Dr Krystyna Kmiecik-Baran

Mobbing – charakterystyka pojęcia, strategie przeciwdziałania

1. Co to jest mobbing?

              Mobbing w naukach społecznych: to systematyczne, trwające co najmniej kilka miesięcy zachowania, mające na celu izolowanie pracownika od społecznego otoczenia, pozbawienie go  godności, pokazaniu mu, że jest nikim, rozbicia jego dotychczasowej tożsamości, doprowadzenia go do całkowitej bezradności i bezsilności. Zachowania prowadzące do rozbicia osobowości pracownika. Zachowania mające na celu degradację statusu zawodowego pracownika.

W ceremonii degradacji statusu chodzi o to, aby:

1.      Pozbawić człowieka jego dotychczasowej tożsamości i nadać mu całkowicie nową, gorszą tożsamość.

2.      Powiązać  przypisywane „złe” zachowania pracownika z szerszym podłożem motywacyjnym działania pracownika oraz z jego pozostałymi cechami charakteru.

3.      Udowodnić , że pracownik jest typem człowieka, który mógłby się dopuścić inkryminowanego czynu.

Pochodną ceremonii degradacji  statusu jest uznanie pracownika za nowego, gorszego, człowieka. Inaczej też interpretowane są fakty z jego życia - pod kątem nowej, gorszej, tożsamości.  Dobieranie faktów z życia pracownika w taki sposób by pasowały do jego nowego statusu.

Ceremonie degradacji statusu są poniekąd zbliżone do innych ceremonii, w trakcie których dokonuje się zmiana statusu człowieka, z tym że na gorszy.

Mobbing - synonimy

·         bulling - tyranizowanie

·         ganging up on someone - sprzysięganie się przeciwko komuś

·         nękanie

·         dręczenie

·         szykanowanie

·         gnębienie

·         molestowanie moralne

·         prześladowanie

              Pojęcia mobbing użył po raz pierwszy w połowie XX wieku profesor Konrad Lorenz
dla opisu zwierząt w grupie, polegające na atakowaniu  przez grupę małych zwierząt pojedynczego dużego osobnika w celu zastraszenia go.

2. Kim jest mobber

              Mobber to określenie osoby, która prześladuje wybraną przez siebie ofiarę. Mobber to najczęściej przełożony ofiary (ponad 65%), ale także kolega (koleżanka)  (ponad 25%), a nawet podwładny (około 7%). Jeśli mobberem jest przełożony to pracownicy najczęściej stają po stronie przełożonego (specyfika polska)i dołączają się do prześladowań, np. w postaci listów poparcia dla przełożonego, listów dezaprobaty dla prześladowanego pracownika, itp..

              Osobowość mobbera to natura typu Jekyll i Hyde. Potrafi być uroczy, sprawiać wrażenie osoby wiarygodnej, odpowiedzialnej, normalnej, dynamicznej, wykwalifikowanej.

Drugie jego oblicze to płytkość, powierzchowność, służalczość, mściwość, czerpanie przyjemności z zadawania bólu innym, niedojrzałość emocjonalna, niepewność, przymus kontroli innych, unikanie odpowiedzialności.

Portret roboczy dręczyciela.

Można go nazwać "narcystycznym zboczeńcem,,. Ma wyolbrzymione poczucie własnej wartości i przecenia swoje zdolności i umiejętności. Reaguje zimną obojętnością lub wściekłością na krytykę ze strony innych. Osoba, która odważyła mu się sprzeciwić, staje się jego osobistym wrogiem, którego będzie niszczył na każdym kroku. Jest skoncentrowany na sobie, uważa, że jest najważniejszy i że świat powinien się kręcić wokół niego. Inni ludzi są jego "dworem", który powinien go podziwiać i przyklaskiwać jego poczynaniom.

Dlaczego prześladują?

·         mszczą się za swoje niepowodzenia np. w życiu rodzinnym (przymus niszczenia),

·         redukują negatywne emocje - czerpią satysfakcję z pełnej kontroli nad pracownikiem a także otoczeniem,

·         doświadczają satysfakcji erotycznej,

·         czują się bezkarni.

Przemoc daje więc mobberowi bardzo duże wzmocnienie!!!

3. Kim jest ofiara?

Badacze mobbingu podkreślają bardzo mocno, iż ofiarą może być każdy! Osobowość osoby mobbingowanej nie jest przyczyną lobbingu. Mobbing może przytrafić się każdemu. Ludziom w różnym wieku, w różnych środowiskach pracy, o różnym wykształceniu. Mobbing dotyczy osób przebojowych  i ekspansywnych, ale terroryzowani są także słabsi psychicznie, zamknięci w sobie introwertycy. Wielu badaczy duszy ludzkiej podkreśla, iż każdego człowieka można złamać, zniszczyć jego tożsamość, doprowadzić do stanu bezradności i beznadziejności – to kwestia tylko metod i czasu. Wiemy, że mobber ma dużo czasu a nowoczesne technologie stwarzają coraz to nowe metody – pracownik znosi sytuacje mobbingu wiele lat, płacąc cenę zdrowia i w ostatecznym rozrachunku, życia. 

4.Taktyki stosowane przez mobbera

              Taktyki prześladowcy najczęściej nie są wprost naruszeniem prawa – zmierzają jednak do „osaczenia” i „zaszczucia” ofiary poprzez jej ośmieszenie, upokorzenie, zastraszenie, postawienie w trudnej sytuacji. Dlatego musimy umieć identyfikować takie zachowania i przeciwdziałać im na samym początku.

Taktyki stosowane przez mobbera można podzielić na:

I. Taktyki upokarzania:

·         publiczne upokorzenie, publiczna nagana

·         upokarzające postępowanie dyscyplinarne,

·         rozpowszechnianie złośliwych plotek,

·         publiczne krytykowanie wyglądu – jak Ty wyglądasz!

·         sprawdzanie zawartości torebki, szafki,

·         nakaz uśmiechania się do kserokopiarki,

·         sprawdzanie konta pracownika,

·         zakaz mrużenia oczu przed monitorem,

·         zakaz wchodzenia do budynku głównym wejściem.

II.Taktyki zastraszenia:

·         zakaz robienia przerw pod groźbą utraty pracy,

·         terror telefoniczny.

·         obelżywe albo złośliwe e-maile,listy, itp.,

·         uderzanie w biurko, rzucanie przedmiotami, trzaskanie drzwiami

·         niszczenie własności pracownika lub firmy

·         obraźliwe uwagi,  przezywanie, szydzenie z ofiary

·         krzyki, wrzaski, wygrażanie pięścią, plucie

·         stosowanie przemocy fizycznej,

III.Taktyki pomniejszania kompetencji:

·         pozbawianie odpowiedzialności bez konsultacji, np. pozbawienie nauczyciela wychowawstwa, poinformowanie o tym uczniów i rodziców, bez poinformowania nauczyciela o tym

·         zaniżanie kwalifikacji,

·         wskazywanie ofierze błędów, których ona faktycznie nie popełniła,

·         presja szybkiego podejmowania decyzji przy niepełnej informacji i dużej odpowiedzialności,

·         presja czasu, np. odgórny nacisk na jak najszybsze tempo wykonania pracy, a jednocześnie zachowanie bardzo wysokiej jakości wykonywanej pracy,

5. Koszty i  rozmiar  mobbingu  w Polsce i Unii Europejskiej

              Koszty mobbingu – wbrew obiegowym opiniom – ponosimy wszyscy – ofiara, zakład pracy, w którym zjawisko mobbingu występuje i całe społeczeństwo. W wielu krajach te koszty są systematycznie badane i publicznie omawiane. Na pewno pomaga to zrozumieć mobbing i jego skalę.

Koszty osoby mobbingowanej to:

1)     Choroby i zaburzenia zachowania – depresja, zakłócenia koncentracji, stany zwątpienia, paniki, strachu, próby samobócze, nadmierna drażliwość prowadząca czasami do ataków wybuchu, agresji wobec bliskich, alkoholizm. Zawężenie pola  świadomości mogące doprowadzić do gwałtownych, nieobliczalnych zachowań.

2)     Choroby związane z długotrwałym mobbingiem – zakłócenia pracy serca, oddechu, bóle głowy i pleców,  zakłócenia snu, choroby żołądkowe, dermatologiczne, itp.

3)     Izolacja społeczna – rozpad więzów rodzinnych i koleżeńskich.

4)     Utrata pracy, wykluczenie społeczne.

Koszty firmy:

1)     obniżenie wydajności pracy,

2)     zmniejszenie zaangażowania pracowników na rzecz firmy,

3)     wzrost absencji,

4)     rozbicie więzów zespołowych,

5)     utrata wiarygodności firmy,

6)     ponoszenie kosztów odszkodowań.

Koszty społeczeństwa:

1)     obciążenie podatnika kosztami leczenia, rent i wcześniejszych emerytur

2)     wzrost bezrobocia,

3)     koszty zasiłków,

4)     mniejszy wzrost gospodarczy, gorsza wydajność i konkurencyjność,

5)     wzrost niezadowolenia i agresji całych środowisk,

6)     wzrost patologii społecznych,

7)     brak wiary w Państwo prawa i demokratyczne reguły gry,

8)     wybuchy niezadowolenia

Wg Fundacji Dublińskiej w krajach Unii Europejskiej mobbing stosowany jest wobec 12 milionów pracowników co stanowi 12% mobbingowanych.

Rys.1 Procent pracowników mobbingowanych w krajach UE

Szacunkowe straty z tego tytułu to m.in.: ok. 15 miliardów euro rocznie w gospodarce niemieckiej; choroby psychiczne i wieńcowe oraz problemy alkoholowe wynikające z przemocy w środowisku pracy kosztowały gospodarkę brytyjską w 1995 roku 161 mln dni pracy;

W  Stanach Zjednoczonych każdego roku jest zabijanych około 1000 pracowników w tym około 156  szefów.

Mobbing - Polska

Wg badań CBOS z 2003 roku 40% polskich pracowników doświadczyło któregokolwiek z ww. zachowań mobbingowych (źródło: CBOS, 2003).

Rys.2 Procent pracowników, którzy czują się mobbingowani wg badań Fundacji Dublińskiej i CBOS

Z badań Pomorskiego Instytutu Demokratycznego oraz Uniwersytetu Łódzkiego (Wydział Nauk Społecznych) wynika, że wobec 60 % pracowników w placówkach edukacyjnych stosowany jest mobbing. Około 80% w środowisku pracy pielęgniarek uznaje, że jest stosowany wobec nich mobbing.

Najczęściej wskazywane formy szykanowania :

ü      24% zmuszanie do pozostanie po godzinach pracy 

ü      16% odmawianie urlopu lub zwolnień

ü      14% szantażowanie  zwolnieniem 

ü      z pracy 

ü      14% złośliwe uwagi lub żarty ze strony pracodawcy 

ü      8% wyznaczanie nierealnie krótkich terminów; 

ü      8% karanie pracowników bez wysłuchania ich wyjaśnień; 

ü      8% publiczne krytykowanie i ośmieszanie; 

ü      4% zmuszanie do składania donosów; 

ü      4% przypisywanie konfliktowego charakteru;

ü      3% karanie za dochodzenie swoich praw;

ü      2% molestowanie seksualne.

6.Uwarunkowania psychologiczne i socjologiczne mobbingu

6.1. Jak mobbing się rozwija? 

Pierwszy etap - incydent  krytyczny: początkiem mobbingu jest jakiś konflikt, ale nie każdy spór, kłótnia czy niesprawiedliwa ocena jest mobbingiem. Czasami jest to bardzo drobny konflikt, narażenie się np. niefortunną wypowiedzią itp.

Drugi etap – prześladowanie: naznaczenie, dostrzeżenie etykietki nadanej przez mobbera, zetykietyzowanie kogoś w grupie - plotki, szepty, dopytywanie się o status osoby, początek degradacji statusu przez otoczenie.

Trzeci etap - szef staje po jednej ze stron a nie rozwiązuje konfliktu. Na tym etapie osoba zostaje nieodwołalnie naznaczona.

Czwarty etap - nieprawdziwe diagnozy: eksperci medyczni stawiają fałszywe diagnozy. Przyczyny złego samopoczucia i braku zdrowia lokują w osobowości pacjenta a nie w chorym środowisku pracy. Diagnozują lęki, depresja, psychoza, a nie zespół stresu pourazowego czy też zespół więźnia obozu koncentracyjnego.

Niebezpieczeństwo diagnozy lokującej przyczyny złego samopoczucia pacjenta w nim samym, a nie w chorym środowisku pracy, polega na przypisaniu pacjentowi nieistniejącej choroby (takiej jak paranoja, depresja maniakalna, zaburzenia osobowościowe etc.). 

W praktyce niszczy to jego szansę na rehabilitację w obecnej pracy lub na znalezienie nowego zatrudnienia.

Piąty etap - pozbawienie pracy - wyrzucenie poszkodowanego z rynku pracy, utrata zdrowia.

6.2. Psychika ofiary w różnych fazach mobbingu

              Umiejętność rozpoznania, w jakiej fazie mobbingu znajduje się ofiara, której chcemy pomóc, często jest kluczem do właściwego wyboru metody interwencji. Dlatego ważne jest, abyśmy wiedzieli, jakie są to fazy.

Kiedy jesteś ofiarą mobbingu to twoja psychika reaguje w różnych fazach mobbingu w sposób następujący:

1.      jesteś zdumiony, sądzisz że to jakiś absurd,

2.      czujesz się w porządku, czujesz się uczciwy,

3.      myślisz, że to jakaś pomyłka, że oni się mylą, że za jakiś czas opamiętają się

4.      ...