Bajkoterapia(1).doc

Bajkoterapia - wspaniała metoda w pracy z dziećmi

Agata Żurek

     Jedną z niewielu metod redukujących lęk u dzieci są, obok zabawy, bajki i baśnie. Opowiadania tworzone dla dzieci na użytek terapii nazwano bajkami terapeutycznymi. Bajki terapeutyczne są utworami adresowanymi do dzieci, głównie w wieku 4-9 lat, w których świat jest widziany z dziecięcej perspektywy, a celem ich jest uspokojenie, zredukowanie problemów emocjonalnych i wspieranie we wzroście osobistym.
     Wszystkie bajki mają stałe elementy, dotyczące głównego tematu, bohatera, wprowadzanych postaci i tła opowiadania. Cechą wszystkich bajek terapeutycznych jest to, że bohater znajduje się w trudnej sytuacji i przeżywa lęk, a wprowadzane postacie umożliwiają znalezienie sposobu na jego przezwyciężenie. Nabycie nowych kompetencji prowadzi do zmiany w przeżywaniu i do zmiany w zachowaniu.
     Głównym bohaterem bajek jest małe zwierzątko lub dziecko czy zabawka, z którym czytelnik (słuchacz) miałby się identyfikować. Inne postacie bajkowe dają wsparcie, pomagają zracjonalizować problem, znaleźć rozwiązanie, przećwiczyć je, wzmocnić po odniesieniu sukcesu, nauczyć się myśleć pozytywnie i uwolnić bohatera od lęku. Mały czytelnik poznaje nowe wzory myślenia, odczuwania, umie je zwerbalizować, uświadamia je sobie i wiąże ich powstawanie z racjonalną przyczyną, nabywa nowe kompetencje. To wszystko sprzyja generalizacji na podobne sytuacje życiowe. To, że akcja rozgrywa się w dobrze znanych dziecku miejscach, ma pomóc w naśladownictwie i identyfikacji. Poza tym tło opowiadania buduje pozytywne nastawienie do życia, a happy end sprzyja budowaniu optymizmu.
     Wyróżniamy 3 rodzaje bajek terapeutycznych:

·         relaksacyjne – których głównym celem jest uspokojenie dziecka, zwłaszcza na podstawie wizualizacji,

·         psychoedukacyjne i

·         psychoterapeutyczne, których celem jest redukcja lęku powstałego w wyniku negatywnego doświadczenia, czy też na skutek niewłaściwej stymulacji wyobraźni oraz niezaspokojonych potrzeb.

BAJKI RELAKSACYJNE

     Bajka relaksacyjna posługuje się wizualizacją w celu wywołania odprężenia i uspokojenia. Akcja takiej bajki toczy się w miejscu dobrze dziecku znanym, a opisywanym jako spokojne, przyjazne i bezpieczne. Bajka taka ma wyraźny schemat: bohater opowiadania obserwuje i doświadcza wszystkimi zmysłami miejsca, gdzie odpoczywa. Ponieważ dzieci uwielbiają fabułę, można wprowadzić jakieś postacie, ale przebieg spotkania nie może być dynamiczny. Bajka taka powinna być krótka, trwać 3-7 minut, że powinny w niej występować specyficzne wydarzenia, które związane są z piciem wody ze źródła, kąpielą pod wodospadem, lataniem. Wydarzeniom tym przypisuje się silne działanie oczyszczające, uwalniające od napięć i innych negatywnych emocji.
     Sugestie osoby prowadzącej powinny zawierać trzy struktury: słuchową, wzrokową i czuciową. Struktura słuchowa służy do wywołania efektu w rodzaju: słyszysz szum drzew; wzrokowa: widzisz fale z wolna przybijające do brzegu; a czuciowa: wchodzisz na szczyt góry.
     Relaksacja ma tu na celu odprężanie mięśni, mające charakter postępujący, tak że osiąga się coraz głębszy poziom. Zmniejszając napięcie mięśniowe, aktywizujemy parasympatyczną część układu nerwowego i powodujemy, że naczynia się rozszerzają, a całe ciało harmonijnie pracuje. Budujemy w ten sposób przeciwwagę dla pobudzenia. Im relaks głębszy, tym łatwiej o uspokojenie, odprężenie i lepsze samopoczucie. Zmartwienia, lęki, usuwają się na dalszy plan, wewnętrznie spokojni szybciej uporamy się z trudnościami.
     Przed opowiadaniem bajki osoba prowadząca wprowadza dzieci w stan rozluźnienia, mówiąc: teraz posłuchamy bajeczki, usiądź wygodnie, jeszcze wygodniej, posłuchaj swego oddechu, możesz przymknąć oczy, wszystkie dźwięki oddalają się. Osoba opowiadająca bajkę relaksacyjną sama musi być odprężona, nie może odczuwać napięcia. Musi wyrównać swój oddech i rytmicznie, cichym głosem podawać tekst. Przerwy powinny być tak długie, jak wypowiadana myśl. Dobrze, jeśli wypowiadanym słowom towarzyszy uspokajająca muzyka. Muzykoterapia dodatkowo wzmocni efekt relaksacji.

BAJKI PSYCHOEDUKACYJNE
     Bajka psychoedukacyjna to taka, której celem jest wprowadzenie zmian w zachowaniu dziecka, czyli rozszerzenie możliwego repertuaru zachowań. Bohater bajki ma problem podobny do tego, który przeżywa dziecko; zdobywa ono doświadczenie poprzez świat bajkowy, gdzie uczy się, jakie wzory zachowania należy zastosować, rozszerza swoją samoświadomość, co sprzyja uczeniu się zachowania w sytuacji trudnej.
     Bajki psychoedukacyjne powinny mówić o emocjach, jakie wyzwalają konkretne sytuacje w taki sposób, by rozwijały świadomość emocjonalną, czyli rozpoznawanie i nazywanie emocji, by sprzyjały rozumieniu ich wpływu, wywołujących je przyczyn i efektów w postaci doznawanych symptomów, uczyły optymizmu, rozwijały empatię, dawały wsparcie poprzez zwracanie uwagi, jak ważna jest przyjaźń i dobre relacje z innymi.
     Bajki tego typu są głównie wsparciem dla procesu wychowania – można tu znaleźć opowiadania dla dziecka opieszałego, bałaganiarza, takiego, które nie chce sprzątać, nie chce iść spać. Niektóre bajki dotyczą lęku przed marami sennymi, zwierzętami itp.
     Wiele bajek jest adresowanych do dzieci nie uzyskujących pozytywnych wyników w nauce. Bajki te mają wskazać nowe wzory myślenia o sytuacji lękotwórczej, tym samym przedstawić inne wzory reagowania emocjonalnego i inne wzory zachowania. Mają też za zadanie uwrażliwiać dzieci na problemy innych.
     Bajki psychoedukacyjne powinny zawsze zostać opracowane, co nie znaczy wyjaśnione. Po ich przeczytaniu należałoby zachęcić uczniów do narysowania ilustracji, uzewnętrznienia emocji, porozmawiania o tym, co czuli bohaterowie bajek, nieraz należałoby też odnieść się do doświadczeń osobistych. Nie należy narzucać dzieciom interpretacji. One same muszą bajkę zinterpretować i wówczas dla nich dopiero nabierze znaczenia osobistego, bo będzie ich własnym odkryciem.

BAJKI PSYCHOTERAPEUTYCZNE
     Bajki psychoterapeutyczne wytyczają nowy kierunek terapii. Bajki te są dłuższe, mają rozbudowaną fabułę i mają ułatwić wystąpienie mechanizmu naśladownictwa i identyfikacji oraz przewarunkowania. W utworach tych, zawarty jest inny sposób myślenia i przez to odczuwania sytuacji lękotwórczej.
     Bajka psychoterapeutyczna ma następujące cele:

a.       zastępczo zaspokoić potrzeby, dowartościować dziecko, które jest w trudnej sytuacji (kompensacja);

b.      dać wsparcie poprzez zrozumienie, akceptację, budowanie pozytywnych emocji, nadziei, przyjaźni, jaką zapewniają bajkowe postacie;

c.       przekazać odpowiednią wiedzę o sytuacji lękotwórczej i wskazać sposoby radzenia sobie.

     Bajki psychoterapeutyczne mają za zadanie obniżać lęk. Realizacja tych zadań dokonuje się w dziecku. To ono po "przepracowaniu" bajki albo ją przyjmie, albo odrzuci. Niektóre bajki przejdą niezauważone, innych dziecko nie zrozumie, co będzie wskazówką, że nie są to problemy ważne dla niego, a jeszcze inne bajki będzie czytało albo prosiło o ich wielokrotne powtarzanie. Będzie to znak, że dziecko tej właśnie bajki potrzebuje, że utożsamia się z jej bohaterem, że daje mu to wiele satysfakcji.
     Bajki terapeutyczne to opowiadania fantastyczne, których fabuła dotyczy różnych sytuacji wzbudzających lęk; a w narracji zastosowano następujące sposoby oddziaływania na bohatera bajkowego:

·         konkretyzację i racjonalizację doznawanych lęków,

·         wzmacnianie poczucia własnej wartości,

·         uczenie myślenia pozytywnego,

·         powtarzanie bodźców i łączenie bodźców lękotwórczych z takimi, które wywołują pozytywną reakcję emocjonalną.

     Konkretyzacja lęku dokonuje się poprzez pokazanie dziecku, jakie osoby, przedmioty czy sytuacje go wywołują. Tekst ma umożliwić dziecku przeżycie emocji, jakich doznawało lub doznaje poprzez odczucia bohatera. Dziecko ma w ten sposób odnaleźć siebie, znaleźć własne przeżycia, podobną sytuację, co ułatwi proces identyfikacji. Opisując doznania emocjonalne, należy je przedstawić bez elementów grozy i zawsze w powiązaniu z sytuacją, która je wywołała. Jesteśmy wówczas pewni, że u dziecka wrażliwego nie spowodujemy negatywnego skutku w postaci jeszcze bardziej nasilonego lęku.
     W bajkach psychoterapeutycznych, podobnie jak w baśni, występują symbole i metafory. Ich celem jest pomoc w dotarciu do prawdziwych odczuć dziecka.
     Bajki zawarte w książce Bajki terapeutyczne dla dzieci podejmują nieraz bardzo trudne tematy. I tak, bajka Księżycowy domek, ukazuje lęki związane z alkoholizmem ojca. Dziecko ma poprzez fabułę odnaleźć swe lęki i uzyskać pomoc. Opowiadanie o tym wprost mogłoby je jeszcze bardziej zaboleć i zawstydzić (może jeszcze nie jest na to przygotowane). Dziecko mogłoby potraktować to jako brutalną ingerencję w jego sprawy, o których - jak mówiliśmy - zabrania mu się nie tylko mówić, lecz także myśleć. W formie bajkowej jest to opowieść o tym, jak Wicher zachowuje się, gdy wraca do domu, o reakcjach Burzy, która próbuje go uspokoić, w końcu o ich dzieciach: Tęczy, Chmurce i Mgiełce. Dla innych dzieci, które nie znają tego problemu, jest to bajka o pogodzie. Dla dzieci, które boleśnie są okaleczane, żyjąc w rodzinach z problemem alkoholowym, jest pomocą w procesie terapii, rozumieniu swoich emocji, rozumieniu siebie. Jest to pomoc nieinwazyjna; dziecko nie będzie czuło, że zdradza rodzinę, nie będzie wypierało prawdziwych myśli. Ułatwi to takiemu dziecku otwieranie się. Ten pierwszy krok na długiej drodze powrotu do samego siebie, wymagającej pomocy terapeuty, może zostać zrobiony dzięki bajce.
     Uświadomienie przyczyn i skutków wpływa na racjonalne działanie, pomaga nie ulegać panice. Bohater bajkowy prezentuje wzory zachowań, które są racjonalne i które umożliwiają działanie. W ten sposób dziecku przybywa wzorów działania i rozumienia sytuacji. Racjonalizacja w bajkach to nie tylko przedstawianie czytelnikowi: nie jesteś sam, są i inne osoby tak samo odczuwające, nie masz się czego wstydzić czy obawiać, ale przede wszystkim pokazanie racjonalnego, innego sposobu myślenia, a co się z tym wiąże, przeżywania i zachowania. Tutaj baśniowe postacie pomagają innym w ocenianiu i działaniu, pomagają znaleźć rozwiązanie poprzez skuteczne działanie. I to bohater z ich pomocą sprawdza zaproponowaną nową metodę. Świat bajkowy jest "prawdziwy", podobny do tego, który dziecko zna, również znany jest problem, który ono przeżywa, tylko postacie są fikcyjne - to małe zwierzątka, zabawki, rzadziej dzieci.
     Ważnym zadaniem jest aby pomóc dziecku znaleźć argumenty do dialogu z samym sobą, gdy obawia się zagrożenia, którego nie rozumie (zostało nastraszone lub ma przykre doświadczenia).
     Wzmocnienie poczucia własnej wartości bohatera dokonuje się poprzez nagradzanie go za skuteczność, rozwijanie nowych zainteresowań oraz uczenie myślenia pozytywnego.
     Mechanizmy, dzięki którym bajki psychoterapeutyczne mają oddziaływać, to naśladownictwo i identyfikacja, odwrażliwianie oraz asymilacja wiedzy. Przedstawienie wzorów, które nie są dziecku znane, chłonność i wrażliwość na wzory w dzieciństwie ułatwiają proces naśladownictwa i identyfikacji. Oddziaływanie poprzez obrazy, jakie dziecko kreuje w wyobraźni, pomaga przybliżyć bohatera, upodobnić się do niego, umiejscowić go w swojej sytuacji. Przeżywane emocje zagrożenia czy radości oraz wybór bohatera, który jest w sytuacji podobnej do dziecka, czy to w zakresie niezaspokojonych potrzeb, czy sytuacji zagrożenia, czy podobieństwa fizycznego - pomagają w procesie utrwalania. Otrzymywane wzmocnienia zastępcze umożliwiają przeżycie sukcesu i w ten sposób dziecko uzyskuje lepsze samopoczucie, co zwiększa odporność, sprzyja budowaniu pozytywnego obrazu siebie, z kolei to buduje poczucie pewności, a tym samym redukuje lęk.
     Odwrażliwianie za pomocą bajek dokonuje się poprzez oswajanie z sytuacjami, osobami, zdarzeniami. Redukcja lęku występuje na skutek częstego kontaktu z bodźcem o średniej sile, w efekcie reakcja na niego zanika (efekt habituacji). Inna technika zastosowana w bajkach to przewarunkowanie polegające na łączeniu i kojarzeniu bodźców nieprzyjemnych, lękowych z wywołującymi pozytywne uczucia. Obecność matki czytającej lub opowiadającej baśń, stwarzane przez nią poczucie bezpieczeństwa, powoduje efekt przewarunkowania. Tło opowiadania jest zawsze pozytywne, a zakończenie szczęśliwe.
     Bajki mogą pomóc w profilaktyce tak, by przygotować dziecko, wyposażyć je w odpowiednie argumenty, oswoić z trudną sytuacją, dać wzory do naśladowania i w ten sposób je wzmocnić.
     Bajka może być zastosowana w trakcie przeżywania sytuacji trudnej, jak np. w czasie pobytu w szpitalu, w pierwszych dniach w przedszkolu itp.
     Bajka może też pomóc dzieciom, które przeżyły lęk, noszą go w sobie. Wtedy dziecko czytając bajkę odnoszącą się do jego lęku, przeżywa go powtórnie, przepracowuje - jak mówią terapeuci - nadaje mu odpowiednie znaczenie, rozumie genezę swoich przeżyć - racjonalizuje i wówczas negatywne emocje zostają wyrzucone, przestają zalegać, zostały uświadomione.
     W "przepracowywaniu" bajek terapeutycznych, podobnie jak baśni, nie należy pomagać sobie rysunkiem, ponieważ proces terapii dokonuje się w wyobraźni i dlatego bajki terapeutyczne nie powinny mieć realistycznych ilustracji. Każdy musi sam wpisać w wyobraźnię swego bohatera, upodobnić go do siebie, a ilustracje mogą w tym procesie tylko przeszkadzać. Wybierając bohatera bajkowego, nie upodabniamy go szczególnie do dziecka tak, by nie poczuło się indoktrynowane, pouczane, bo wówczas można osiągnąć wręcz odwrotny efekt. Zbytnie upodabnianie może spowodować i inny rezultat, a mianowicie dziecko może poczuć się ośmieszone, zdemaskowane, a ono jeszcze nie chce, nie potrafi mówić o swoich lękach.

LITERATURA

I. BORECKA – Biblioterapia w szkole. Poradnik dla bibliotekarzy. Legnica 1998.
I.BORECKA – Biblioterapia. Teoria i praktyka.. Poradnik. Wydawnictwo SBP. Warszawa 2001.
M. MOLICKA – Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii. Media i Rodzina. Poznań 2002.
M. MOLICKA – Bajki terapeutyczne dla dzieci.(część 1). Media i Rodzina. Poznań 2000.
M. MOLICKA – Bajki terapeutyczne dla dzieci.(część 2). Media i Rodzina. Poznań 2002.
M. MOLICKA - Bajki terapeutyczne dla dzieci. W: Biblioteka w szkole, 2001, nr 1.
W. SZULC – Biblioterapia z Internetu. W: Poradnik bibliotekarza, 2000, nr 11.
G. WALCZEWSKA-KLICZAK – Co baśnie mogą dać współczesnemu dziecku? W: Biblioteka w szkole, 2001, nr 1.

mgr Agata Żurek