Zarnowski Janusz - Polska niepodlegla 1918-1939.pdf - Historia - Polski 1914 - 1938 - MMarkMMark

Pod redakcją Janusza Żarnowskiego

Wszechnica Polskiej Akademii Nauk

Polska Niepodległa

1918-1939

Wrocław • Warszawa • Kraków • Gdańsk • Łódź Zakład Narodowy im. Ossolińskich

Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1984

Spis treści

Słowo wstępne — Janusz Żarnowski . 5

Janusz Żarnowski — Dwudziestolecie międzywojenne jako etap rozwoju narodu

polskiego . 7

Piotr Łossowski — Druga Rzeczypospolita a jej sąsiedzi " 25

Piotr Łossowski — Problemy polityki zagranicznej Drugiej Rzeczypospolitej 45

Janusz Żarnowski — Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej . 63

Zbigniew Landau — Gospodarcze problemy Drugiej 'Rzeczypospolitej a rozwój

społeczny i polityczny 81

Andrzej Ajnenkiel - Konstytucje Drugiej Rzeczypospolitej . 101

Jerzy Tomaszewski - Stosunki narodowościowe w Drugiej Rzeczypospolitej 139

Słowo wstępne

N iniejsza publikacja zawiera teksty wykładów wygłoszonych w cyklu

Wszechnicy PAN "W niepodległej Polsce 1918—1939" w roku 1981. Jest to

pierwsza część; wraz z drugą — która obejmie wykłady na ten sam temat w

roku akad. 1982/1983 — będzie stanowić całość oświetlającą najważniejsze

zagadnienia Polski międzywojennej. Zamieszczone informacje i opinie dają

bogaty materiał do przemyśleń i rozważań dotyczący oceny znaczenia i roli

Polski lat 1918— 1939 w dziejach narodu polskiego. Temu właśnie tematowi

poświęcony został tekst otwierający obecny zbiór. Jest to jednak zaledwie

dotknięcie tego niezmiernie ważnego i skomplikowanego tematu. Czytelnik

powrócić do niego musi po zapoznaniu się z dalszymi tekstami zbioru, w

których omówiono różne sfery życia Polski międzywojennej i różne wątki

jej historii. Część pierwsza publikacji zawiera teksty oświetlające

przede wszystkim podstawy bytu narodowo-państwowego. Prócz rozważań

bardzo ogólnych, w których próbuje się uchwycić znaczenie lat 1918—1939

dla narodu na tle jego wielowiekowej historii, znajdujemy prace

poświęcone położeniu Polski na arenie międzynarodowej oraz stosunkom z

sąsiadami — a więc warunkom zewnętrznym funkcjonowania państwa, prace o

społeczeństwie, o gospodarce ujętej jako główny motor przemian

społecznych i politycznych, o konstytucjach i ustroju, o narodowościach.

Problemy historii politycznej i dziejów poszczególnych kierunków

politycznych przeważać będą w drugiej części, zatytułowanej Życie

polityczne w Polsce 1918-1939.

Pragniemy zwrócić uwagę Czytelnika na charakter niniejszego zbioru prac.

Wszechnica PAN zaprosiła do wygłoszenia wykładów najwybitniejszych

specjalistów poruszonych tu zagadnień, z reguły autorów wysoko ocenianych

prac monograficznych i syntetycznych. Każdy z tych uczonych ma prawo do

własnych poglądów zarówno na ściślejszy przedmiot swych rozważań, jak i

na całokształt dziejów Polski międzywojennej. Redaktor, nie podzielając

opinii autora, nie usiłował nawet dokonywać jakiegoś "ujednolicenia",

toteż każdy tekst stanowi odrębne opracowanie i zawarte w nim poglądy

wyrażone są tylko w imieniu autora. Jednakże dopiero wszystkie teksty,

tzn. zawarte w obu częściach, dadzą obraz współczesnych poglądów

historiografii polskiej na Drugą Rzeczpospolitą.

Obraz niepełny, bo ramy wykładów Wszechnicy PAN nie mogą objąć wszystkich

ważnych zagadnień, ale jednak zawierający podstawowe informacje i opinie.

Dlatego sądzimy, że będzie pożyteczny dla wszystkich zainteresowanych

sprawami Polski międzywojennej.

Janusz Żarnowski

Dwudziestolecie międzywojenne (1918-1939) jako

etap rozwoju narodu polskiego

Naród.

Autor, który bierze na siebie zadanie przedstawienia znaczenia okresu

międzywojennego w życiu i rozwoju polskiej wspólnoty etnicznej, ma prawo

do bardziej swobodnych rozważań, idących śladem jego własnych

preferencji. Poruszone tu zostaną zagadnienia, które autor uważa za ważne

dla tematu, ale ten wybór ma oczywiście charakter subiektywny 1 .

W tytule niniejszego tekstu widnieją określenia: dwudziestolecie i naród.

Dwudziestolecie międzywojenne to okres doskonale wydzielony i ograniczony

przez fakty historyczne: odbudowę państwa w 1918 r. i katastrofę

wrześniową 1939 r. Nieco inaczej przedstawia się pojęcie narodu. Wydaje

się nam, że pojęcie to dziś funkcjonuje niezupełnie tak samo, jak w

okresie międzywojennym. W naszych czasach używa się określenia, które

wydaje się autorowi nieco zabawne: "wyżywienie narodu". Być może zresztą

jest to zabawne tylko dla kogoś, kto nieco częściej niż przeciętni

czytelnicy gazet i książek obcuje z tekstami sprzed kilkudziesięciu czy

stu kilkudziesięciu lat. W obecnych czasach pojęcie "naród" używa się

zamiennie z pojęciem "społeczeństwa". Słowo naród pozbawione zostało

pewnej konotacji ideologicznej,stało się niemal sprawozdawcze. Naród to

tyle albo prawie to samo, co ludność naszego kraju. Ale nie zawsze tak

było. Niegdyś naród było to pojęcie zabarwione ideologicznie. We

współczesnym znaczeniu powstało wraz z Rewolucją Francuską i początkowo

pełniło rolę opozycji wobec monarchy i monarchii. Z upływem czasu

ewolucja stosunków społecznych i politycznych doprowadziła do pojawienia

się słowa naród w dwóch innych różnych znaczeniach, które były jeszcze

żywotne w Polsce w okresie międzywojennym. I tak powstała opozycja

naród—państwo, w Polsce szczególnie żywa wobec braku własnego państwa w

ciągu ponad 120 lat, kiedy to naród polski przeciwstawiał się trzem obcym

państwowościom. Druga opozycja to wynik narastania w łonie społeczeństwa

konfliktów, które jeszcze w dobie Gromad Ludu Polskiego zaznaczyły się

znaną formułą o "drugiej, wam przeciwstawnej ojczyźnie". Wraz z

pojawieniem się socjalizmu marksistowskiego, który na plan pierwszy

wysunął pojęcie klasy, a którego pierwsza partia na ziemiach polskich

nazywała się Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat —

pojawiła się mianowicie opozycja pojęć: naród—klasa. Bardzo ostra i

antagonistyczna w pierwszym, niejako dziecięcym okresie działalności

socjalistycznego ruchu robotniczego, opozycja ta zaczęła łagodnieć wraz z

wchodzeniem mas robotniczych do wspólnoty narodowej i stopniowym

wysuwaniem się ich na czoło tej wspólnoty. Zabrało to kilkadziesiąt lat i

w okresie międzywojennym ewolucja ta była daleka jeszcze od zakończenia.

W tych latach każdemu z trzech pojęć: naród, państwo, klasa — odpowiadał

obóz polityczny, który koncentrował swą ideologię wokół niego. I tak

"obóz narodowy", endecja i jej odpryski, pragnął zmonopolizować dla

1 Do problematyki niniejszego tekstu wnoszą niemało następujące pozycje:

Z perspektywy sześćdziesięciu lat. Warszawa 1982; J. Żarnowski, Rozwój narodu

polskiego w okresie międzywojennym, [w:] Studia nad rozwojem narodowym Polaków,

Czechów i Słowaków, pod red. R. Hecka, Warszawa 1976; Polska Odrodzona. Państwo

— społeczeństwo — kultura. Pod red. J. Tomickiego, Warszawa 1982, seria

"Konfrontacje".

siebie pojęcie narodu; w centrum ideologii piłsudczyków stało państwo;

ruch robotniczy przemawiał w imieniu klasy, podobnie pragnął czynić ruch

ludowy, choć chłopów określał często jako stan lub jeszcze inaczej. Żaden

z tych nurtów nie odrzucał dwóch pozostałych pojęć, ale pragnął je sobie

podporządkować, uzależnić je od swego podstawowego hasła, podstawowej

formuły.

Z tym jednak, że pojęcie narodu stawało się coraz bardziej dobrem

wspólnym wszystkich kierunków, pozostając obok tego nadal zawołaniem

nacjonalistycznej prawicy, przy czym uzurpacja przez nią monopolu na

reprezentowanie pierwiastka narodowego wywoływała protesty w innych

obozach. Na różnicę w pojmowaniu narodu przed wojną i obecnie

Dwudziestolecie międzywojenne jako etap rozwoju narodu polskiego

zasadniczy wpływ miała podstawowa odmienność struktury etnicznej państwa

polskiego, wówczas z trzecią częścią ludności niepolskiej i obecnie —

prawie jednolitego narodowo, co skłania do utożsamiania społeczeństwa z

narodem. W dzisiejszej dobie pojęcie narodu uległo u nas pewnej

absolutyzacji, a nawet sakralizacji, nie od rzeczy będzie więc wskazać

historyczną ewolucję tego pojęcia i jego historycznie zmienne konotacje.

Świadomość.

By zbadać znaczenie dwudziestolecia międzywojennego w rozwoju świadomości

społecznej w Polsce, przede wszystkim zaś w przeobrażeniach świadomości

narodowej, zaczniemy od porównania obrazu tej świadomości — tak, jak się

on nam rysuje — w trzech momentach dziejowych: przed 1914 r., przed 1939

r. i w czasach współczesnych. W ten sposób łatwiej będzie ocenić rolę lat

1918—1939. W odniesieniu do czasów przed rokiem 1914 wiedza nasza jest,

szczególnie w danym przedmiocie, niepełna i ułomna. W każdym razie

stopień rozwoju świadomości narodowej w przededniu I wojny światowej to

kwestia, która budzi najwięcej wątpliwości, ponieważ wiąże się z oceną

stopnia zaawansowania procesu uobywatelniania mas chłopskich i w ogóle

włączania mas ludowych do wspólnoty narodowej. Jakie zatem środowiska

społeczne objęte były przez świadomość narodową w tym czasie? Bez

wątpienia objęła ona ogół inteligencji, poważną część polskiego

drobnomieszczaństwa, następnie niemałą część klasy robotniczej. W tym

wypadku trudno sprecyzować środowiska robotnicze, w których szczególnie

silnie biło tętno życia narodowego. Przyjąć można, że były to środowiska

w ogóle bardziej intelektualnie rozbudzone, bardziej aktywne społecznie i

politycznie, a zatem środowiska wielkoprzemysłowe, choć bez wątpienia w

wielu mniejszych ośrodkach panowały wśród robotników podobne nastawienia.

Wskaźnikiem symptomatycznym może być względne rozpowszechnienie w łonie

klasy robotniczej organizacji, które wypowiadały się za hasłami

narodowymi, niepodległością, odbudową państwa polskiego, które w tym czy

innym kontekście na plan pierwszy lub na ważne miejsce wysuwały potrzeby

narodu z jednej strony, i z drugiej strony organizacji programowo

internacjonalistycznych, upatrujących we wszelkim programie narodowym

zakamuflowany wpływ ideologii burżuazyjnej. Pierwsza kategoria zaczynała

się w okolicach PPS Opozycji (Perla), a kończyła na katolickich

stowarzyszeniach robotniczych, NZR itd. Druga ograniczała się w

zasadzie do SDKPiL i PPS Lewicy. Sądzić można, że jeśli weźmiemy pod

uwagę cały aktyw robotniczy we wszystkich ośrodkach i zaborach, to

przewagę, i to prawdopodobnie znaczną, uzyska pierwszy obóz. Jest to

jednak tylko, powtórzmy, wskaźnik pośredni.

Kolejne zagadnienie to poglądy chłopów. Trzeba tu zrobić pewne

zastrzeżenie, które odnosi się nie tylko do tej warstwy. Badacz tych

kwestii, Jan Molenda, podkreśla zróżnicowanie pod tym względem w obrębie

warstwy chłopskiej, a przede wszystkim istnienie różnych poziomów

świadomości narodowej. W szczególności odróżnia pierwszy poziom, związany

z ugruntowaniem poczucia odrębności i przynależności narodowej, od

wyższego poziomu, świadomości narodowo-państwowej, związanej z

przekonaniem o konieczności walki o własne państwo.

Jan Molenda sądzi, że od przełomu XIX i XX w. po rok 1914 trwały

przemiany, które wiązały się z przejściem od pierwszego do drugiego

poziomu. "Rozwój świadomości potrzeby odzyskania własnego państwa w skali

masowej, powszechnej, a więc świadomości setek tysięcy czy nawet

milionów, nastąpił jednak dopiero w drugim dziesiątku [lat] XIX w.

Wiązało się to zwłaszcza z wydarzeniami I wojny światowej i początków

Drugiej Rzeczypospolitej " 2 .

Wynikałoby stąd, że w przededniu I wojny światowej proces ten nie był

zakończony. Dodajmy, że był od zakończenia bardzo daleki, a — jak się

wydaje — jego podstawowa część dokonała się później, w okresie wojny, a

głównie w jej końcowym etapie. Proces zdobywania świadomości narodowo-

państwowej przez chłopów ujawniał się raczej w rozszerzaniu się "zastępu

chłopskiej arystokracji duchowej", by użyć wyrażenia Marii Dąbrowskiej z

tych lat, szeregów chłopskiego aktywu politycznego i społecznego.

Trudno też eliminować z rozważań klasy posiadające. Ziemiaństwo polskie

bez wątpienia wykazywało świadomość narodową, co nie przeszkadzało mu w

uprawianiu nieraz lojalistycznej polityki. Polska burżuazja, raczej

nieliczna, była związana pod tym względem Dwudziestolecie międzywojenne

jako etap rozwoju narodu polskiego czy to z inteligencją, czy z

drobnomieszczaństwem, a niekiedy ze szlachtą — ziemiaństwem.

W przededniu II wojny światowej sytuacja przedstawiała się w sposób

bardzo odmienny. Najmniej zmian zaszło wśród inteligencji. Trudno też

mieć wątpliwości odnośnie do objęcia przez świadomość narodową szerokich

rzesz szeregowych tzw. pracowników umysłowych, którzy w swej części

(niżsi urzędnicy, pracownicy handlowi) społecznie często bardziej

zbliżeni byli do drobnomieszczaństwa niż do inteligencji. Sądzić też

należy, że znakomita większość drobnomieszczaństwa pozostawała w kręgu

oddziaływania pełnej świadomości narodowej, a luki, które na niektórych

terenach czy w pewnych okolicznościach mógł pod tym względem pozostawić

okres zaborów, zostały w dużej mierze zapełnione. W tym miejscu słów parę

poświęcimy procesom przemian etnicznych w związku ze świadomością

narodową. Właśnie w szeregach drobnomieszczaństwa oraz robotników

występowały grupy o niejasnej świadomości narodowej, które częściowo, nie

zawsze trwale, zostały wówczas zdobyte dla polskości. Pisze o tym

Eugeniusz Kopeć w swej najnowszej pracy o integracji Śląska z Polską, co

odnosi się zatem do pogranicza polsko-niemieckiego. Na innych

pograniczach narodowościowych tego rodzaju wielokierunkowe procesy

mogły występować sporadycznie. Między innymi masowe zjawiska asymilacji

ludności żydowskiej we wspomnianych środowiskach nie występowały (inaczej

niż wśród inteligencji). Ale interesuje nas przede wszystkim klasa

robotnicza. W świadomości narodowej tej klasy zaszły niewątpliwie zmiany

w kierunku jej upowszechnienia na bardziej zacofane i marginalne dotąd

pod tym względem grupy. W dalszym ciągu w przekroju całej klasy przewagę

miała świadomość narodowo-państwowa, związana z akceptacją istniejącej

państwowości (przy zdecydowanie krytycznym na ogół wobec niej stosunku)

nad prądami absolutyzującymi internacjonalizm i odrzucającymi w ogóle

ówczesne państwo polskie jako obce klasowo. Ale zasięgu tej ostatniej

tendencji nie należy lekceważyć, poza tym klasowa nieufność wobec

ówczesnej państwowości dominowała w szerokich kręgach robotniczych nawet

skłonnych do uznania tej państwowości za własną.

Największe jednak zmiany w zakresie świadomości narodowej zaszły wśród

ludności chłopskiej. Upowszechniła się świadomość narodowo-państwowa,

2 J. Molenda, Wpływ ukształtowania się nowoczesnego narodu na walkę o

niepodległość, [w:] Z perspektywy sześćdziesięciu lat..., s. 228.

Zarnowski Janusz - Polska niepodlegla 1918-1939.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: