1. Zasada resortowości.
2. Zasada centralizacji i decentralizacji.
3. Zasada koncentracji i dekoncentracji.
4. Zasada hierarchicznego podporządkowania.
5. Zasada kolegialności i jednoosobowego kierownictwa.
6. Zasada biurokratyzmu.
7. Korpus urzędniczy.
8. Granice działalności administracyjnej.
9. Kryteria kształtowania podziałów terytorialnych.
*Od idioty do idioty idzie sobie, panie złoty, papier. Wreszcie w męce, w wielkim pocie zwróci idiota idiocie papier. Konstanty Ildefons Gałczyński
*Cechy charakterystyczne działania nowoczesnej administracji wykształciły się w czasach monarchii absolutnych, w XVII i XVIII w,
*Były następnie uzupełniane i rozwijane przez naukę administracji i prawa administracyjnego.
*Tak powstały zasady organizacji administracji publicznej.
*Zasada resortowości – jedna z najważniejszych zasad, na której zaczęto opierać działania nowożytnej administracji publicznej – wykształcona we Francji Ludwika XIII i Ludwika XIV
*Zgodnie z zasadą resortowości, wykonanie administracji państwa podzielono pomiędzy niezależne od siebie struktury organizacyjne – resorty.
*Początkowo na ich czele organy kolegialne, od XIX wieku – jednoosobowo działający ministrowie.
*Najważniejsze, najwcześniej wyodrębnione resorty:
- sprawy zagraniczne,
- skarbowość,
- wojskowość,
- sprawy wewnętrzne,
- wymiar sprawiedliwości.
*Kolejny wyodrębniony resort: sprawy wyznaniowe i oświatowe.
*Resort spraw wewnętrznych – odpowiedzialny za ogólną administrację państwa, podlegał postępującej specjalizacji – powstawały organy zarządzające wyodrębnionymi działami – pocztą, komunikacją, lasami, górnictwem, opieką społeczną itp.
*W resortach stopniowo kształtowały się swoiste metody i formy wykonywania administracji, związanych ze specyfiką prowadzonej działalności.
*Postępująca od XIX wieku rozbudowa struktur resortowych – tworzenie nowych organów obok już istniejących, prowadziła często do nadmiernego skomplikowania i zawisłości w obrębie aparatu centralnego, dublowania wielu czynności, a w rezultacie do sporów kompetencyjnych pomiędzy poszczególnymi organami państwa.
PRZECIWDZIAŁAĆ TEMU MIAŁO:
*na szczeblu centralnym koordynowanie działań różnych resortów – np., za pośrednictwem kolegialnej rady ministrów,
*natomiast w terenie:
- zespalanie agend kilku ministrów w ręku jednego i tego samego pionu organizacyjnego (administracja zespolona),
- tworzenie odrębnych pionów administracji, podporządkowanych hierarchicznie poszczególnym ministrom (administracja niezespolona, administracja specjalna).
*Zasada zespolenia pozwalała zmniejszać ujemne skutki skrajnej resortowości.
*Zasada specjalizacji prowadziła do silniejszego związania pionów administracji specjalnej (wojskowej, wymiaru sprawiedliwości, wyznaniowej, szkolnej, gospodarczej, pocztowej itp.) z administracją centralną, zwiększała stopień fachowości i koncentracji na specyficznym przedmiocie działania.
* Resortowy system organizacyjny administracji państwowej przyjął się w większości państw europejskich już w XVIII wieku.
*Po Francji oparły się na nim: Prusy, Austria oraz inne państwa niemieckie, księstwa włoskie, Belgia, Holandia, kraje skandynawskie, Rosja, a także Polska w II połowie XVIII stulecia.
*Pierwotna równość wszystkich resortów nie przetrwała długo.
*Dominującą rolę zaczął odgrywać resort skarbu oraz resort spraw wewnętrznych.
*Prowadziło to w do powstania tzw. Państw policyjnych, w których poddany pozbawiony był jakiejkolwiek gwarancji respektowania swoich praw podmiotowych.
Ministrowie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Istniały osobne urzędy dla Korony Królestwa polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego o identycznych kompetencjach w ramach każdego z państw.
*Ministrami byli:
- kanclerz wielki koronny i kanclerz wielki litewski,
- podkanclerzy koronny i podkanclerzy litewski,
- marszałek wielki koronny marszałek wielki litewski,
- marszałek nadworny koronny i marszałek nadworny litewski,
- podskarbi wielki koronny i podskarbi wielki litewski.
Z racji sprawowanego urzędu wchodzili oni do Senatu.
*Ministrami byli także:
- hetman wielki koronny i hetman wielki litewski,
- hetman polny koronny, hetman polny litewski,
- podskarbi nadworny koronny i podskarbi nadworny litewski.
Kanclerz wielki koronny – kanclerz wielki litewski
*Urzędnik kierujący kancelarią monarchy oraz odpowiadający za politykę zagraniczną.
*Utarło się, iż kanclerz koronny kieruje polityką zagraniczną wobec państwa Europy Zachodniej, zaś kanclerz wielki litewski wobec Rosji.
*Kanclerz koronny – pierwszy urzędnik państwa dbającym o praworządność i pilnującym by król przestrzegał praw i zachowywał pacta conventa.
*Przewodził sądowi królewskiemu – Asesorii.
Podkanclerzy koronny – podkanclerzy litewski
*Formalnie zastępca kanclerza, ale nie podwładny.
*Zakres kompetencji – identyczny jak kanclerza wielkiego.
(fot. Hugo Kołłątaj 1750-1812 podkanclerz od 1791)
Marszałek wielki koronny – marszałek wielki litewski
*Pierwszy „minister” w Koronie.
*Kompetencje zbliżone do współczesnego ministra spraw wewnętrznych, w tym m.in.:
- bezpieczeństwo osobiste monarchy,
- sąd marszałkowski,
- straż marszałka,
- ustanawiał i kontrolował ceny, nadzorował wagi i miary,
- przyjmował jako pierwszy zagraniczne poselstwa,
- zwoływał posiedzenia senatu, którym przewodniczył,
- w czasie bezkrólewia, organizował elekcje i dbał o jej spokojny przebieg.
(fot. Laski marszałkowskie – oznaka władzy marszałka, Łukasz Opaliński 1581-1654 Marszałek wielki koronny 1634-1650)
Marszałek nadworny koronny – marszałek nadworny litewski
*Zakres kompetencji:
- zastępca marszałka wielkiego,
- nadzór nad dworem królewskim – wielkoksiążęcym.
Podskarbi wielki koronny – podskarbi wielki litewski
*Kompetencje – zbliżone do uprawnień dzisiejszego ministra skarbu, finansów i szefa banku centralnego:
- piecza i zarządzanie skarbem publicznym i mennicą państwową,
- wypłata żołdu wojsku,
- kontrola ściągania podatków.
*Nadużycia – podskarbi był praktycznie bezkarny:
- liczne nadużycia i fałszerstwa,
- częste fałszowane dane, by ukryć korupcję i malwersacje,
- nagminne wystawianie fałszywych kwitów itp.
(fot. Dwa klucze – herb podskarbich wielkich koronnych)
Hetman wielki koronny – hetman wielki litewski
Dowódca armii polskiej – litewskiej
Ogólna administracja wojska w czasie pokoju.
Hetman polny koronny i hetman polny litewski
Zastępcy hetmanów wielkich. Zwykle w polu strzegąc granice.
(fot. Jan Klemens Branicki 1689-1771, Hetman wielki koronny od 1752)
(fot. Szymon Kossakowski 1741 – 1794, ostatni hetman wielki litewski)
ZASADY CENTRALIZACJI I DECENTRALIZACJI
Kolejne fundamentalne zasady:
*zasada centralizacji (centralizacji) oraz przeciwstawną jej –
*zasada decentralizacji.
- Zasada centralizacji – oznaczała podporządkowanie organów niższego stopnia organom nadrzędnym oraz skupianie decyzji w organach centralnych i naczelnych.
- Zasada decentralizacji – zakładała brak tej zależności i rozkład uprawnień decyzyjnych pomiędzy władze centralne i lokalne (terytorialne).
*Centralizacja – zakładała brak samodzielności organów niższego szczebla i ścisłe uzależnienie od struktur nadrzędnych, które kierują ich pracą.
*Na pojęcie centralizacji składają się zależności:
- osobowa,
- i służbowa.
Zależność osobowa związana była z decydowaniem o przyjęciu do służby, dysponowaniem osobą pełniącą funkcję w organie administracyjnym itp.
Zależność służbowa wiązała się z kolei z upoważnieniem do wydawania poleceń służbowych, czy też wyznaczaniem kierunków działania organu podległego.
*Szczególnie charakterystyczne było stosowanie od XVII wieku zasady centralizacji w absolutnych państwach policyjnych.
*W mniejszym stopniu występowała ona w tzw. Republikach, do których zaliczyć możemy Polskę epoki stanisławowskiej.
*W XIX wieku wywarła znaczny wpływ na rozwiązania przyjęte w napoleońskiej Francji, ale także w państwach Europy Środkowowschodniej.
*W przypadku decentralizacji brakowało wspomnianych zależności (osobowych i służbowych) – w ich miejsce rozwijała się samodzielności i niezależności podmiotów.
*Organy zdecentralizowane nie mogą być adresatem poleceń służbowych, a jego decyzje nie mogą być zmieniane lub uchylane w trybie nadzoru.
*W XIX wieku podstawową formę decentralizacji stanowił samorząd, którego istotą było powierzenie zarządu sprawami publicznymi samym zainteresowanym – czyli zrzeszeniu obywateli.
*Samorząd mógł mieć:
- charakter terytorialny (zrzeszanie mieszkańców danego obszaru),
- zawodowy (korporacje lekarskie, adwokackie, notarialne itp.)
- lub gospodarczy (korporacje przemysłowo – handlowe, rzemieślnicze, rolnicze).
*Inne formy decentralizacji, oparte nie na czynniku osobowym, lecz majątkowym (przedsiębiorstwo i zakład administracyjny), pojawiły się lub zaczęły odgrywać znaczniejszą rolę dopiero w XX w.
*Z zasadami centralizacji i decentralizacji ściśle wiążą się dwie inne zasady:
- koncentracji,
- dekoncentracji,
Wykształcone głównie na gruncie niemieckiej nauki prawa w XIX w.
*Koncentracja – mamy do czynienia wówczas, gdy kompetencje przyznane administracji państwowej mają być spełniane przez szczeble wyższe, zwłaszcza przez szczebel centralny.
*Następuje wówczas skupienie decyzji z reguły w jednych rękach (ministra, wojewody, gubernatora itp.)
*Dekoncentracja polegała natomiast na powierzeniu kompetencji administracyjnych także organom terenowym, zwłaszcza szczebla podstawowego, co prowadzi do rozłożenia prawa decyzji i odpowiedzialności pomiędzy różne czynniki, niezależnie od tego, czy orany niższego stopnia mają jakikolwiek zakres niezależności od organów nadrzędnych.
ZASADA HIERARCHICZNEGO PODPORZĄDKOWANIA
*Zasada hierarchicznego podporządkowania (hierarchicznej zależności) była najwcześniej wykształconą zasadą organizacyjną.
*Działo się tak ze względu na powiązania pomiędzy organami administracji, zwłaszcza na zakres podporządkowania organów niższego szczebla organom nadrzędnym.
*Geneza- w starożytności, zwłaszcza w despotiach wschodnich:
- panujący posiadał pełnię władzy nad całym aparatem terenowym,
- zależność wynikała z norm etycznych oraz religijnych,
- z boskiej legitymacji władzy monarszej,
- sprawowanie władzy „z boskiej łaski” – Dei gratiae.
*Hierarchiczność – także w zależności urzędników niższego szczebla od swych bezpośrednich przełożonych, reprezentujących wobec nich wyższe szczeble władzy – a na szczycie – osobę władcy.
*W czasach nowożytnych zasadę hierarchicznej zależności najpełniej stosowano w monarchiach absolutnych.
*Władca (upoważnieni urzędnicy centralni):
- decydowali o obsadzie stanowisk, awansach, karach, odpowiedzialności służbowej itp. – podległość pod względem osobowym:
- mogli wydawać organom niższego szczebla wiążące polecenia i dyrektywy w odniesieniu do całego zakresu ich działania – podległość pod względem służbowym.
*Niewykonanie polecenia służbowego – groziło urzędnikowi różnymi sankcjami.
*Cecha charakterystyczna – brak prawnej niezawisłości organów podległych w stosunku do nadrzędnych.
*System administracji oparty na zasadzie hierarchicznej zależności
był systemem centralistycznym.
Podlegał także zasadzie koncentracji.
*Na przełomie XVIII i XIX wieku powyższy system administracyjny był charakterystyczny i obowiązywał w państwach,
opartych na zasadzie praworządności - szczególnie we Francji napoleońskiej, krajach czerpiących z niej wzory ustrojowe,
w rym w Księstwie Warszawskim.
*Istotną różnicę stanowiło jednak oparcie wszelkich działań organów administracji, w tym także zasad podległości służbowej na przepisach stanowionego prawa. Nie zaś – jak wcześniej – wyłącznie na woli panującego.
* Aspekty rozpatrywania kolegialności i jednoosobowości:
...
magara2