W. Skrzydło. Konstytucja RP. Komentarz. 2002.rtf

Skrzydło Wiesław

komentarz

Zakamycze 2002

Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.97.78.483), [w:] W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Zakamycze, 2002, wyd. IV.

Stan prawny: 2002.01.01

Konstytucja

Rzeczypospolitej Polskiej

z dnia 2 kwietnia 1997 r.

(Dz.U. Nr 78, poz. 483)

W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny,

odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego

i demokratycznego stanowienia o Jej losie,

my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej,

zarówno wierzący w Boga

będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna,

jak i nie podzielający tej wiary,

a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł,

równi w prawach i w powinnościach

wobec dobra wspólnego - Polski,

wdzięczni naszym przodkom za ich pracę,

za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami,

za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu

i ogólnoludzkich wartościach,

nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej,

zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko,

co cenne z ponad tysiącletniego dorobku,

złączeni więzami wspólnoty z naszymi rodakami rozsianymi po świecie, świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami

dla dobra Rodziny Ludzkiej,

pomni gorzkich doświadczeń z czasów,

gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były

w naszej Ojczyźnie łamane,

pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie,

a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność, w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem

lub przed własnym sumieniem,

ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej

jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym

oraz na zasadzie pomocniczości

umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot.

Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej

tę Konstytucję będą stosowali,

wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi,

a poszanowanie tych zasad mieli

za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej.

Ten fragment Konstytucji ma w najwyższym stopniu uroczysty charakter, jest też określany jako preambuła albo wstęp. Tego rodzaju fragment Konstytucji nie zawsze występował w polskiej tradycji konstytucyjnej, nie zawierała go np. Konstytucja z 1935 r. Występuje zazwyczaj w konstytucjach państw nowo powstałych bądź już istniejących, ale przechodzących zasadnicze przeobrażenia ustrojowe, które podkreśla treść wstępu.

Uroczysty charakter wstępu widoczny jest w jego formie, jest bowiem inaczej napisany, nie został ujęty w postaci artykułów, a jego redakcja jest bardziej rozwinięta. Ma on także inny charakter niż pozostałe części Konstytucji, jest bardziej natury politycznej. Wprawdzie w literaturze polskiej występował pogląd, iż wstęp ma charakter prawny, że zawiera on w swej treści normy prawne oraz że służy prawidłowemu rozumieniu i właściwemu stosowaniu regulacji prawnych zawartych w artykułowanej części ustawy zasadniczej. Jest to jednak pogląd raczej odosobniony, bowiem współcześnie powszechnie uznaje się polityczne znaczenie wstępu.

W toku prac nad projektem Konstytucji toczyły się ożywione dyskusje wokół wstępu, czy w ogóle należy go zamieszczać. Pierwotnie w głosowaniu zwyciężyła teza o rezygnacji z preambuły. Wrócono jednak do tej sprawy pod koniec prac konstytucyjnych i wówczas duże kontrowersje wywoływała sprawa treści wstępu.

Zazwyczaj zawiera on kilka elementów. Określa on podmiot uchwalający Konstytucję (Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej), wyjaśnia cel jej ustanowienia (poszanowanie wolności i sprawiedliwości, współdziałanie władz, umocnienie uprawnień obywateli i ich wspólnot, zapewnienie rzetelności i sprawności działania instytucji publicznych), nawiązuje do tradycji (Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej, do tego co najcenniejsze w ponad tysiącletnim dorobku państwa). Preambuła podkreśla chrześcijańskie dziedzictwo Narodu, wspólnotę z rodakami rozsianymi po świecie, tragiczne i gorzkie doświadczenia przeszłości, a także znaczenie odzyskania niepodległości oraz możności suwerennego decydowania o losie Polski.

Wstęp określa także Konstytucję jako podstawowe prawo dla państwa opartego na poszanowaniu wolności, sprawiedliwości, współdziałaniu władz, a także wzywa wszystkich powołanych do jej stosowania, aby czynili to dbając o zachowanie przyrodzonej wolności człowieka i jego prawa do wolności.

Spór o invocatio Dei został zamknięty odwołaniem się do Boga, co stanowi uznanie praw ludzi wierzących, traktujących Boga jako źródło prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, ale także i uszanowaniem przekonań tych, którzy te uniwersalne wartości wywodzą z innych źródeł.

Przyjęty zatem został tekst, który w zamyśle jego autorów winien łączyć, a nie dzielić społeczeństwo, odwołujący się do wspólnych dla obywateli wartości i celów.

Rozdział I

Rzeczpospolita

Treść rozdziału I ma szczególne znaczenie. Ustrojodawca na czoło uregulowań konstytucyjnych wysunął rozdział liczący 29 artykułów, w których zawarł zasady ustroju politycznego i gospodarczego państwa. Nie przypadkiem przez dłuższy czas tytuł tego rozdziału brzmiał: "Zasady ustroju" i dopiero w końcowym etapie prac został zmieniony, przyjmując obecne brzmienie.

Zazwyczaj w swych początkowych artykułach konstytucje określają tego rodzaju zasady, nazywając je niekiedy naczelnymi zasadami Konstytucji. Tak czyniła Konstytucja z 1935 r. wyliczając je także w I rozdziale. Konstytucja PRL problematyce tej poświęciła rozdział I (ustrój polityczny) i rozdział II (ustrój społeczno-gospodarczy). Tak też czyni nowa Konstytucja RP.

W artykułach tego rozdziału zostały określone naczelne zasady Konstytucji, czyli pewne idee przewodnie, którymi kierowali się jej autorzy. Na ideach tych została oparta cała konstrukcja prawno-ustrojowa państwa i jego aparatu. Te idee przewodnie są następnie rozwijane i konkretyzowane w treści ustawy zasadniczej. Artykuły Konstytucji stanowią wcielenie i rozwinięcie tych idei, dlatego w kolejnych rozdziałach dostrzegamy nawiązywanie do zasad wyrażonych w rozdziale I, ich konkretyzację.

Ujęcie w jednym rozdziale podstawowych zasad ustroju politycznego przesądza o regułach organizacji władzy publicznej w państwie. Ustrój polityczny państwa to właśnie całokształt zasad, w oparciu o które jest zorganizowana i wykonana władza publiczna. Stąd o zmianie ustroju można mówić wtedy, kiedy zmianie ulegają zasady tego ustroju, a nie poszczególne instytucje polityczno-prawne. Dlatego też zlikwidowanie nowelą konstytucyjną z 7 kwietnia 1989 r. Rady Państwa czy przywrócenie instytucji Prezydenta nie zmieniło jeszcze ustroju, aczkolwiek miało duże znaczenie z uwagi na kontekst społeczno-polityczny w jakim się dokonywało. Natomiast zmiany dokonane ustawą konstytucyjną z 29 grudnia 1989 r. wkraczały w dziedzinę zasad ustroju (przywrócenie zasady zwierzchnictwa narodu, wprowadzenie zasady demokratycznego państwa prawnego itp.), miało więc istotne znaczenie dla istoty i charakteru Rzeczypospolitej.

W rozdziale I został zawarty katalog zasad odnoszących się do ustroju politycznego, a także gospodarczego Trzeciej Rzeczypospolitej.

Art. 1. Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli.

Artykuł ten jest zwięzłym stwierdzeniem faktu podkreślonego już we wstępie, a dotyczącego rodowodu Trzeciej Rzeczypospolitej. Polska odzyskawszy w 1989 r. możliwości suwerennego i demokratycznego stanowienia o swym losie, pomna gorzkich doświadczeń przeszłości, ma działać na rzecz poszanowania wolności i sprawiedliwości, dialogu społecznego, umacniania uprawnień obywateli i ich wspólnot. W tym też wyraża się istota państwa jako wspólnego dobra wszystkich obywateli. W odróżnieniu od preambuły, art. 1 mieści się w części normatywnej Konstytucji, stąd ze stwierdzenia w nim zawartego muszą wynikać różnorodne konsekwencje prawne. Chodzi tu o konsekwencje zawarte w tych przepisach Konstytucji, które określają pozycję prawną jednostki w państwie, jej rolę w życiu gospodarczym, opartym na gospodarce rynkowej, w życiu politycznym, w którym obywatel ma zagwarantowany wpływ na bieg spraw państwowych i lokalnych, na wybór organów reprezentujących Naród bądź wspólnoty lokalne. Konsekwencją tego jest rozbudowa systemu gwarancji wolności i praw człowieka i obywatela.

Życie społeczne kształtuje się i rozwija w państwie, gdzie może wystąpić kolizja między dobrem wspólnoty obywateli a prawami jednostki. Konstytucja wyraża stanowisko, iż w takich przypadkach może wystąpić konieczność i możliwość ograniczenia wolności i praw jednostki w interesie wspólnego dobra.

Polska jako wspólne dobro ma obowiązek troszczyć się zarówno o prawa większości, jak i o zabezpieczenie praw mniejszości, również wchodzących w skład Rzeczypospolitej.

Art. 2. Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.

Państwo polskie jako wspólne dobro wszystkich obywateli może mieć ten charakter tylko będąc państwem demokratycznym. Już w 1989 r., a więc u zarania Trzeciej Rzeczypospolitej, do katalogu zasad ustroju politycznego została wpisana zasada demokratycznego państwa prawnego. Wytycza ona kierunki rozwoju ustroju państwa, stanowi nakaz dla parlamentu, ale i całego aparatu państwowego, by jego działalność służyła realizacji tej zasady. Została w niej wyrażona wola, aby państwo było rządzone prawem, by prawo stało ponad państwem, było wytyczną działania dla niego i dla społeczeństwa. Wynika stąd i najwyższa ranga Konstytucji w systemie źródeł prawa, i rola ustawy uchwalanej wszak przez parlament, jej priorytet w tworzeniu porządku prawnego w państwie. W demokratycznym państwie prawnym byt organu państwowego opiera się na prawie, które określa zarazem kompetencje tego organu i wyznacza granice jego działalności.

Konstytucja stwierdza, że ma to być demokratyczne państwo prawne, a więc ma ono zabezpieczać wpływ obywateli na władzę państwową i ich udział w podejmowaniu decyzji państwowych. Wynika stąd także zasada poszanowania wolności i praw jednostki. W demokratycznym państwie prawnym mają być zabezpieczone nie tylko prawa większości, ale także winien być uznawany głos i wola mniejszości społeczeństwa. Ma to być wszak demokratyczne państwo prawne urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej. Konsekwencje zatem jej przyjęcia są ważne dla zagwarantowania zasady pluralizmu politycznego (wolność tworzenia partii politycznych), systemu reprezentacji (demokratyczny wybór przedstawicieli społeczeństwa), form demokracji bezpośredniej (różne postaci referendum) i roli różnorodnych form samorządu społecznego z samorządem terytorialnym włącznie.

Art. 3. Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym.

Polska jest państwem jednolitym, czyli unitarnym, traktowanym jako jedność, czyli nie składającym się z oddzielnych tworów razem tworzących federację. Nie ma więc w jego ramach autonomicznych jednostek terytorialnych czy narodowościowo-terytorialnych. W konsekwencji Polska jest na płaszczyźnie międzynarodowej jednym podmiotem. Unitarna forma państwa stanowi konsekwencję faktu, że społeczeństwo polskie jest pod wieloma względami jednolite. Tak można go określać w sensie narodowym, gdyż ogromna większość obywateli Polski to osoby narodowości polskiej, inne grupy narodowościowe stanowią znikomą mniejszość. Podobnie można mówić o sytuacji w dziedzinie wyznaniowej, gdzie katolicy stanowią zdecydowaną większość. Podobnie także można charakteryzować stan w zakresie kultury i jej tradycji itp. Za jednolitością państwa przemawiają także doświadczenia historii wielu dziesiątków lat. Wszystkie te czynniki przemawiają na rzecz państwa jednolitego, stanowiącego jeden podmiot prawa międzynarodowego.

Art. 4. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu.

Postanowienia tego artykułu dotyczą niezwykle ważnej sprawy - określenia suwerena, czyli podmiotu władzy państwowej, wskazanie do kogo ta władza należy. W świetle postanowień Konstytucji władzę państwową w Polsce sprawuje Naród, czyli ogół obywateli naszego państwa. Nie chodzi zatem w omawianym przypadku o naród w sensie etnicznym, obejmującym osoby konkretnej narodowości. Należy zwrócić uwagę, że w analizowanym stwierdzeniu nie określa się bliżej pojęcia Naród. W omawianym przypadku chodzi o wszystkich obywateli Rzeczypospolitej (jak to określa wstęp), a więc podstawą przynależności do tak rozumianego Narodu jest fakt posiadania obywatelstwa polskiego. Mamy tu zatem do czynienia z Narodem w sensie prawnym i politycznym, a nie etnicznym. O tym kto wchodzi w skład Narodu, przesądzają zasady odnoszące się do kwestii obywatelstwa.

Analizowany artykuł, poza określeniem podmiotu władzy państwowej, wskazuje zarazem podstawowe formy jej sprawowania. Konstytucja wymienia w tym zakresie dwie formy: bezpośrednią i pośrednią. W formie bezpośredniej, która nie może być stosowana na co dzień i powszechnie, a jest zastrzeżona do rozstrzygania spraw szczególnej wagi państwowej lub lokalnej, społeczeństwo może decydować w drodze referendum. Zasadniczą jednak formą sprawowania władzy jest forma pośrednia, w drodze wybieranych przez Naród przedstawicieli zasiadających w Sejmie i w Senacie. Naród posiada prawo wysuwania kandydatów na posłów i senatorów, a także prawo wybierania tak swoich reprezentantów, jak i programów, które mają oni realizować w wykonywaniu powierzonego im mandatu.

Art. 5. Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.

Artykuł 5 określa funkcję państwa, czyli zasadnicze kierunki i cele jego działania. Wymienienie tych funkcji jest rzeczą bardzo istotną, gdyż z nich wynikają konkretne kompetencje i zadania organów państwowych w ogóle, a przede wszystkim tych, które powołuje sama Konstytucja. Kluczową funkcją jest niewątpliwie strzeżenie niepodległości i nienaruszalności terytorium Rzeczypospolitej, gdyż jej realizacja pozwala na wykonywanie takich funkcji, jak: zapewnienie wolności i praw człowieka i obywatela, jak też jego bezpieczeństwa, ochrona dziedzictwa narodowego, a także ochrona środowiska. U podstaw realizacji tych funkcji leży zasada zrównoważonego rozwoju państwa i gospodarki narodowej.

Art. 6. Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju.

Sprawa dziedzictwa kulturalnego stanowi złożony problem, a jego znaczenie jest ogromne. Stąd Konstytucja wprowadza dwie ważne zasady działania państwa w tej dziedzinie. Pierwsza z nich to zasada upowszechniania dóbr kultury, co ma istotne znaczenie w jej poznawaniu, w procesie patriotycznego wychowania społeczeństwa, w kształtowaniu postaw obywatelskich. Druga z nich to zapewnienie równego dostępu do tych dóbr, które stanowią źródło tożsamości Narodu, jego trwania i rozwoju. Dla przyszłości Narodu i państwa ma to ogromne znaczenie.

Konstytucja szeroko pojmuje obowiązki państwa w upowszechnianiu kultury, bowiem ust. 2 omawianego artykułu zobowiązuje Rzeczpospolitą do udzielenia pomocy Polakom zamieszkałym poza granicami w zachowaniu ich związku z narodowym dziedzictwem kulturalnym, co ma ogromne znaczenie dla kształtowania ich świadomości i tożsamości, a także poczucia więzi z Macierzą.

Art. 7. Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa.

Problem prawnych podstaw działania państwa ma ogromne znaczenie, a dotyczy to wszystkich organów władzy publicznej. Jest to istotna kwestia, dotycząca także gwarancji swobód obywatelskich, ochrony jednostki przed omnipotencją państwa i jego aparatu. W państwie demokratycznym, w którym rządzi prawo, organy władzy publicznej mogą powstać tylko na podstawie prawnej, a normy prawne muszą określać ich kompetencje, zadania i tryb postępowania, wyznaczając tym samym granice ich aktywności. Organy te mogą działać tylko w tych granicach. O ile jednostka ma swobodę działania zgodnie z zasadą, że co nie jest wyraźnie zabronione przez prawo, jest dozwolone, to organy władzy publicznej mogą działać tylko tam i o tyle, o ile prawo je do tego upoważnia, przy czym obywatel może zawsze domagać się podania podstawy prawnej, na jakiej organ podjął konkretną działalność. Jest to zgodne z wymogami wynikającymi z zasady demokratycznego państwa prawnego. Kontrolę przestrzegania tych zasad sprawują organy działające w trybie nadzoru, sądy, a także Trybunał Konstytucyjny.

Art. 8. Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.

Państwo demokratyczne działa na podstawie i w granicach zakreślonych przez prawo. System obowiązującego prawa jest we współczesnych państwach bardzo rozbudowany, a normy prawne są stanowione przez różne organy (szerzej kwestie te reguluje Konstytucja w rozdziale III zatytułowanym "Źródła prawa"). Wśród tych aktów prawnych szczególną pozycję zajmuje Konstytucja, którą art. 8 określa jako "najwyższe prawo Rzeczypospolitej". Oznacza to, że w hierarchii aktów prawnych w państwie zajmuje ona najwyższe miejsce, a normy prawne w niej zawarte mają najwyższą moc prawną. Konsekwencją tego stanowiska jest wymóg, by ogół norm prawnych obowiązujących w państwie był zgodny z postanowieniami Konstytucji, co wyznacza bezwzględny prymat Konstytucji w systemie źródeł prawa.

W tym celu, by zasada nadrzędności Konstytucji mogła być zrealizowana w praktyce, tworzy się szczególne organy zajmujące się badaniem zgodności aktów prawnych wydawanych przez różne organy państwa z przepisami ustawy zasadniczej. W Polsce w tym celu powołany został Trybunał Konstytucyjny, którego rolę i zadania określa rozdział VIII, a w szczególności art. 188-197.

Artykuł 8 określa nie tylko charakter prawny i miejsce Konstytucji w istniejącym systemie źródeł prawa, ale wprowadza także, po raz pierwszy w Polsce, zasadę bezpośredniego stosowania przepisów Konstytucji. Jest to reguła, od której sama Konstytucja przewiduje wyjątki stwierdzając: "chyba że Konstytucja stanowi inaczej". Sytuacja taka wystąpi wówczas, gdy przepis ustawy zasadniczej wyraźnie uzależnia uregulowanie określonej kwestii od wydania przez parlament odpowiedniej ustawy.

Na podstawie art. 8 ust. 2 Konstytucji bezpośrednio stosowane są postanowienia ustawy zasadniczej, które odnoszą się do regulacji w zakresie wolności, praw i obowiązków człowieka i obywatela. Jednostka może skutecznie powoływać się na przepisy Konstytucji, a organ państwa jest zobowiązany takie powołanie się uwzględnić. Zasada bezpośredniego stosowania Konstytucji, a także przyjęta wyraźnie zasada wyłączności ustawy w sprawach wolności i praw jednostki stanowią podstawową gwarancję ich przestrzegania. Tak wyraźnie sformułowanej gwarancji nie spotykano dotąd w żadnej z Konstytucji obowiązujących w Polsce.

Art. 9. Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego.

Rzeczpospolita Polska jako podmiot prawa międzynarodowego jest sygnatariuszem wielu umów międzynarodowych. Tego rodzaju akty prawne rodzą określone zobowiązania nie tylko w sferze stosunków zewnętrznych, ale także wywołują skutki prawne obowiązujące w stosunkach wewnętrznych. Z treści tego artykułu wynika, że parlament w toku swej działalności ustawodawczej jest związany treścią zawartych i ratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych, w tym także dotyczących wolności oraz praw człowieka i obywatela. Uchwalone zatem przez Sejm i Senat ustawy muszą być zgodne z zawartymi umowami. Dodać należy, że Konstytucja poszerzając kompetencje Trybunału Konstytucyjnego poddała jego kontroli zgodność zawieranych umów z Konstytucją, ale także zgodność ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi. Tak więc umowy międzynarodowe znalazły się w hierarchii źródeł prawa wyżej niż ustawy, o czym będzie szerzej mowa w toku analizy treści art. 87-91.

Z treści art. 9 wynika, że wszystkie akty prawa wewnętrznego winny być zgodne z całym prawem międzynarodowym rozumianym szeroko, a nie tylko jako umowy międzynarodowe.

Art. 10. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.

W zakresie organizacji i realizacji władzy państwowej Konstytucja przyjęła zasadę podziału władzy, w przeszłości już kilkakrotnie w Polsce stosowaną. Artykuł 10 ust. 1 podkreśla więc, że ustrój polityczny państwa został oparty na podziale i zrównoważeniu władz. W tym zakresie ustawa zasadnicza wymienia władzę ustawodawczą, władzę wykonawczą i władzę sądowniczą. Zgodnie z koncepcją twórców tej doktryny, J. Locke'a i Monteskiusza, władze te powinny być rozdzielone, a więc wykonywanie każdej z nich powinno być powierzone odrębnym organom, ale także zrównoważone. W interesie zachowania wolności jest niezbędne, by władze te były rozdzielone, ale także by mogły wzajemnie na siebie oddziaływać w sensie hamującym. Wzajemne hamowanie się może być skuteczne właśnie wówczas, gdy władze te są zrównoważone. Jest to jednak model idealny, który w praktyce ustrojowej rzadko daje się osiągnąć. Dlatego też w praktyce różnych państw spotyka się zróżnicowane modele zasady podziału władzy poczynając od takich, które zakładają wyraźną przewagę władzy ustawodawczej w stosunku do władzy wykonawczej (np. III i IV Republika Francuska, a w Polsce Konstytucja z 1921 r.), aż do dominacji władzy wykonawczej (polska Konstytucja kwietniowa 1935 r. czy aktualna Konstytucja V Republiki).

Z treści omawianego artykułu wynika "podział i równowaga władzy", czyli jakby wolą ustrojodawcy było wprowadzenie tej zasady w jej klasycznej postaci. Z treści przepisów zawartych w rozdziałach IV-IX okaże się jednak, że szczegółowe przepisy Konstytucji odchodzą wyraźnie od tego, że ustrojodawca polski przyjął model, w którym zarysowana jest preponderancja władzy ustawodawczej, że organizacja władz w Trzeciej Rzeczypospolitej odbiega od zasady ich pełnego zrównoważenia.

Jednocześnie dodać należy, że Konstytucja ogranicza pole możliwych konfliktów między naczelnymi organami państwa wprowadzając bardziej precyzyjne regulacje prawne, dotyczące z jednej strony parlamentu, który ma uchwalać ustawy, kontrolować Radę Ministrów i uchwalać budżet państwa, a z drugiej strony - określające rolę Prezydenta i rządu. Ponadto wprowadzono zasadę, że spory kompetencyjne między centralnymi, konstytucyjnymi organami państwa ma rozstrzygać Trybunał Konstytucyjny.

W ustępie 2 tegoż artykułu Konstytucja wymienia, jakie organy te władze sprawują. W zakresie władzy ustawodawczej działają zatem Sejm i Senat, w dziedzinie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały.

Art. 11. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.

We współczesnych warunkach funkcjonowanie demokratycznego państwa bez partii politycznych jest nie tylko niemożliwe, lecz wręcz niewyobrażalne. Społeczeństwo jest silnie zróżnicowane w sensie politycznym, ekonomicznym, jest więc zbudowane pluralistycznie. Interesy i cele działania różnych grup społecznych są także zróżnicowane, a jednostki w celu osiągnięcia tych celów organizują się tworząc różnego rodzaju organizacje: polityczne, ideologiczne, kulturalne itp. Istnienie różnych form organizacji jest rzeczą właściwą społeczeństwu obywatelskiemu, którego różne części dążą także do uzyskania wpływu na życie polityczne kraju, na władzę państwową.

Przejawem działalności politycznej różnorodnych grup społecznych jest istnienie partii, które współcześnie odgrywają ogromną rolę w życiu państwa, w funkcjonowaniu takich organów, jak izby parlamentarne. Program partii jednoczy ludzi wokół zawartych w nim celów, a w toku kampanii wyborczej do wybieralnych organów państwa (parlament, Prezydent, samorząd) partie propagują ten program starając się zdobyć dlań szersze poparcie społeczne niż to, którego są w stanie udzielić im właśni członkowie. Właśnie w toku kampanii wyborczej, która pozwala zweryfikować stopień poparcia udzielanego przez społeczeństwo określonym programom rozwoju państwa, dokonać legitymizacji określonych sił politycznych do sprawowania władzy w państwie, ujawnia się najpełniej rola i wpływ poszczególnych ugrupowań politycznych.

Współcześnie prawo już nie ignoruje istnienia partii politycznych. Najpierw ordynacje wyborcze, później regulaminy parlamentarne zaczęły normować określone fragmenty życia społecznego, w których partie odgrywają znaczącą rolę. Z czasem partie zaczęły zdobywać także konstytucyjne podstawy swego istnienia.

Konstytucja więc nie tylko uznaje celowość istnienia partii politycznych, ale stwarza także prawne podstawy ich działalności, przyjmując zasadę pluralizmu politycznego, zgodnie z którą obywatele mogą się organizować i tworzyć partie polityczne w zależności od swych celów programowych i poglądów politycznych. Nie zawsze partie posługują się w swej nazwie tym określeniem, niektórzy używają nazwy stronnictwo, inni unia, porozumienie, ruch, konfederacja itp.

Konstytucja Rzeczypospolitej, przyjmując zasadę pluralizmu politycznego, zapewnia wolność tworzenia i działania partii, stanowiąc jednocześnie, że mają one zrzeszać obywateli polskich na zasadzie dobrowolności i równości. W zdaniu tym zawarte jest ograniczenie prawa tworzenia partii wyłącznie do obywateli polskich. Wyklucza to powstawanie tego rodzaju organizacji skupiających obywateli innych państw przebywających w Polsce. Jednocześnie art. 11 precyzuje cel działania partii, a jest nim wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. Tak więc sfera działalności partii jest ściśle związana z polityką państwa, przy czym niedopuszczalne jest tworzenie partii, które miałyby opierać się na niedemokratycznych metodach działania. Na straży zgodności działania i celów partii z Konstytucją stoi Trybunał Konstytucyjny. Konstytucja wprowadza także zasadę jawności finansowania partii, którą rozwijają inne ustawy.

Osoby zajmujące określone stanowiska w organach państwa nie mogą należeć do partii politycznych. Konstytucja wymienia te stanowiska, a dotyczą one sędziów, Rzecznika Praw Obywatelskich, Prezesa Najwyższej Izby Kontroli; inne są określone w ustawach zwykłych.

Art. 12. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji.

Społeczeństwo obywatelskie jest zbudowane nie tylko na zasadzie pluralizmu politycznego, ale uznaje także pluralizm związkowy, czyli zakłada wolność tworzenia i działania związków zawodowych. Partie mają wyraźnie określony polityczny charakter i cele, co znajduje wyraz także w nazwie (partia polityczna), ale jest widoczne przede wszystkim w ich działalności, która jest nierozerwalnie związana z polityczną sferą życia. Są jednak jeszcze inne dziedziny, w których aktywność społeczna jest celowa czy wręcz niezbędna. Jedną z nich jest sfera obrony socjalnych i ekonomicznych interesów pracujących. W tej to właśnie dziedzinie prowadzą działalność związki zawodowe.

Konstytucja zakłada ich istnienie, zgodnie zaś z zasadami państwa demokratycznego, wprowadza zasadę pluralizmu związkowego. Podkreślenie wolności tworzenia związków zawodowych zakłada zatem ten pluralizm, stanowiący zaprzeczenie sytuacji istniejącej w tej dziedzinie do 1989 r., gdy obowiązywał monopol działalności związkowej jedynej tylko centrali, oficjalnej, włączonej w system władzy państwa socjalistycznego.

Wolność tworzenia i działania dotyczy także organizacji społeczno-zawodowych rolników, jak również ruchów obywatelskich i innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji.

Podobnie jak w przypadku partii politycznych, Konstytucja przewiduje niepołączalność pewnych stanowisk w aparacie państwowym z przynależnością do związków zawodowych.

Art. 13. Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.

Istnienie i działalność partii politycznych jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania demokratycznego państwa. Niezależnie od omówionego już art. 11, Konstytucja wprowadza odrębny przepis oparty na doświadczeniach historii i związany z możliwością zagrożeń dla ustroju demokratycznego wypływających z posiadania monopolu przez jedną partię na sprawowanie władzy, przy tym partię przyjmującą niedemokratyczne struktury organizacyjne, metody działania i ideologię. Konstytucja wprowadza więc zakaz istnienia takich partii politycznych i innych organizacji, który został oparty na trzech przesłankach. Pierwsza dotyczy metod działania partii lub organizacji, a chodzi tu o ugrupowania, które odwołują się w swych programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu. Druga dotyczy programu tych ugrupowań, jeśli dopuszczają one lub zakładają nienawiść rasową i narodowościową bądź stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa. Trzecia obejmuje organizację, która zakłada utajnienie swych struktur lub członkostwa. Na gruncie art. 13 powstaje wątpliwość, czy wystarczająco precyzyjnie określony został ten zakaz i czy rzeczywiście program partii może przesądzać jednoznacznie o metodach jego realizacji.

Tak więc Trybunał Konstytucyjny może orzec niezgodność z Konstytucją celów lub działań partii, która głosi nietolerancję, brak poszanowania praw człowieka, propaguje rasizm, użycie przemocy lub narusza obowiązujące prawo.

Utrzymanie tej kompetencji Trybunału grozi wciągnięciem go w rozstrzyganie kwestii politycznych i odejściem od głównego zadania bycia sądem prawa na rzecz sądu faktów, do czego bardziej powołane są sądy powszechne.

Art. 14. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu.

Ten lakoniczny przepis zawiera w sobie trzy istotne dyspozycje ściśle związane z treścią postanowień konstytucyjnych zawartych w części rozdziału II, dotyczącej wolności i praw osobistych. Artykuł 14 wprowadza zasadę wolności prasy i innych źródeł społecznego przekazu, bez czego nie mogą one spełniać swego podstawowego zadania. Przyjęcie tej zasady oznacza zakaz wprowadzania i stosowania cenzury wobec środków społecznego przekazu, co wyraźnie formułuje art. 54 ust. 2 Konstytucji. Konstytucyjne postanowienia odnoszące się do środków społecznego przekazu są zara...