Bitwa warszawska 1920, rano 15 sierpnia
W listopadzie 1918 Warszawa została ogłoszona stolicą niepodległego państwa polskiego[9], stając się centralnym ośrodkiem administracyjnym i handlowym. Rzeczywistość pierwszych lat niepodległego państwa (II Rzeczpospolita) była jednak bardzo trudna. Sytuację pogarszały zniszczenia wojenne, hiperinflacja oraz zubożenie szerokich warstw ludności. Wśród nadziei, rozczarowań, walk politycznych i protestów społecznych na ulicach Warszawy rozgrywały się wydarzenia o znaczeniu ogólnokrajowym, a nawet europejskim. W 1920 miasto zmagało się z najazdem Rosji sowieckiej. W okresie 13-26 sierpnia 1920, w czasie trwającej wówczas wojny polsko-bolszewickiej, na przedpolach Warszawy i okolicznych terenach rozegrała się bitwa warszawska. Punktem zwrotnym walk była bitwa o Radzymin, po której kontrofensywa Piłsudskiego znad Wieprza zadecydowała o zwycięstwie.
Osobny artykuł: Bitwa warszawska 1920.
16 grudnia 1922 w Warszawie zginął od kuli zamachowca Gabriel Narutowicz, pierwszy prezydent II Rzeczypospolitej. W maju 1926 w stolicy miały miejsce bratobójcze walki między oddziałami lojalnymi wobec ówczesnego prezydenta Stanisława Wojciechowskiego a zwolennikami przejmującego władzę marszałka Józefa Piłsudskiego. Bilans dwudniowych walk, określanych jako przewrót majowy, wyniósł 379 zabitych i 920 rannych.
Osobny artykuł: Przewrót majowy.
Plac Teatralny w Warszawie, po lewej pałac Jabłonowskich, ok. 1925
Warszawa i przedmieścia, 1929
Warszawa, plac Krasińskich, ok. 1930 (w głębi pałac Krasińskich)
W latach 1924-1930, na skutek dobrej koniunktury, majątek miasta uległ dwukrotnemu zwiększeniu. Umożliwiło to realizację kluczowych dla rozwoju miasta przedsięwzięć. Impulsem dla modernizacji miasta była amerykańska pożyczka dolarowa, zrealizowana w 1928 na kwotę 10 milionów dolarów. W latach 1927-1929 rozbudowano infrastrukturę komunalną, w efekcie uzyskując nowych 71 kilometrów sieci wodociągowej, 24 km kanalizacyjnej, 48 km sieci tramwajowej oraz 50 km sieci gazowniczej. W tym okresie oddano również do użytku 24,3 tys. nowych izb mieszkalnych i wybudowano 53 nowych gmachów użyteczności publicznej. Do 1928 liczba izb szkolnych, w stosunku do poziomu z 1918, wzrosła z 37 do 380 a produkcja energii elektrycznej wzrosła z 22 mln kWh do 100 mln kWh. W 1921 otworzono pierwszy zaimprowizowany cywilny port lotniczy (normalna komunikacja lotnicza działała dopiero od 1925, od 1929 obsługiwana przez Polskie Linie Lotnicze LOT).
W 1925 opracowano również pierwsze projekty warszawskiego metra[3] (tzw. Metropolitanu), które pozostały jednak w fazie planów (wykonano jedynie próbne wiercenia, przygotowano mapy i opisy techniczne warunków geologicznych). 18 kwietnia 1926 dokonano otwarcia pierwszej warszawskiej stacji radiowej, korzystającej z dwóch nadajników – od grudnia 1926 nadawała radiostacja Warszawa II w forcie Mokotowskim, a od 1931 ogólnokrajowa radiostacja o większej mocy Warszawa I w Raszynie, obejmującą zasięgiem 90% terytorium II Rzeczypospolitej. Rozwój Warszawy został zahamowany w latach 1929-1933, kiedy doszło do światowej zapaści gospodarczej, zwanej wielkim kryzysem.
W 1934 obóz rządowy zawiesił działalność samorządu miejskiego i powołał na stanowisko prezydenta komisarycznego Stefana Starzyńskiego, który pełnił tę funkcję do 27 października 1939, to jest do momentu aresztowania go przez Gestapo. Stefan Starzyński zyskał uznanie jako sprawny administrator, w założeniach z 1934 przewidywał on ustabilizowanie budżetu miejskiego (drogą oddłużenia i oszczędności), ożywienie ruchu budowlanego i inwestycyjnego, podniesienie estetyki miasta oraz walkę z biurokratyzmem, protekcjonizmem i przerostami kadrowymi. Program ten został następnie rozwinięty w tzw. Czteroletni Plan Inwestycyjny Miasta Stołecznego Warszawy (na lata 1938/1939-1941/1942). Starzyńskiemu udało się opanować chaos w finansach miejskich, a zaoszczędzone środki przeznaczyć na inwestycje miejskie.
Plan Warszawy, 1935
Bilans działań prezydenta w tym zakresie zakończył się do 1939 wybudowaniem 30 gmachów szkolnych, modernizacją arterii wylotowych, aktywizację prywatnego ruchu budowlanego korzystającego z miejskich inwestycji (nowe osiedla mieszkaniowe na Żoliborzu, Saskiej Kępie, Mokotowie i Ochocie), poważną rozbudowę funkcji produkcyjno-usługowych większości przedsiębiorstw komunalnych, organizację Muzeum Narodowego (w nowym gmachu oddanym do użytku w 1938) oraz odbudowę obiektów zabytkowych, przebudową nowych ulic (w okresie 1934-1938 przybyło ponad 2 mln metrów kwadratowych wybrukowanych ulic), a także zmeliorowanie znacznych obszarów Bielan, Marymontu, Powązek, Woli, Ochoty, Czerniakowa, Saskiej Kępy, Grochowa i Bródna.
Stefan Starzyński, prezydent miasta Warszawy w latach 1934-1939
Poprawiono również wygląd estetyczny głównych ulic miasta (akcja nasadzania arterii miejskich drzewami, zazielenienie pustych przestrzeni poprzez tworzenie parków – m.in. park Sowińskiego, park Dreszera, Zieleniec Wielkopolski, Skarpa na Dynasach, park w Forcie Legionów). Starzyński przeprowadził także akcję umocnienia lokalnego patriotyzmu mieszkańców Warszawy (co miało duże znaczenie dla postawy warszawiaków we wrześniu 1939), jednocześnie swoimi działaniami dla miasta zwiększając zainteresowanie opinii publicznej sprawami warszawskiej urbanistyki.
Bardzo szybko zmieniał się wygląd Warszawy, zwłaszcza śródmieścia. Popularna była zabudowa plombowa, czego przykładem może być wzniesiony w 1939 r. budynek PKO na ul. Marszałkowskiej. W latach 1931-1934 zbudowano przy placu Napoleona najwyższy budynek w Polsce, szesnastopiętrowy gmach, siedzibę towarzystwa ubezpieczeniowego Prudential. W 1932 r. otwarto Instytut Radowy, a w 1938 r. rozpoczęto udane eksperymenty z Telewizją. W latach trzydziestych rozpoczęto budowę dworca głównego, który był najnowocześniejszym dworcem w Europie. Warszawa była wówczas nazywana Paryżem Północy, asfaltowano ulice, zbudowano nowe lotnisko na Okęciu.
Niepowodzeniem zakończyły się natomiast próby zlikwidowania dualizmu władzy (dzielonej pomiędzy Komisarzem Rządu na m. st. Warszawę i prezydenta Warszawy). Część założeń planu Starzyńskiego, na skutek nierealnych założeń wpływów finansowych do kasy miasta oraz niespodziewaną wojnę, nie została zrealizowana, m.in. plany przebudowy Śródmieścia oraz wybudowania arterii środkowej N-S i arterii W-Z (z Woli na Pragę).
Okres międzywojenny był kontynuacją dynamicznego rozwoju stolicy, która w 1939 osiągnęła 1350 tys. mieszkańców. Realizację dalekosiężnych planów prezydenta przerwał najazd wojsk hitlerowskich na Polskę 1 września 1939.
Wielka Synagoga w Warszawie, wysadzona w powietrze z rozkazu Jürgena Stroopa dnia 16 maja 1943
W okresie międzywojennym Warszawa była największym skupiskiem ludności żydowskiej w Europie oraz centrum kultury żydowskiej. Liczba Żydów w 1918 wynosiła pk. 310 tys. ludzi, aby w 1938 osiągnąć poziom 375 tys. ludzi. Zamieszkiwali oni głównie obszar północny miasta, stanowiąc zdecydowaną większość okręgów Muranowa, Powązek, Leszna i Grzybowa. Działały żydowskie partie polityczne (formacje prawicowe ortodoksów i syjonistów, centrowe folkistów oraz lewicowe Poalej Syjon i Bund), organizacje społeczne i szkoły (Zarząd Gminy w 1937 prowadził ok. 100 oddziałów podstawowych szkół religijnych, kilkanaście żłobków, przedszkoli i 2 szkoły zawodowe), działały liczne drukarnie i wydawnictwa, wydawano dzienniki (m.in. Gazeta Ludowa – "Folkscajtung" oraz Dziś – "Haint"). Działał także Warszawski Żydowski Teatr Artystyczny Idy Kamińskiej i Warszawski Nowy Teatr Żydowski. Od 1926 funkcjonował w Warszawie Instytut Judaistyczny, gdzie działalność prowadzili historycy żydowscy m.in. Majer Bałaban i rabin Mojżesz Schorr. Istniało wiele znaczących budowli sakralnych, największą z nich była Wielka Synagoga, zniszczona przez Niemców 16 maja 1943.
syrenka2