Isaac Bashewis Singer - Niewolnik.pdf - Isaac Bashevis Singer - Niewolnik - JuRiWlO

Isaac Bashewis Singer

Niewolnik

Rozdział pierwszy

Dzień rozpoczął się wołaniem ptaka. Każdego dnia ten sam ptak, ten sam odzew. Jak gdyby

ptak sygnalizował swemu potomstwu nadejście świtania. Jakub otworzył oczy. Cztery krowy

leżały na ściółce ze słomy i gnoju. Pośrodku obory znajdowało się kilka poczerniałych

kamieni i zwęglonych gałęzi; było to palenisko, w którym Jakub piekł gryczane placki i jadł

je z mlekiem. Łóżko Jakuba stanowiło posłanie ze słomy i siana, a na noc przykrywał się

szorstką lnianą płachtą, służącą mu za dnia do przenoszenia trawy i zielska dla bydła. Mimo

pełni lata noce w górach były zimne. Jakub wstawał po kilka razy w środku nocy, żeby

rozgrzać ręce i stopy o ciała zwierząt.

W oborze było jeszcze ciemno, ale przez szczelinę w drzwiach już przeświecała czerwień

jutrzenki. Jakub usiadł, żeby dośnić swój sen, że jest w budynku szkolnym w Józefowie i

naucza młodzież Talmudu.

Wyciągnął na oślep rękę po dzban z wodą. Wymył trzykrotnie ręce, najpierw lewą potem

prawą na zmianę, zgodnie z prawem. Zanim się umył, wymruczał jeszcze „Dzięki Tobie",

modlitwę, w której nie wymienia się imienia Boga, a więc nadającą się do wypowiadania

przed obmyciem. Krowa się podniosła i obróciła swą rogatą głowę, spoglądając do tyłu, jakby

ciekawa dowiedzieć się, w jaki sposób człowiek rozpoczyna swój dzień. Wielkie

8 Isaac Baheois Singer

oczy zwierzęcia, będące prawie całe źrenicami, odbijały purpurę jutrzenki.

— Dzień dobry, Kwiatula — powiedział Jakub. — Wyspałaś się, prawda?

Nabrał zwyczaju mówienia do krów, a nawet do samego siebie, żeby nie zapomnieć

żydowskiego języka.

Otworzył na oścież drzwi obory i zobaczył góry wznoszące się w oddali. Niektóre szczyty,

o zboczach porosłych lasami, zdawały się bardzo bliskie, wyglądały jak olbrzymy o

zielonych brodach. Mgła podnosząca się nad borami jak delikatne pukle wywoływała u

Jakuba myśl o Samsonie. Wschodzące słońce, niebiańska lampa, rzucało na wszystko

ognisty blask. Tu i ówdzie dym się podnosił ze szczytu, jakby góry płonęły wewnątrz.

Jastrząb z rozpostartymi skrzydłami szybował spokojnie, z dziwną powolnością, nie tknięty

ziemskimi niepokojami. Wydawało się Jakubowi, że ten ptak płynie tak już od

stworzenia świata.

Dalsze góry były niebieskawe, a tamte najdalsze, ledwie widoczne, zdawały się

niematerialne. W tamtym najodleglejszym regionie panował stały mrok. Czapy z chmur

siedziały na głowach owych nieziemskich olbrzymów, mieszkańców krańców świata,

gdzie nie stanęła ludzka stopa ani nie pasły się krowy. Wanda, córka Jana Bzika, mówiła, że

to tam mieszka BabaJaga, czarownica latająca w ogromnym moździerzu, kierująca swym

pojazdem za pomocą tłuczka. Miotła BabyJagi była dłuższa od najwyższego świerku i to

właśnie ona wymiatała światło ze świata.

Jakub stał spoglądając na góry. Był wysokim, smukłym, mężczyzną, niebieskookim, z

długimi, brązowymi włosami i brązową brodą. Miał na sobie płócienne portki nie sięgające

kostek i podarty, wyłatany kaftan. Głowę przykrywała czapka z owczej skóry, ale stopy były

bose. Chociaż tyle przebywał na powietrzu, pozostał blady jak mieszkaniec miasta. Jego skóra

nie opalała się i Wanda mówiła, że jest podobny do mężczyzn ze świętych obrazów

wiszących w kaplicy, w dolinie. Inne wieśniaczki zgadzały się z Wandą. Gazdowie chcieli go

ożenić z jedną ze swoich córek, wybudować mu chatę i zrobić członkiem ich społeczności,

ale Jakub odmówił wyparcia się swojej żydowskiej wiary. Jan Bzik, jego właściciel, trzymał

go przez całe lato, aż do późnej jesieni w obórce, wysoko w górach, gdzie bydło nie mogło

znaleźć pożywienia i trzeba było je karmić trawą, wyrywaną spomiędzy skał. Wioska

znajdowała się na dużej wysokości i brakowało pastwisk.

Przed wydojenicm krów Jakub odmówił modlitwę wstępną. Kiedy doszedł do słów „Nic

stworzyłeś mnie niewolnikiem" — przerwał. Czy on może wypowiadać te słowa? Jest

niewolnikiem Jana Bzika. To prawda, że zgodnie z polskim prawem nawet szlachta nie ma

prawa zmusić Żyda do służby. Ale kto w tej odosobnionej wiosce stosował się do przepisów

prawa? I jakie znaczenie miał kodeks gojów nawet przed masakrą dokonaną przez

Chmielnickiego? Jakub z Józefowa przyjmował bez urazy niedostatek zesłany na niego przez

Opatrzność. W innych okolicach Kozacy ścinali głowy, wieszali, dusili i wbijali na pale wielu

uczciwych Żydów. Gwałcono i wypruwano wnętrzności cnotliwym kobietom. On, Jakub, nie

był przeznaczony na męczeństwo. Uciekł od morderców, a polscy zbójnicy zaciągnęli go

gdzieś w góry i sprzedali Janowi Bzikowi jako niewolnika. Żyje tutaj już od czterech lat i nie

wie, czy jego żona i dzieci jeszcze żyją. Nie ma ani szala modlitewnego1 i filakterii2, ani

małego tałesu3 z frędzelkami i świętej księgi. Jedynym znakiem na

1 Szal modlitewny tałes — biały w czarne paski szal z frędzlami cycesami na

rogach, w czasie modlitwy nakładany na głowę i ramiona.

2 Filakterie — ręcznie spisane na pergaminie cytaty z Pięcioksięgu, włożone do dwóch

pudełeczek, przymocowywanych za pomocą rzemyków do czubka czoła i do lewego

ramienia w czasie porannej modlitwy.

3 Mały tałes — płócienny bezrękawnik z frędzelkami, noszony pod kaftanem czy

chałatem

10 haac Bashevis Singei

jego ciele, że jest Żydem, było obrzezanie. Ale dzięki niech będą niebiosom, zna na pamięć

modlitwy, parę rozdziałów Miszny4, kilka stron Gemary5, mnóstwo Psalmów, a także całe

ustępy z różnych części Biblii. Budził się nieraz w środku nocy, a przez głowę przebiegały

mu strofy z Gemary, o których sam nie wiedział, że je zna. Pamięć bawiła się z nim w

ciuciubabkę. Gdyby miał pióro i papier, zapisywałby to, co mu pamięć podsuwała, ale skąd

można by mieć tutaj takie rzeczy?

Odwrócił głowę na wschód i patrząc przed siebie recytował święte słowa. Turnie płonęły w

słońcu, a gdzieś w pobliżu podśpiewywał pastuch, przeciągając melodię, w której dźwięczała

tęsknota, jakby i on był więziony i pragnął wydostać się na wolność. Trudno było uwierzyć,

że takie melodie pochodziły od ludzi zjadających psy, koty, myszy polne i folgujących sobie

we wszelkiego rodzaju obrzydlistwie. Miejscowi chłopi nie wznieśli się jeszcze do poziomu

chrześcijaństwa. Nadal stosowali obyczaje pogańskie.

Był taki okres, kiedy Jakub planował ucieczkę, ale nic nie wyszło z tych jego planów. Nie

znał gór; lasy pełne były dzikich zwierząt. Nawet w lecie spadał śnieg. Chłopi pilnowali go,

nie pozwalali wyjść poza most we wsi. Ustalili między sobą, że każdy, kto go zobaczy po

drugiej stronie potoku, powinien go natychmiast zabić. Wśród chłopów byli i tacy, którzy

chcieli go zabić tak czy owak. Wszak mógł być czarownikiem, wichrzyć włosy w kołtun.

Rządca hrabiego, Zagajek, nakazał jednak, że obcy ma pozostać przy życiu. Jakub nic tylko

zbierał więcej siana od innych pastuchów, ale jego stado krów aż lśniło czystością, dawało

obfitość mleka i rodziło zdrowe cielęta. Dopóki wieś nie cierpiała z powodu głodu i epidemii,

nie było pożarów, miano

4 Miszna — część Talmudu, zawiera spisane w języku hebrajskim Prawo Mojżeszowe.

5 Gcmara — część Talmudu napisana po aramejsku i hebrajsku, będąca uzupełnieniem

Miszny.

NIEWOLNIK

dać spokój Żydowi. Była już pora dojenia krów, więc Jakub przyśpieszył modły. Wróciwszy

do obory wymieszał trawę w żłobie z posiekaną słomą i rzepą przygotowanymi wczoraj. Na

półce stało wiadro do udoju i kilka dużych, glinianych garów, a w progu bańka na mleko.

Każdego dnia późnym popołudniem przychodziła Wanda i przynosiła Jakubowi jedzenie.

Miała ze sobą dwa duże dzbany, w których znosiła mleko z powrotem na

wieś.

Jakub doił krowy i nucił melodię piosenki z Józefowa. Słońce wspięło się nad góry i

rozproszyło kłęby mgły. Był tutaj od tak dawna i tak się zaznajomił z przyrodą, że mógł

odróżniać zapach każdego kwiatu i każdego zioła; wdychał głęboko aromaty roślinności,

które wiatr przynosił do obory przez otwarte drzwi. Każdy wschód słońca w górach stanowił

cud; pośród płomiennych chmur wyraźnie dostrzegało się rękę Boga. Bóg ukarał swój lud i

ukrył przed nim swoją twarz, ale nadal zarządzał światem. Na znak przymierza po potopie

zawiesił na niebie tęczę, wskazującą, że dzień i noc, siew i zbiór, lato i zima będą trwały

wiecznie.

Jakub wspinał się po górach przez cały dzień. Narwawszy pełną płachtę trawy, zanosił ją do

obory i znów wracał do lasów. Na początku, kiedy dopiero tu przybył, inni pasterze

napastowali go i bili, ale nauczył się im oddawać i chodził teraz z dębowym kijem. Przebiegał

skały z małpią zręcznością, wybierając zioła i trawy dobre dla bydła. Umiał robić to

wszystko, czego się wymaga od pasterza: rozniecić ogień, pocierając o siebie dwa kawałki

drewna, doić krowy, odebrać cielaka przy porodzie. Zbierał grzyby, poziomki, jagody,

wszystko, co dawała ziemia, a każdego popołudnia Wanda przynosiła mu pajdę razowego

chleba, czasem rzodkiewki, marchew, cebulę albo i jabłko czy gruszkę

12 Isaac Basheois Singel

z sadu. Na początku Jan Bzik nieraz próbował żartem wcisnąć mu w usta kawałek kiełbasy,

ale Jakub z uporem odmawiał skosztowania zabronionego pożywienia. Nie zbierał trawy w

szabas, lecz dawał bydłu paszę przygotowaną w ciągu tygodnia. Górale już mu nie

dokuczali.

Inaczej jednak było z dziewuchami, które spały w innych oborach i doglądały owiec.

Zaczepiały go i w dzień, i w nocy. Przyciągnięte jego zgrabną postacią, dopadały go

rozmówkami i śmiechem, zachowując się niewiele lepiej od zwierzaków. Siusiały nic

krępując się jego obecnością i wciąż zadzierały do góry spódnice, żeby pokazać znaki po

ukąszeniu owadów na biodrach i udach. „Powal mnie" żądała bezwstydnie dziewczyna, ale

Jakub zachowywał się, jakby ogłuchł i oślepł. Nie tylko dlatego, że cudzołóstwo jest

śmiertelnym grzechem. Te dziewczyny były nieczyste, miały robactwo w ubraniach i kołtuny

na głowie; często ich skóra pokryta była wysypką i pryszczami, jadały gryzonie polne i

rozkładające się szkielety drobiu. Niektóre słabo mówiły po polsku, wydawały z siebie

chrząknięcia jak zwierzęta, robiły znaki rękami, wrzeszczały i śmiały się jak szalone. We

wsi pełno było kalek, chłopaków i dziewczyn z wolem, o rozdętych głowach i szpecących

znamionach; były też niemowy, epileptycy, dziwadła natury o sześciu palcach u rąk albo nóg.

W lecie rodzice tych zniekształconych dzieci trzymali je w górach razem z bydłem i tam

dziczały. Kopulacja mężczyzn z kobietami odbywała się publicznie, kobiety zachodziły w

ciążę, ale często roniły, wspinając się całymi dniami po skałach. W okolicy nie było

położnej i rodzące kobiety musiały same obcinać pępowinę. Jeżeli dziecko umierało, grzebały

je w rowie bez chrześcijańskiego obrządku albo wrzucały do górskiego potoku. Często

kobiety wykrwawiały się na śmierć. Jeśli nawet ktoś zszedł w dolinę po księdza Dziobaka,

żeby wyspowiadał umierającą i udzielił ostatniego namaszczenia, na nic się to zdało, gdyż

ksiądz Dziobak był chromy.

NIEWOLNIK

W porównaniu z tymi dzikusami Wanda, owdowiała córka Jana Bzika, robiła wrażenie

wychowanej w mieście. Ubierała się w spódnicę, bluzkę i fartuch, na głowie nosiła

chusteczki; mówiła wyraźnie, można ją było łatwo zrozumieć. Mąż jej, Stach, zginął od

pioruna. Od tamtej pory zalecali się do niej wszyscy kawalerowie i wdowcy ze wsi, ale

niezmiennie im odmawiała. Wanda miała lat dwadzieścia pięć i przewyższała wzrostem

większość innych kobiet. Była niebieskooką blondynką, o jasnej cerze i regularnych rysach.

Zaplatała włosy w warkocz i upinała go wokół głowy jak wieniec z dojrzałej pszenicy. Przy

uśmiechu tworzyły się na jej policzkach dołki, a zęby były tak mocne, że mogła rozgryźć

najtwardszy orzech. Miała prosty nos i wąską brodę. Była zręczną krawcową, umiała też tkać,

gotować i opowiadać bajki, przy których włosy stawały na głowie. Na wsi przezywano ją

„panią". Jakub wiedział bardzo dobrze, że zgodnie z Prawem powinien jej unikać, ale gdyby

nie Wanda, całkowicie zapomniałby mowy. Poza tym pomagała mu wypełniać jego religijne

obowiązki Żyda. Kiedy więc zimą jej ojciec kazał mu palić w piecu w szabas, ona wstawała

przed Jakubem, rozpalała ogień i dokładała drew. W tajemnicy przed rodzicami przynosiła

mu kaszę jęczmienną, miód, owoce z sadu i ogórki z ogrodu. Pewnego razu, kiedy Jakub

zwichnął nogę w kostce i spuchła mu cała stopa, Wanda nastawiła mu staw i robiła okłady.

Kiedy indziej wąż ukąsił go w ramię, wtedy ona wyssała z niej jad. Nie był to jedyny raz,

kiedy Wanda uratowała mu życie.

Jakub wiedział jednak, że wszystko to było obmyślone przez diabła; przez cały dzień

brakowało mu jej i nic mógł opanować tęsknoty. Z chwilą przebudzenia zaczynał liczyć

godziny do jej przyjścia. Często podchodził do zegara słonecznego, który wykonał na

kamieniu, żeby zobaczyć, ile przesunął się cień. Jeśli zdarzyła się ulewa czy oberwanie

chmury i przeszkodziła w jej przyjściu, chodził tu i tam zasępiony. Nie powstrzymywało go

to od modlenia się, aby Bóg uchronił go od grzesznych myśli, ale te

Isaac Bashevis Singei

myśli stale powracały. Jak mógł zachować czystość serca, jeżeli nie mógł nałożyć filakterii i

tałesu? Z braku kalendarza nie mógł nawet odpowiednio przestrzegać świętych dni. Jak

starożytni obliczał początek miesiąca od ukazania się nowiu Księżyca, a przy końcu

czwartego roku sprostował swe obliczenia, dodając jeden miesiąc. Jednak mimo tych

wszystkich wysiłków zdawał sobie sprawę, że prawdopodobnie zrobił jakiś błąd w swych

obliczeniach.

Zgodnie z nimi ten długi, ciepły dzień był czwartym dniem miesiąca Tammuz6. Zebrał

wielką ilość trawy i liści, pomodlił się, odmówił parę rozdziałów Miszny i tych kilka stron z

Gemary, które powtarzał co dzień. W końcu wyrecytował jeden z psalmów i odśpiewał

modlitwę w jidysz ułożoną przez siebie. Prosił Wszechmocnego o wyzwolenie go z niewoli,

aby mógł znów żyć jak Żyd. Tego dnia zjadł kromkę chleba z dnia poprzedniego i ugotował

garnek kaszy nad ogniskiem w oborze. Po odmówieniu błogosławieństwa poczuł się

zmęczony, wyszedł na zewnątrz i położył pod drzewem. Uznał za konieczne trzymać psa dla

ochrony bydła przed dzikimi zwierzętami. Na początku nie lubił tego czarnego psa o

wydłużonym pysku i ostrych zębach, odstręczało go jego szczekanie i służalcze lizanie,

które mu przypominało słowa Talmudu na ten temat, gdzie świątobliwy Izaak Luria wraz z

innymi kabalistami porównują psi ród do szatańskich zastępów. Ale w końcu przyzwyczaił

się do swego psa i nawet nadał mu imię Balaam. Jak tylko Jakub ułożył się pod drzewem,

Balaam usiadł przy nim, wyciągnął łapy i czuwał.

Oczy Jakuba się zamknęły, a czerwonawe letnie słońce przeświecało przez jqgo powieki.

Drzewo nad nim pełne było ćwierkających, śpiewających, wywodzących trele ptaków. Trwał

w pół

6 Tammuz tamez — zwykle przypada na początek lipca kalendarz hebrajski jest kalendarzem

księżycowym, miesiąc ma 29 albo 30 dni.

NIEWOLNIK

śnie, świadomy fizycznego zmęczenia. Niech tak będzie. Taka jest Boska wola.

Nieustannie modlił się o śmierć, rozmyślał nawet o położeniu kresu swemu życiu. Ale ten

nastrój już minął i przyzwyczaił się do ciężkiej pracy i do życia wśród obcych, z dala od

domu. Kiedy tak drzemał, słyszał jak spadają sosnowe szyszki i w oddali kuka kukułka.

Otworzył oczy. Pajęczyna gałęzi i sosnowych igieł przesiewała światło słoneczne jak przez

sito, a odbite stawało się tęczową siatką. Ostatnia kropla rosy zapłonęła, zaiskrzyła się i

wytrysnęła w cienkie, rozlane włókna. Ładna chmurka nie zanieczyszczała lazurowej

doskonałości nieba. Trudno było wierzyć w Bożą łaskę, kiedy mordercy grzebali dzieci

żywcem. Jednak mądrość Boża wszędzie była widoczna.

Jakub usnął i Wanda weszła w jego sny.

Słońce przesunęło się ku zachodowi, dzień zbliżał się ku końcowi. Wysoko w górach sunął

orzeł, duży i powolny, podobny do niebiańskiej żaglówki. Niebo było jeszcze jasne, ale

mleczna mgła zbierała się w lasach. Zwijając się w małe owale, mgła wypuszczała języki i

starała się nabierać jakiegoś spoistego kształtu. Jej bezkształtność nasuwała Jakubowi myśl o

tej pierwotnej substancji, która zdaniem filozofów, dała początek wszechrzeczy.

Stojąc przy oborze Jakub miał widok rozległy na mile. Góry nadal były tak pustynne jak w

dniach tworzenia. Lasy wyrastały niczym schody jeden ponad drugim, najpierw liściaste a

wyżej sosny i jodły. Ponad lasami były nagie występy skalne i blady śnieg, podobny do

rozwijającego się zwoju szarego płótna, wolno przesuwał się ze szczytów w dół, gotowy do

otulenia świata, gdy nadejdzie zima. Jakub odmówił modlitwę i poszedł na wzgórze, z

którego było widać dróżkę do wsi. Tak, Wanda szła do góry. Poznał ją po figurze, chusteczce

i sposobie wchodzenia. Wy

haac Bańetds Singel

glądała na nie większą od palca, jak jeden z tych skrzatów czy krasnali, o których tyle

historyjek opowiadała, tych chochlików mieszkających w rozpadlinach skalnych, w dziuplach

drzew, pod kapeluszami muchomorów, ubranych w zielone kubraczki, niebieskie czapeczki i

czerwone butki, wychodzących o zmroku, żeby się bawić. Nie mógł oderwać od niej oczu,

zachwycony jej ruchami, sposobem, w jaki przystawała, aby odpocząć, i znikaniem wśród

drzew i znów jej widokiem, kiedy się wyłaniała z lasu już wyżej na stoku. Od czasu do czasu

metalowy dzban w jej ręce rozbłyskiwał jak diament. Zobaczył, że niesie koszyk, w którym

było pożywienie dla niego.

Zbliżała się coraz bardziej i postać jej rosła. Jakub pobiegł ku niej, chcąc okazać swą chęć

pomocy, chociaż niesione przez nią dzbany były jeszcze próżne. Zobaczyła go i się

zatrzymała. Zbliżał się do niej jak pan młody na spotkanie panny młodej. Kiedy do niej

podszedł, nieśmiałość i uczucie, jedno i drugie silnie odczuwane, mieszały się w nim ze sobą.

Wiedział, że żydowskie prawo zabrania mu patrzeć na nią, jednakże wszystko widział: jej

oczy o zmiennym kolorze, to szafirowe to zielone, pełne usta, długą, wysmukłą szyję, kobiecą

pierś. Jak wszystkie wieśniaczki pracowała w polu, ale ręce pozostały kobiece. Czuł się

niezręcznie, stojąc tak obok niej. Włosy miał nieuczesane, portki za krótkie i tak obszarpane

jak u żebraka. Pochodząc ze strony matki od Żydów prowadzących stale interesy z

ziemiaństwem i dzierżawiących od nich grunty, nauczył się języka polskiego już jako

dziecko, a teraz, w czasach swojej niewoli, nauczył się nim posługiwać jak rodowity Polak.

Czasami zapominał nawet jakiejś nazwy w języku żydowskim.

— Dobry wieczór, Wando.

— Dobry wieczór, Jakubie.

— Patrzyłem, jak wchodziłaś na górę.

Isaac Bashewis Singer - Niewolnik.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: