Okres hellenistyczny - walka o spadek po Aleksandrze Wielkim
Hellenizm. Znaczenie terminu i jego zakres
Doniosłość podboju Wschodu przez Aleksandra W oraz jego znaczenie dla współczesnego świata powoli torowały sobie drogę w nauce. Przełomowe znaczenie miało dopiero wystąpienie J. G. Droysena, który pierwszy w dziele Geschichte des Hellenismus (1837-1843) wprowadził do nauki termin hellenizm, pojęcie kultura hellenistyczna. Pod tym terminem rozumiał on wpływ kultury greckiej na kraje Wschodu, okres supremacji politycznej Macedonii, dynastii macedońskich na obszarach dawnej monarchii perskiej. Dziś pojęciem tym obejmuje się znacznie szerszy zakres zagadnień, rozciągając je zarówno na stosunki społeczne, jak i ekonomiczne. Jednakże pogłębione badania struktury społecznej i ekonomicznej Wschodu w okresie hellenizmu podważyły tezę, dawniej mocno zakorzenioną, o głębokim wpływie form greckich na struktury orientalne. Istniejąca mianowicie na Wschodzie formacja społeczna, której istotą była zależność przeważającej masy ludności wiejskiej od właściciela ziemskiego, obojętnie czy władcy czy świątyni, nadto niewolnictwo patriarchalne, w małym tylko stopniu naruszona została przez nowy porządek polityczny. Dlatego coraz silniej podnoszą się głosy protestujące przeciw stosowaniu nazwy hellenizm dla określenia fazy dziejów orientalnych, postulując jego ograniczenie do obszarów europejskich. Ten nowy poszerzony obraz hellenizmu uzyskany został w decydującej mierze dzięki postępowi badań archeologicznych na Wschodzie. Nowe materiały archeologiczne odsłaniają z jednej strony rozliczne dziedziny, w których na plan pierwszy wysuwała się kultura grecka, z drugiej jednak strony ukazują wielką aktywność Wschodu i jego kultur. W świetle materiału archeologicznego uległ zasadniczej zmianie pogląd, jakoby na Wschodzie jedynym elementem czynnym byli Grecy, a wyższość ich kultury była bezsporna. Załamany politycznie pod ciosami Aleksandra W. Wschód ugiął się, ale wkrótce zaczął przejawiać aktywność czerpiąc soki ze swej tysiącletniej, o ileż starszej od greckiej kultury. Toteż dzisiaj zgodzić się należy z takim poglądem, że na Wschodzie obok siebie żyły i działały dwie społeczności, grecka i orientalna, wpływające nawzajem na siebie. Ze szczególną mocą ta aktywność przejawiała się w dziedzinie religijnej, na tym bowiem polu przybysze nie mogli przeciwstawić się Wschodowi. Po obudzeniu się działalności kulturalnej Wschodu nastąpiła reakcja polityczna. Jej rezultatem było unicestwienie dzieła Aleksandra W. na obszarach położonych na wschód od Eufratu. Unicestwienie to było wynikiem najazdu ludów koczowniczych z Azji Środkowej do Iranu i do Indii, gdzie jeszcze przed ich pojawieniem się rodzima ludność wystąpiła do walki z Macedończykami, wypierając ich z najbardziej wysuniętych pozycji. Na wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego utrzymało się panowanie elementu macedońskiego znacznie dłużej. Wprawdzie podbój rzymski położył tu kres supremacji politycznej dynastii macedońskich, ale kultura grecka, którą sam Rzym kultywował i popierał, utrzymała się jeszcze przez wieki i przeżyła wielki renesans w okresie bizantyjskim. Co do zakresu chronologicznego hellenizmu, to na ogół przyjmuje się w nauce, że trwał on od śmierci Aleksandra W. lub śmierci ostatniego Achemenidy, Dariusza Iii, do likwidacji ostatniego państwa hellenistycznego na Wschodzie, Egiptu, tj. od 330 do 30 r. p.n.e. W tym samym mniej więcej czasie plemiona Siaków położyły kres istnieniu państewek greckich w Indiach.
Wschód po śmierci Aleksandra Wielkiego
Nagła śmierć Aleksandra W., który nie pozostawił po sobie prawowitego następcy, stała się przyczyną walk trwających ponad czterdzieści lat. Kwestię następstwa rozwiązano kompromisowo, dzieląc władzę między urodzonym już po śmierci króla synem jego i Baktryjki Roksany, Aleksandrem, za którym opowiedzieli się najbliżsi współpracownicy zmarłego, a przyrodnim bratem Aleksandra, Arridaiosem. Na wyniesienie Arridaiosa, który przybrał imię Filipa i znany jest jako Filip Iii, wywarło wpływ wojsko macedońskie, przeciwne obwołaniu królem syna Roksany, kobiety według pojęć macedońskich barbarzyńskiego pochodzenia. Takie rozwiązanie następstwa tronu było bardzo niefortunne, gdyż jeden z władców był niemowlęciem, drugi zaś o niepełnej poczytalności. Faktycznie więc na plan pierwszy wysunęli się wodzowie macedońscy tzw. diadochowie (tj. bezpośredni następcy Aleksandra). Spośród nich naczelne stanowisko zajęli Perdikkas, pełniący funkcję zwierzchnika sił zbrojnych, Antypater, naczelny wódz (strateg) w Europie, oraz satrapowie: Ptolemeusz w Egipcie, Seleukos w Babilonii, Antygonos z przydomkiem Monoftalmos (Jednooki) we Frygii, Lizymach w Tracji. Rysem dominującym ich polityki, ujawnionej wkrótce po śmierci wielkiego zdobywcy, było porzucenie zbyt nowatorskich w ich przekonaniu koncepcji społecznych Aleksandra. Elitą rządzącą mieli być wyłącznie Macedończycy, a Persowie zepchnięci zostali do rzędu podbitej ludności, podobnie jak i inne ludy Wschodu. Według tej nowej koncepcji państwo Aleksandra miało wyłącznie służyć interesom Macedończyków i oni mieli być warstwą rządzącą w Azji i w Europie. Aczkolwiek co do tego diadochowie byli jednego zdania, to w kwestii dotyczącej przyszłości państwa poglądy ich zasadniczo się różniły. Obok tendencji utrzymania jedności państwa, zachowania go we władaniu dynastii Aleksandra W., patronowanej najpierw przez Perdikkasa oraz Greka Eumenesa, później przez Polyperchona, w końcu przez Antygonosa Monoftalmosa, do głosu zaczęły dochodzić tendencje separatystyczne, wywołane ambicjami osobistymi diadochów. Czynnikiem ułatwiającym realizację tych planów było wymordowanie całej rodziny królewskiej, a jej tragiczny koniec uznany został za dowód istnienia losu (tyche), któremu podlegają nawet najwięksi władcy. Walki między diadochami, tzw. wojny koalicyjne, w których kilku słabszych zawierało sojusz przeciw silniejszemu, wypełniły okres od 323 do 280 r. i doprowadziły ostatecznie do wytworzenia się systemu państw hellenistycznych, które przetrwały aż do podboju rzymskiego.
Powstanie w Grecji. Wojna lamijska
Na wieść o śmierci Aleksandra Ateny za sprawą Demostenesa, który raz jeszcze odegrał wielką rolę polityczną, zerwały się do walki i pociągnęły za sobą liczne państwa greckie. Zorganizowany pod egidą Aten Związek rozszerzył się na całą Grecję, kiedy Grekom udało się pokonać Antypatra i zamknąć go oblężeniem w miejscowości Lamia na terenie Tesalii. Pomyślna początkowo sytuacja w dalszym przebiegu walki zaczęła się jednak układać dla Greków niekorzystnie. Ciosem dla Aten, z którego już się nie podźwignęły, była klęska zadana flocie ateńskiej przez siły morskie macedońskie, opodal wyspy Amorgos na M. Egejskim. Klęska ta oznaczała wykreślenie Aten z rzędu potęg morskich. Równocześnie rozstrzygnięta została walka na lądzie. Pod Krannon w Tesalii połączone siły Antypatra oraz Kraterosa, który odprowadził z Azji do Macedonii weteranów Aleksandra W. i pospieszył Antypatrowi z pomocą, zadały Grekom druzgocącą klęskę. Pod wrażeniem tej klęski w Atenach uzyskało przewagę stronnictwo filomacedońskie. Ateny kapitulowały przed Antypatrem, który nie miał dla tego wielkiego ośrodka kultury takiego respektu, jak Aleksander. Do głosu w Atenach doszła oligarchia, licząca na poparcie Macedonii, a demokracja została zlikwidowana; liczba pełnoprawnych obywateli ograniczona została z 21 tys. do 9 tys., reprezentujących warstwy posiadające. Widomym dowodem upadku Aten było osadzenie w Pireusie załogi macedońskiej (322 r.). Tragiczny bohater konfliktu macedońsko-greckiego, Demostenes, którego tragizm polegał na niezrozumieniu istoty nowych czasów, obumierania miasta-państwa, ścigany przez siepaczy macedońskich, zażył na wyspie Kalaurei truciznę. Po pokonaniu Aten Antypater i Krateros bez trudu przywrócili supremację Macedonii na terenie Grecji. Opór stawiali jeszcze Etolowie, kiedy w czasie wyprawy przeciw nim nadeszła wiadomość o wybuchu konfliktu między diadochami; zwróciła ona uwagę wodzów macedońskich na ogniska walki w Azji.
Wojny koalicyjne o spadek po Aleksandrze Wielkim
Walki między diadochami, którzy werbowali ogromne armie najemników, obracając na ich opłacenie sumy pieniężne wyciśnięte z ludności Wschodu oraz odziedziczone po Aleksandrze, przybrały formę koalicji satrapów, planujących zamianę swych prowincji na dziedziczne królestwa. Pamięć o wielkim królu, legenda o jego niebywałych osiągnięciach hamowały na pewien czas te zamysły. Po pokonaniu Perdikkasa (I wojna koalicyjna, 322-319) obrońcą jedności państwa stał się Polyperchon, który w celu pozyskania sobie Greków ogłosił niepodległość państw greckich, hasło później wielokrotnie nadużywane, oraz Grek Eumenes (Ii wojna koalicyjna, 319-316). Po pokonaniu ich przez pozostałych satrapów walkę o jedność państwa rozpoczął Antygonos Monoftalmos, poparty przez syna Demetriusza Poliorketesa (Iii wojna koalicyjna, 315-311). Nie rozstrzygnięta walka zakończyła się pokojem, który potwierdzając w zasadzie jedność państwa w istocie oznaczał stworzenie pięciu odrębnych państw: Kassandra, syna zmarłego już uprzednio Antypatra, w Macedonii i Grecji, Lizymacha w Tracji, Antygonosa Monoftalmosa w zachodniej Azji po Eufrat, Seleukosa w Babilonii i Iranie, wreszcie Ptolemeusza w Egipcie. Po kilku latach walka została wznowiona atakiem obu Antygonidów, Antygonosa i Demetriusza, na Grecję, wydartą Kassandrowi, oraz na Cypr, odebrany Ptolemeuszowi. Pod wrażeniem tych sukcesów Antygonos i Demetriusz przyjęli tytuł królów (306 r.), a za ich przykładem uczynili to samo Ptolemeusz, Lizymach, Kassander i Seleukos (305 r.). Te akty prawne oznaczały formalną likwidację monarchii Aleksandra W. Zresztą po wymordowaniu rodziny królewskiej zabrakło nawet pretekstu uzasadniającego obronę jedności monarchii, jej niepodzielności. Niewątpliwie do największej potęgi doszli Antygonidzi, którzy dysponowali ogromną flotą wojenną. Z obawy przed nimi pozostali diadochowie zawarli przymierze i w toku Iv wojny koalicyjnej (302-301), dzięki zwycięstwu pod Ipsos we Frygii, zapewnili sobie niezawisłość. Państwo Antygonosa zostało w znacznej części podzielone między zwycięzców, w posiadaniu nielicznych tylko miast i obszarów zdołał utrzymać się jego syn Demetriusz Poliorketes. Na lat dwadzieścia ustalił się w świecie hellenistycznym określony porządek. W miejsce pięciu powstały teraz cztery monarchie: Ptolemeusza, zwana też od imienia jego ojca, Lagosa, monarchią Lagidów, na obszarze Egiptu, Palestyny, Fenicji i Cypru, Seleukosa w Syrii, części Azji Mniejszej, Mezopotamii i Iranie, Lizymacha w Tracji i zachodniej części Azji Mniejszej oraz Kassandra w Grecji i Macedonii.
Rozbicie monarchii Aleksandra Wielkiego
Po śmierci Kassandra Macedonia i Grecja stały się widownią ciągłych, wyniszczających je wojen. Ale i na pozostałych obszarach stosunki między diadochami nie układały się pomyślnie. Między Seleukosem a Ptolemeuszem zarysowywał się o posiadanie Fenicji i Palestyny konflikt, który miał przekształcić się w wyniszczającą obie strony stuletnią walkę. Zaostrzyły się zwłaszcza stosunki między Seleukosem a Lizymachem. Ostatnim, decydującym wydarzeniem, zamykającym długotrwały okres zmagań o spuściznę po Aleksandrze W., była wojna między tymi dwoma diadochami, zakończona pod Kurupedion w Lidii (281 r.) klęską i śmiercią Lizymacha. Seleukos stał się teraz najpotężniejszym z diadochów, ale kiedy zamierzał objąć w posiadanie Macedonię, zamordowany został w czasie przeprawy przez Hellespont przez pretendenta do Macedonii, Ptolemeusza Keraunosa (281 r.). W związku z nieco wcześniejszą śmiercią Ptolemeusza (283 r.) cała generacja diadochów wymarła, w wyniku zaś dalszych walk wytworzył się ostatecznie system trzech przodujących potęg hellenistycznych, tzn. Macedonii pod rządami potomków owego Antygonosa Monoftalmosa, zwanych stąd Antygonidami, którzy starali się utrzymać zwierzchność nad Grecją, Egiptu we władaniu dynastii Lagidów, wreszcie monarchii Seleucydów, obejmującej północną Syrię, znaczne tereny w Azji Mniejszej, Mezopotamię oraz Iran. Okres, który rozpoczął się w 280 r. i trwał aż do 220 r., określany jest w nauce jako okres epigonów, tj. z greckiego potomków bezpośrednich następców Aleksandra W. Charakteryzowała go stabilizacja terytorialna państw hellenistycznych, ich rozkwit gospodarczy i kulturalny. Jednakże zaczęły się już wtedy pojawiać zapowiedzi niekorzystnej zmiany sytuacji.
Damian2101