Wykład

CZŁOWIEK SZLACHETNY ARYSTOTELESA A NADCZŁOWIEK NIETZSCHEGO

Nietzsche („Narodziny tragedii”): Sokrates doprowadził do końca tragedii.

Dlaczego? Jego racjonalizm i sceptycyzm doprowadziły do wysuszenia mitycznych źródeł tragedii.

Porównanie etyki Arystotelesa i „etyki”Nietzschego:

Filozofia Nietzschego to reakcja na upadek w świecie egalitarno-demokratycznym cnót męstwa i honoru (tzw. cnoty żołnierskie, związane z uczuciami walecznymi)

MĘSTWO:

·         Odwaga (człowiek mężny bardziej boi się zniesławienia niż utraty życia)

Odwaga fizyczna (w odniesieniu do zagrożenia) i odwaga cywilna (charakteryzuje męża stanu, czasy demokrat są czasami skarlenia mężów stanu)

·         Twardość

Jest synonimem męstwa i szlachetności

Nietzsche zarzucał Rousseau, że „wyprodukował” człowieka demokratycznego o miękkich uczuciach

·         Pochwała męstwa przechyla się w stronę zuchwałości (człowiek zuchwały kocha ryzyko, chce żyć w

niebezpecznym świecie)

·         Wytrzymałość na ból, na której opierała się pedagogika do czasów Rousseau (wychowanie spartańskie!, dyscyplina w szkołach angielskich). Ból jest sprawdzianem męstwa

Arystoteles potępia brawurę, zaleca pielęgnowanie cnoty łagodności (umiejętność opanowania gniewu). Nietzsche pomija cnoty towarzyskie.

Arystoteles nie pochwala agresywności, wg niego jest ona skutkiem strachu, Nietzsche ja pochwala, wg niego jest to wrodzony instynkt (łączy się z wolą mocy i kreatywnością)

Zadawanie cierpienia daje przyjemność człowiekowi Nietzschego (rys sadystyczny)

WYCHOWANIE

N nie mówi o wychowaniu, edukacji (gr. paideia – dawanie formacji etycznej i intelektualnej) ale o hodowli.

A krytykował system wychowawczy Sparty, bo był nastawiony głównie na wojnę, podczas gdy głównym celem wychowania powinno być przygotowanie do życia w pokoju. A uważał, że Spartanie nie odróżniali męstwa od zuchwalstwa czy bestialstwa. Dzielność nie ma nic wspólnego z dzikością!

N twierdził, że właśnie gniew czyni ludzi odważnymi.

N przeprowadził podział ludzi na zwierzęta trawożerne i mięsożerne. Zwierzęta trawożerne żyją w stadach, mięsożerne to samotne jednostki (elity są drapieżne, masy – niewolnicze)

Dla A człowiek też jest zwierzęciem, ale politycznym (zoon politikon). Polis było sferą, gdzie może nastąpić wymiana argumentów dzięki temu, że człowiek posługuje się logosem (rozum i język). Człowiek tworzy społeczeństwo, następuje racjonalna wymiana argumentów

PAŃSTWO

Dla N każde państwo jest despotyczne, w jego filozofii nie ma miejsca na pojęcie „obywatela”.

A odróżnia władzę polityczną i despotyczną (opartą na przymusie). Twierdzi, że jakość państwa zależy od proporcji między władzą despotyczną i polityczną

STOSUNEK NIETZSCHEGO DO DARWINIZMU

N atakował darwinizm przede wszystkim za teorię doboru naturalnego, która mówi, że przeżywają miernoty, odpadają najlepsi.

Ale są też elementy wspólne (jakie – to pozostawiono naszej domyślności)

JĘZYK

Dla A język był kluczowy dla opisu człowieka. Filozofia języka Nietzschego jest diametralnie różna niż u A. N chciał zerwać związki języka i logiki (akceptował retorykę i poezję, odrzucał logos i filozofię klasyczną). Nietzsche wyobrażał sobie wielkiego wodza jako wielkiego hipnotyzera.

I, 13 Z gen (o fatalizmie)

Wykład

Nietzsche był rehabilitatorem barbarzyństwa, wskrzeszał Grecję irracjonalistyczną.

Atak (wprost) na monoteizm.

II, 17 Z gen (o powstaniu państwa)

Pogardliwe lekceważenie dla rozumu, dla umowy i zgody (której rozum jest arbitrem). Liczy się jednostka, jej instynkt wolności (wola mocy), siła kreatywna.

N chciał widzieć w prawodawcach artystów, na tworzenie państwa patrzył jak na proces estetyczny – tworzenie dzieła sztuki

I, 13 Z gen

Człowiek jest zwierzęciem trawo- lub mięsożernym (barankiem lub orłem), jest przeznaczony do rządzenia lub niewolnictwa. Ten podział występuje wprawdzie u Aryst ale ma tam zupełnie inne uzasadnienie. U Arystotelesa nierówność ma podłoże intelektualne o Nietzschego – biologiczne.

N atakował „rozdwojenie woli” na „instynkt życia” i „duszę” (podmiot opatrzony władzą dokonywania rozumnego wyboru), twierdził, że w człowieku jest tylko instynkt życia.

II, 13 Z gen (fatalizm)

Fatalizm Nietzschego ma wymiar optymistyczny. N odbiera wymiar etyczny pojęciom winy i kary (upada gdy odrzucimy wolną wolę). Przyroda jest niewinna, a zatem i człowiek. N przyznawał karze różne znaczenia poz etycznym (np. że wyostrza roztropność)

Fatalizm N: postrzeganie życia jako gry, zabawy estetycznej (podchwycili to niektórzy postmoderniści, np. Rorty). Pojęcia N są w ogóle inspirujące gdy traktować je jako poj estetyczne. Gorzej gdy stosuje się je w polityce. To prosta droga do barbarzyństwa!

(.....tutaj następuje mała przerwa w narracji).

N uważał, że umie czytać znaki czasu i ma wgląd w ludzkie dusze. Inni mu nie wierzyli, N komentował: „Przyszedłem za wcześnie... Nie jestem jeszcze na czasie”. N był przekonany, ze „zwykli” ludzie nie rozumieją zdarzeń im współczesnych”

NIETZSCHE A CHRZEŚCIJAŃSTWO

Jak rozumieć ogłoszenie przez Nietzschego śmierci Boga, stwierdzenie „Boga nie ma”?

·         Nietzsche nie mówi językiem dialektyki/analityki ale dramatu

·         Jest to stwierdzenie dramatyczne, nie spekulatywne

·         Równocześnie jest to stwierdzenie historyczne (oznacza: „kiedyś żył”)

Nietzsche odwoływał się do Platońskiego mitu jaskini. Słońce – u Platona – daje światło i ciepło; oświecenie (czyli wiedzę, prawdę) a przede wszystkim dobro. Dobro jest źródłem wszystkiego (życia, uczuć). Słońce platońskie łączy aspekt metafizyczny i etyczny.

Hume pytał, czy uprawnione jest przejście od „być” do „powinno się”. Odpowiedź Platona i Aryst była jak najbardziej pozytywna. Nietzsche, paradoksalnie, zgadzał się z Platonem i Arystotelesem, że etyka nie jest możliwa bez metafizyki. Nietzsche odrzuca słońce z mitu Platona. Skoro odrzuca metafizykę, odrzuca też etykę.

Filozofia N wymierzona jest nie tylko w religię, ale też w liberalny humanizm (agnostyczny). Nietzsche uważa, że trzeba być konsekwentnym: śmierć Boga to śierć etyki.

„Jakżeż zdołalibyśmy wypić morze” – nie ma metafizycznego niezmiennego bytu (morze =byt)

„Kto dał nam gąbkę, by zetrzeć widnokrąg” – nie ma stałego horyzontu poznawczego. Naszego poznania nie ma do czego odnieść, wszystkie nasze postrzeżenia są kreacją

Nie ma hierarchii ontologicznej i etycznej („góry” i „dołu”)

Wniosek: człowiek stracił orientację, wszystkie kompasy, zdezorientowany spada. Konsekwencją śmierci Boga jest śmierć człowieka

Zasługą N był pierwszy wiarygodny zapis doświadczenia nihilistycznego, portret świata pustki i chaosu.

Trzeba podkreślić, że krytyka chrześcijaństwa, jaką przeprowadził N, nie była krytyką oświeceniową. Nietzsche nie uważał, że miejsce religii może zająć nauka, odrzucał „szkiełko i oko”. Kult nauki nie jest żadną alternatywą dla religii, lezc jej przedłużeniem (religia i nauka należą do tej samej linii rozwojowej. Alternatywą dla religii jest tylko nihilizm, rozumiany jako odważna diagnoza sytuacji. Nietzsche sugeruje, że wyjściem może stać się divinizacja człowieka – musimy sami stać się bogami (to może stać się wyjściem, N nie formułuje teorii, ale tylko diagnozę). N wyrażnie mówi, że do tego jeszcze nie dorośliśmy („wielkośc tego czynu za wielka dla nas”). Ostatnie paragrafy „Z gen” wyraźnie nawiązują do tematyki nihilizmu (III, 24, s. 157)

wykład

NIETZSCHE A JUDAIZM

Żydzi

·         Brak przesądów o grupie etnicznej/rasowej (podkreślał, ze w latach 80-tych XIX wieku antysemityzm największy wśród antysemitów)

·         Ostra krytyka judaizmu

N był w równym stopniu wrogiem gr tradycji racjonalistycznej, chrześcijaństwa, judaizmu. Stosunkowo najlepiej odnosił się do islamu, a wśród wyznań chrześcijańskich – katolicyzmu (kalwinizm i luteranizm dużo niżej.

Teologowie podkreślali (a N chętnie przyznałby im rację!), że N nie miał w ogóle słuchu biblijnego, krytykował chrześcijaństwo „z zewnątrz”, nie próbując go zrozumieć.

IDOLATRIA (BAŁWOCHWALSTWO)

Korelat resentymentu w judaizmie i chrześcijaństwie.

W idolatrii występują 2 podstawowe cechy charakterystyczne resentymentu:

·         Obniżenie rzeczywistej wartości oryginału + niezdolność do podziwiania/kochania/szanowania czegoś, co jest wyżej

·         Fabrykowanie fikcyjnych ideałów (zawyżanie wartości namiastki, idola)

Odróżnienie oryginału i kopii jest charakterystyczne dla platonizmu (nietzscheanizm jest odwróceniem wątków platońskich i wątków z Ks Wyjścia.

Nasz sposób szacowania wartości zależy od naszych założeń ontologicznych! (sposobu odróżniania wiedzy prawdziwej i mniemania.

Jaskinia

Kajdaniarze traktują cienie jak prawdę, filozof – ma wgląd w archetypy.

Kajdaniarze zawyżają wartość cieni, nie chcą uwierzyć mędrcowi, który wrócił do jaskini.

Ks Wyjścia (Exodus)

W I przykazaniu – zakaz bałwochwalstwa.

Monoteizm jest religią proklamacyjną – Bóg obwieszcza, ale się nie tłumaczy

Religie politeistyczne są r manifestacyjnymi – sacrum jest zawarte w zjawiskach natury. N opowiada się za nimi. Jeśli N jest homo religiosus (a raczej nie jest – w wielu miejscach traktuje wszelką religię jako nerwicę), to jest politeistą.

Religia jako nerwica – jej objawów trzeba szukać w niedomaganiu fizjologicznym.

N podkreśla, że odpływ monoteizmu pociąga za sobą przypływ politeizmu. Tak diagnozuje w GM współczesną sobie sytuację.

I przykazanie – 3 interpretacje:

·         Judaizm i islam odczytują je literalnie („nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani obrazu”)

·         Stanowisko chrześcijańskie zostało określone na soborze w Nicei (787 r.). Dla rozstrzygnięcia sporu ikonoklastycznego posłużono się językiem platońskim.

Cienie są obrazami. Możemy je traktować jako coś, co nas oddala od rzeczywistości (wtedy noszą nazwę idoli, są tylko substytutem, imitacją), lub jako coś, co nas do niej przybliża (są wtedy przynajmniej jakimś sygnałem, wskazówką). Być może jakaś cząstka obiektu jest obecna w obrazie, cieniu (problem partycypacji).

·         Chrześcijaństwo greckie wyraźnie mówi, że oryginał partycypuje w obrazie (ikony, w których bóstwo jest obecne)

Ikona i idol to 2 różne interpretacje pojęcia obrazu.

Wymiar estetyczny ikony prowadzi do wymiaru politycznego ikonoklazmu (chodzi wszak o przedstawienie rzeczywistości). Platon wykluczał pewne typy obrazów z państwa. Z tego skwapliwie skorzystali przeciwnicy obrazów boga w judaizmie i chrześcijaństwie. Wszystkie rewolucje były ikonoklastyczne (ang, franc, ros – w początkowej fazie, także awangardowe prądy artystyczne)

Sobór w Nicei starał się zająć stanowisko pośrednie między idolatrią a ikonoklazmem (opowiedzenie się za ikoną, imago). Najważniejsze argumenty za kultem obrazów podał Jan Damasceński:

·         W Ks Genezis Bóg tworzy człowieka na swój obraz i podobieństwo – sugestia podobieństwa Boga do człowieka

·         Ewangelia mówi „Kto mnie widzi, widzi Ojca” – nieskończony może się ukrywać w tym, co skończone (odrzucenie obrazów mogłoby prowadzić do odrzucenia wcielenia)

·         Trzeba odróżnić różne typy kultu. Kult powinien odnosić się nie do samego obrazu, ale do prototypu

·         J D wyróżnił różne stopnie szacunku i czci (adoracja dotyczy tylko Boga, cześć – świętych)

Chrześcijaństwo wschodnie ściśle przestrzegało reguł dotyczących przedstawień kanonicznych

Chrześcijaństwo zachodnie było bardziej liberalne (jednym z wątków reformacji było zgorszenie Lutra idolatrią, w czasie jego pobytu w Rzymie).

N uważał, że w renesansie była duża szansa na uwolnienie się od chrześcijaństwa, ale przyszły reformacja i kontrreformacja

2 drogi w teologii:

·         Via afirmativa (droga katafatyczna) – o Bogu można coś powiedzieć

·         Via negativa (droga apofatyczna) – o Bogu nic się nie da powiedzieć

Dla Nietzschego ważna biblijna kontrowersja między Mojżeszem a Aaronem (potem to temat opery A. Schonberga): gdy Mojżesz na Syjonie, Aaaron wpada na pomysł złotego cielca, który zaspokoiłby potrzeby religijne Żydów. Z p-tu widzenia Mojżesza struktura resentymentu przypomina strukturę idolatrii: złoty cielec jest obniżeniem wartości tego, co wyższe i braniem namiastki za prawdę.

Dla Nietzschego właśnie złoty cielec jest ok. – wartością najwyższą jest życie oraz to, co je intensyfikuje. Ci którzy wskazują na jakieś zaświaty, są powodowani resentymentem (swoje fikcje chcą wmówić innym jako prawdziwe). Dogmat o Trójcy Św. i następne (choćby o NMP) to fazy obniżania wymagań w stosunku do ukrytego, bezimiennego Boga, to judaizm, który obniżył loty (w kierunku politeimu)

George Steiner „W zamku Sinobrodego”

Wezwanie Mojżesza jest wezwaniem do wierności, ale wezwaniem perfekcjonistycznym, któremu człowiek nie może sprostać (tu rodzi się resentyment)

Steiner interpretuje „monolog szaleńca” w kontekście Holocaustu. Holocaust był spowodowany resentymentem chrześcijan wobec ludu wybranego, nazizm był spowodowany resentymentem wobec wartości wyższych

Z gen I, 16

Maestria dramaturgiczna N. Obywatel rzymski patrzy na nową, niewolniczą religię, która podkopuje zręby imperium, ze wstrętem

N mówił o „infekcji marcjonistycznej”

Marcjonalizm (sprawdzić pis.) – nurt chrześcijaństwa charakt. się próbą oderwania od tradycji judaistycznej, oddzielenia tradycji Starego i Nowego Testamentu. Reprezentantami tego kierunku w Polsce są Tadeusz Zieliński i Feliks Koneczny, którzy proponuja by greckie i rzymskie źródła chrześcijaństwa traktować na równi z ze źródłami hebrajskimi.

N twierdził, że demokracja wyrosła z chrześcijaństwa i podawał przykład Rewolucji Francuskiej. Dlaczego? Przecież WRF podpierała się hasłami antychrześcijańskimi. Być może kluczem jest tu egalitaryzm (w chrześcijaństwie – równość wobec Boga)

N widzi triumf judaizmu w świecie i twierdzi, że jest to przeciwne naturze. Czy rzeczywiście judaizm i chrześcijaństwo są antynaturalne? A czy kult złotego cielca jest naturalny?

L. Kołakowski zastanawiał się, czy Łaska jest antynaturalna. Twierdził, ze obraz chrześcijaństwa, który proponuje N jest bliższy augustianizmu czy kalwinizmu (podkreślenie, ze upadła natura potrzebuje Łaski, by powrócić do stanu sprzed upadku) niż np. Pelagiusza, u którego natura nie potzrebuje Łaski, bo jest zasadniczo dobra.

Z gen I, 15

Cytat z Tertuliana (IV/V w. n.e.).

Cytat ten został przez Nietzschego dobrany tendencyjnie – Tert był przedstawicielem skrajnego irracjonalizmu chrześcijańskiego, a sam cytat pochodzi z okresu, gdy zerwał z chrześcijaństwem  i był montanistą  (to stanowisko antylogiczne, antydialektyczne)

Z gen II, 20

O zależności politeizm – monoteizm (albo raczej: monoteizm –ateizm). Czy to mówi ateista? „Ateizm i własna niewinność idą ze sobą w parze”. Ok., ale jak on się osobiście ustosunkowuje do tej konstatacji?

Z gen II, 23

Bóg chrześcijan jako odwrotność Bogów Greków. Bogowie Greków byli przyczyna zła i zapewniali człowiekowi niewinnośc. N chce rozbić chrześcijańskie pojęcie grzechu – jako fikcyjne.

Wykład

Nietzscheanizm jest odwróconym platonizmem, ale też odwróconą Biblią.

Cała Biblia napisana jest w systemie proklamacji: obwieszcza i dekretuje. Autor wypowiada się autorytarnie, nigdy się nie tłumaczy. Większość pism N napisana jest w podobny sposób. Dlaczego?

·         Wszelkie dowodzenie osłabia twierdzenie – tak jest, przynajmniej na gruncie religijnym (Bóg nie tłumaczy się z przykazań)

·         Wszelkie poznanie osłabia działanie – podstawą działania jest silna decyzja – tę siłę może podważyć rozumowanie.

Nietzscheanizm jako rodzaj donkiszotyzmu – działanie przed poznaniem, element szaleństwa

Nietzscheanizm jako rodzaj somnambulizmu.

Naśladowanie ST, ksiąg proroczych, zwłaszcza w „Tako rzecze Zaratustra” (Z stylizowany na proroka)

Manicheizm

Bóg jest dobry, ale nie wszechmocny. Skąd ból i zło? Są dziełem złego Demiurga, wobec którego dobry Bóg jest bezsilny.

WIECZNY POWRÓT

W religiach kosmologicznych historia jest cykliczna.

W religiach biblijnych – linearna (transpozycja tej linearności na grunt świecki dała teorie postępu, które N odrzucał ze względu na ich biblijne pochodzenie).

Nietzsche opowiadał się za cyklicznością historii, wyrazem tego była doktryna wiecznego powrotu

Interpretacje doktryny wiecznego powrotu:

·         Hezjoda

·         Interpretacja związana z procesem twórczym: artysta stale musi wracać do tych samych źródeł inspiracji („gdzie jest skarb, tam będzie i serce twoje”)

·         Interpretacja politeistyczna (za Mircea Eliade): doktryna ta leży u podstaw każdego rytuału, każdego misterium, są one bowiem re-kreacją wydarzenia archetypicznego, które było na początku świata (stworzenie/odkupienie)

MIT A NIETZSCHEANIZM

Mit jest scenariuszem rytuału.

Nietzsche był znawcą mitów i wyznawcą Dionizosa. Być może jego doktryna wiecznego powrotu jest wykładnią jego rozumienia misteriów dionizyjskich.

Nadczłowieka da się interpretować w świetle greckiego kultu bogów i herosów. Traktowanie Nietzschego jako bliskiego politeizmowi zapobiega w dużym stopniu konkretyzacji historycznej nadczłowieka (wiemy, jakie to niebezpieczne...)

Nietzsche miał wizję człowieka tragicznego, tę wizję przeciwstawiał Arystotelesowskiemu i Platońskiemu człowiekowi teoretycznemu.. Krytykował oderwanie filozofii od życia.

Z gen II, 7 (o bólu)

Fragment ten jest próbą rekonstrukcji doświadczeń greckich. Pojęcie świątecznego widowiska – sugestia, że ludzkie losy stanowią tragedię oglądaną przez bogów (co jest cierpieniem dla ludzi, jest przyjemnością bogów), a więc widzami tragedii są zarówno ludzie, jak i bogowie. Mamy tu ukrytą polemikę z Platonem. W II i X księdze „Państwa” Platon opowiadał się przeciwko widowiskom tragicznym jako niemoralnym, bo pokazującym bogów perfidnych, cieszących s...