Sprawa O. K.Hejmo.pdf

Andrzej Grajewski, Paweł Machcewicz, Jan Żaryn

RAPORT:

SPRAWA O. KONRADA HEJMO

DZIAŁANIA SŁUŻBY BEZPIECZEŃSTWA PRZECIWKO

KOŚCIOŁOWI KATOLICKIEMU W LATACH 1975-1988

WSTĘP

O dokumentach Służby Bezpieczeństwa

Teczka pracy tajnego współpracownika ps. „Dominik”, a następnie

kontaktu operacyjnego „Hejnał” z lat 1975 – 1988 obejmuje trzy woluminy, w

sumie ok. 700 stron. Akta otwiera kwestionariusz osobowy nr ewid. 47865, ps.

„Dominik”, w którym rubryka dotycząca zakończenia współpracy pozostała

niewypełniona. Na końcu trzeciego tomu znajduje się dokument z lipca 1988 r.,

który stanowi jedyną wskazówkę określającą czasowy horyzont współpracy. W

aktach widoczna jest podwójna paginacja. Zapewne po zakończeniu współpracy

i przy przekazywaniu akt do archiwum całość dokumentacji została

zgromadzona w jednym tomie, któremu nadano nową paginację. Zmiany te

zostały dokonane, w bliżej nieokreślonym czasie, przed przekazaniem akt do

IPN. Dnia 2 grudnia 2004 r. Agencja Wywiadu przekazała IPN akta sprawy, co

zostało potwierdzone protokółem zdawczo-odbiorczym TP 1 PT . Obecna sygnatura:

IPN 2320/188, t. 1-3.

Dokumentacja dzieli się merytorycznie na dwie części. Pierwszy tom

obejmuje okres 1975 – 1980, kiedy to kandydat na tajnego współpracownika, a

następnie tajny współpracownik „Dominik”, był prowadzony przez V Wydział

1 PT Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (dalej: AIPN), Protokół zdawczo-odbiorczy przekazania akt

dotyczących tw „Dominik”, „Hejnał”, 2 XII 2004 r.

IV Departamentu MSW, który zajmował się Kościołem katolickim i innymi

wyznaniami religijnymi. Druga część mieści się w dwóch kolejnych tomach i

obejmuje okres 1980-1988, czyli lata współpracy „Dominika”- „Hejnała” z

Departamentem I MSW – a zatem z wywiadem PRL.

Zgodnie z wytycznymi resortu akta osobowych źródeł informacji (dalej:

OZI), w tym tajnego współpracownika, gromadzono w dwóch teczkach; w

teczce pracy oraz w teczce personalnej. Sposób prowadzenia dokumentacji

regulowały stosowne instrukcje i wytyczne. Teczka pracy powinna zawierać

doniesienia agenta oraz sporządzone w oparciu o nie raporty prowadzącego go

funkcjonariusza resortu. Teczka personalna z kolei powinna zawierać

dokumentację dotyczącą werbunku agenta, zobowiązanie do współpracy (jeśli

takowe zostało przyjęte), pokwitowania za otrzymane wynagrodzenie,

okresowe oceny jego „pracy” , „charakterystyki” agenta, itp. a także

korespondencję oficera prowadzącego z jego zwierzchnikami. Najczęściej

otwiera ją wypełniony formularz E-O-18, a także np. zebrany materiał

kompromitujący (wywiad środowiskowy; raporty innych agentów; zapisy

podsłuchów itp.). Są w niej zazwyczaj dokumenty związane z okresowym

sprawdzaniem lojalności agenta (np. w formie doniesień innych tajnych

współpracowników; analizy okresowe). W tym przypadku jednak, teczka

personalna agenta w znacznej mierze była gotowa; stanowiły ją materiały

przejęte przez Departament I od Departamentu IV.

Drugi tom otwiera dokument dotyczący oceny pracy kontaktu

informacyjnego nr 14844 krypt. „Hejnał” za okres 1980 - 1983, a zatem

wolumin ten ma znamiona teczki personalnej. Tamże przechowywane są także

taśmy magnetofonowe TP 2 PT i stenogramy rozmów, które z kolei powinny znajdować

2 PT W materiałach znajduje się jedna kaseta oraz taśma do magnetofonu szpulowego. Jest na nich

niewątpliwie zarejestrowany głos o. Konrada Hejmo. Jakość nagrania miejscami jest bardzo zła, słowa a nawet

sens wypowiedzi trudne do zidentyfikowania. Z powodu sytuacji prawnej, w jakiej musieli pracować autorzy

raportu (niejasność co do tego, czy dokumenty dotyczące „Dominika”-„Hejnała” w całości stanowią materiał

jawny, czy też jakaś ich część ma charakter tajny), nie mogliśmy zlecić wykonania fachowej ekspertyzy

specjalistom spoza Instytutu. Jest ona niezbędna, by ustalić prawdopodobne okoliczności nagrania i

się w teczce pracy agenta. Podobnie w tomie trzecim znajdują się przede

wszystkim dokumenty dotyczące oceny pracy agenta na poziomie centrali

(Departamentu I), planów jego wykorzystania, itd.

Po zakończeniu współpracy teczki personalne i pracy agenta składano do

archiwum, a przy tej okazji często łączono. Wtedy też opatrywano je sygnaturą z

<I> (jedynką rzymską), co oznaczało tajnych współpracowników bądź

kandydatów na tajnych współpracowników. W tym przypadku brak jednak

dokumentacji świadczącej o zakończeniu współpracy. Zazwyczaj na końcu

podobnych teczek znajdują się dokumenty o zaprzestaniu bądź zawieszeniu

współpracy, skierowaniu materiałów do archiwum, brakowaniu (zniszczeniu)

ich części. W tym przypadku nie ma żadnych informacji świadczących o

zamknięciu sprawy, co jest nietypowe. TP 3 PT

W okresie od lipca 1989 r. do stycznia 1990 funkcjonariusze SB

przeprowadzili operację masowego niszczenia akt operacyjnych dotyczących

inwigilacji Kościoła katolickiego, w tym personalnych (m.in. teczki ewidencji

operacyjnej księdza, czyli: TEOK) TP 4 PT . Biorąc pod uwagę dotychczasowe

doświadczenia historyków badających teczki personalne i pracy tajnych

współpracowników Departamentu IV (kościelnego), można skonstatować, że

zachowana dokumentacja tw „Dominika” stanowi bardzo ważną spuściznę

historyczną. Akta „Dominika” z lat 1975-1980 nie zostały zniszczone

przypuszczalnie dlatego, iż od 1980 znalazły się w gestii Departamentu I,

którego zasoby nie uległy radykalnemu brakowaniu pod koniec istnienia PRL.

odpowiedzieć na pytania o ewentualny montaż, cięcia, identyfikację charakterystycznych szumów itd. Nie chcąc

– z tego powodu – opóźniać wydania niniejszego raportu, jedynie sygnalizujemy potrzebę dalszej pracy nad tym

fragmentem dokumentacji.

4 PT Notatka mjr W. Dubielis dotycząca dokumentacji operacyjnej Departamentu IV z 20 VII 1989 r. oraz

Departamentu Studiów i Analiz w sprawie niszczenia akt Departamentu IV (w tym „teczek ewidencji

operacyjnej księdza”) z 25 I 1990, w: Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec Kościołów i

związków wyznaniowych 1945-1989 , wstęp, wybór dokumentów, redakcja A. Dziurok, opracowanie zespół,

Warszawa 2004, s. 590-591, 599-600.

3 PT O aktach tajnych współpracowników zob. W. Frazik, F. Musiał, Akta agenturalne w pracy historyka , w:

„Zeszyty Historyczne WiN-u”, nr 19-20, grudzień 2003, s. 315-339.

Wystawcami zachowanej dokumentacji byli funkcjonariusze najpierw IV,

a następnie I Departamentu MSW. Czym zajmowały się te piony?

Departament IV MSW

W interesującym nas okresie Departament IV MSW zajmował się „wrogą

działalnością Kościołów i związków wyznaniowych” TP 5 PT . Od 1977 r. składał się z

sześciu Wydziałów, z których większość zajmowała się Kościołem

rzymskokatolickim, jego instytucjami, duchowieństwem świeckim i zakonnym,

a także laikatem. W terenie, przy Komendach Wojewódzkich Milicji

Obywatelskiej (pion Służby Bezpieczeństwa) funkcjonowały Wydziały IV, w

skład których wchodziły sekcje oznaczone numerami odpowiadającymi

numerom Wydziałów w centrali. W latach 1975-1980 o. Konrad Hejmo był

prowadzony bezpośrednio przez funkcjonariusza Wydziału V Departamentu IV,

mjr (od 1979 r. ppłk) Wacława Głowackiego. Wydział ten zajmował się klerem

zakonnym, w tym członkami władz prowincjonalnych, domów zakonnych;

zakonnikami: członkami komisji Episkopatu Polski, pracownikami kurii,

proboszczami kościołów parafialnych, profesorami i wykładowcami

Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Akademii Teologii Katolickiej oraz

Wyższych Seminariów Duchownych; studentami i alumnami zakonnymi, a w

końcu także osobami świeckimi kontaktującymi się z zakonnikami, np. w

ramach działalności Duszpasterstw Akademickich (dalej: DA) TP 6 PT . W 1981 r. w

Departamencie IV (w centrali) pracowało 129 funkcjonariuszy, w tym w

Wydziale V – 15 osób (14 funkcjonariuszy oraz 1 maszynistka). Z kolei, w tym

samym czasie, w terenowych Wydziałach IV obsada personalna liczyła 2460

etatów TP 7 PT . Fakt, że tw. „Dominik” był prowadzony przez centralę (mimo iż

5 PT Zob. więcej, Metody pracy operacyjnej , s. 24 i nast. (tamże literatura przedmiotu).

6 PT Tamże, s. 25. W l. 1981 – 1984 do Departamentu IV włączono kolejne Wydziały, zajmujące się „ochroną

operacyjną kompleksu gospodarki żywnościowej”. Tamże, s. 26.

7 PT Tamże, s. 27, 579-581; P. Piotrowski, Struktury Służby Bezpieczeństwa MSW 1975 – 1990 , w: „Pamięć i

Sprawiedliwość”, nr 1, Warszawa 2003, s. 76-77.

mieszkał w Poznaniu) świadczył o wysokiej ocenie przydatności tego właśnie

OZI w skali całego kraju.

Funkcjonariuszy IV Departamentu MSW obowiązywały wówczas

wytyczne z 15 VI 1973 r. „w sprawie form i metod działań operacyjnych”

wśród duchowieństwa katolickiego. Jednym z celów pracy operacyjnej wśród

ludzi Kościoła miała być: „neutralizacja polityczna hierarchii kościelnej i kleru,

- doprowadzenie do afirmacji przez duchowieństwo i Kościół systemu

społeczno-politycznego PRL, - sprowadzenie roli Kościoła do zaspakajania

potrzeb religijnych ludzi wierzących”. Tym celom podporządkowano metody

pracy, w tym werbunku tajnych współpracowników. Preferowano zatem „drogę

stopniowego pozyskiwania”, a nie szantażu. W pracy postulowano: „znalezienie

mimo różnic ideologicznych płaszczyzny porozumienia z kandydatem [na tw]

na zasadzie lojalności wobec państwa i jego interesów; - przekonanie kandydata,

że jego współpraca z nami nie narusza jego godności osobistej, zasad moralnych

i sumienia; - utwierdzenie kandydata w przekonaniu, że współpraca z nami nie

narusza istotnych interesów Kościoła, [...] a prowadzi jedynie do ujawnienia i

usuwania tych wszystkich zjawisk, które utrudniają normalizację stosunków

państwo-Kościół”. Nie zmienia to w niczym faktu, że – jak instruowano - ”tajni

współpracownicy spełniają z zasady dwa generalne zadania: stanowią oni źródło

informacji, a równocześnie są instrumentem oddziaływania na środowisko” TP 8 PT .

Departament I MSW

Departament I MSW zajmował się w interesującym nas okresie

wywiadem. Miał bardzo rozbudowaną strukturę (w latach 80-tych składał się aż

z 19 Wydziałów) TP 9 PT . Posiadał także osobne archiwum, w którym przechowywano

akta spraw operacyjnych, Samodzielną Sekcję Ewidencji gromadzącą dane o

agenturze, a także Samodzielną Sekcję Kadr. W połowie lat 70-tych

9 PT Posiadał także struktury terenowe, jednakże w formie bardziej rozbudowanej, tylko w kilku miastach:

Krakowie, Katowicach, Wrocławiu.

8 PT Cyt. za: Metody pracy operacyjnej , s. 466-478.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: