F. Engels – List do Wiery Zasulicz
Styczeń 24, 2011
Fryderyk Engels
List do Wiery Zasulicz
Londyn, 23 kwietnia 1885 r.
Droga Obywatelko!
Winien Pani jestem odpowiedź na Pani list z dnia 14 lutego. Oto przyczyny zwłoki, nie zawinionej oczywiście moim lenistwem.
Pyta mnie Pani o moje zdanie o książce Plechanowa „Nasze rozbieżności”. W tym celu musiałbym ją przeczytać; a czytam po rosyjsku dość swobodnie, gdy się przez jakiś tydzień zajmuję tym językiem. Ale bywa, że przez całe półrocza nie mam możności tym się zająć; wtedy tracę wprawę i muszę uczyć się go poniekąd od nowa. Tak właśnie było z „Pa3Hor”. Rękopisy Marksa, które dyktuję sekretarzowi, zajmują mi cały dzień; wieczorem przychodzą różni ludzie, których ostatecznie nie można wyrzucić za drzwi; muszę czytać arkusze korekty, załatwiać obszerną korespondencję, a wreszcie są jeszcze przekłady (włoskie, duńskie etc.) mojego „Pochodzenie rodziny własności prywatnej i państwa”. — zwracają się do mnie z prośbą, bym je przejrzał, a ich sprawdzenie nie jest czasem ani zbyteczne, ani łatwe. Wszystkie te przeszkody spowodowały, że doszedłem zaledwie do 60 strony „Pa3Hor”. Gdybym miał dla siebie ze trzy dni, byłbym z tym skończył i odświeżył poza tym moją znajomość rosyjskiego.
Sądzę jednak, że i ta niewielka część książki, jaką udało mi się przeczytać, wystarczy, aby zorientować się jako tako w rozbieżnościach, o jakich ona traktuje.
Przede wszystkim chciałbym jeszcze raz Pani powtórzyć, że jestem dumny z tego, że wśród młodzieży rosyjskiej istnieje partia, która szczerze i bez zastrzeżeń przyjmuje wielkie ekonomiczne i historyczne teorie Marksa i która zdecydowanie zerwała z wszelkimi anarchistycznymi i nieco słowianofilski-mi tradycjami swych poprzedniczek. I sam Marks byłby z tego również dumny, gdyby mu dane było żyć trochę dłużej. Jest to postęp, który będzie miał olbrzymie znaczenie dla rewolucyjnego rozwoju Rosji. Historyczna teoria Marksa jest dla mnie podstawowym warunkiem wszelkiej spójnej i konsekwentnej taktyki rewolucyjnej; ażeby tę taktykę znaleźć, trzeba tylko zastosować ową teorię do ekonomicznych i politycznych warunków danego kraju.
Ale na to trzeba te warunki znać; jeśli o mnie idzie, wiem zbyt mało o aktualnej sytuacji w Rosji, ażeby rościć sobie prawo do kompetentnego sądzenia o szczegółach taktyki, jaką należy tam stosować w danym momencie. Poza tym prawie zupełnie są mi nieznane wewnętrzne tajniki rosyjskiej partii rewolucyjnej, szczególnie jeśli idzie o ostatnie lata. Moi przyjaciele spośród narodowolców nigdy mi o tym nie mówili. A jest to element nieodzowny do wyrobienia sobie poglądu na daną sprawę.
To, co wiem, czy też wydaje mi się, że wiem, skłania mnie do poglądu, że Rosja zbliża się do swego roku 1789. Rewolucja musi wybuchnąć w określonym czasie; może ona wybuchnąć każdego dnia. W tych warunkach kraj jest niby naładowana mina, do której wystarczy tylko przytknąć lont. Szczególnie od 13 marca … Jest to jeden z tych wyjątkowych przypadków, kiedy to garstka ludzi może zrobić rewolucję; to znaczy jednym niewielkim uderzeniem obalić cały system znajdujący się w bardziej niż chwiejnej równowadze (że użyję metafory Plechanowa) i wyzwolić przez ów akt, sam przez się błahy, siły wybuchowe, których potem nie sposób będzie ujarzmić. I jeśli kiedykolwiek blankizm — fantazja o wywołaniu wstrząsu w całym społeczeństwie poprzez działalność niewielkiego spisku — miał jakąś rację bytu, to z pewnością jest tak w Petersburgu. Gdy się raz już podłoży ogień pod proch, gdy raz już siły zostaną wyzwolone i energia narodu z potencjalnej przekształci się w kinetyczną (także ulubione i nader udane obrazowe porównanie Plechanowa) — ludzie, którzy przyłożyli lont do miny, zostaną porwani przez wybuch, który okaże się tysiąc razy silniejszy od nich i który będzie sobie szukał ujścia tam, gdzie zdoła, w zależności od sił i oporów ekonomicznych.
Przypuśćmy, iż ludzie ci uważają, że mogą zagarnąć władzę — no to co z tego? Niech tylko dokonają wyłomu, który przerwie tamę, a potok sam położy kres ich złudzeniom. Ale jeśliby przez przypadek złudzenia te obdarzyły ich mocą woli najwyższej, to czy trzeba na to narzekać? Ludzie, którzy chwalili się tym, że zrobili rewolucję, przekonywali się zawsze na drugi dzień, że nie wiedzieli, co czynili; że dokonana rewolucja nie przypominała zgoła tej, której chcieli dokonać. To właśnie Hegel nazywał ironią historii, ironią, której uniknąć mogą tylko nieliczni historyczni działacze. Spójrzcie choćby na Bismarcka, rewolucjonistę mimo woli, czy na Giadstone’a, który koniec końców zaplątał się ze swoim uwielbianym carem.
Według mnie ważne jest to, żeby w Rosji to uderzenie nastąpiło, żeby rewolucja wybuchła. Czy ta, czy inna frakcja da sygnał, czy stanie się to pod tym, czy pod innym sztandarem — to nie jest dla mnie istotne. Jeśli to będzie sprzysiężenie pałacowe — zmiecione zostanie następnego dnia. Tam, gdzie sytuacja jest tak napięta, gdzie elementy rewolucyjne są nagromadzone w takim stopniu, gdzie ekonomiczna sytuacja olbrzymiej masy ludu staje się z każdym dniem coraz bardziej nie do zniesienia, gdzie reprezentowane są wszelkie szczeble rozwoju społecznego — od prymitywnej wspólnoty aż do nowoczesnego wielkiego przemysłu i nowoczesnej wielkiej finansjery, gdzie wszystkie sprzeczności są przemocą utrzymywane w karbach przez bezprzykładny despotyzm, despotyzm, który staje się coraz bardziej nie do zniesienia dla młodzieży łączącej w sobie inteligencję narodu i jego godność — jeśli tam rozpocznie się rok 1789, rok 1793 nie omieszka za nim rychło nastąpić.
Żegnam Panią, droga Obywatelko. Jest pół do trzeciej w nocy, a jutro przed odejściem poczty nie zdążę już niczego dodać. Jeżeli Pani woli, proszę pisać do mnie po rosyjsku, proszę jednak nie zapominać, że nie co dzień zdarza mi się czytać rękopiśmienny tekst rosyjski.
Oddany Pani
F. Engels
w: Filozofia społeczna narodnictwa rosyjskiego tom II str. 736-740.
M.Konieczny