konstrukcja dogmatyczna fideikomisu uniwersalnego.PDF

STUDIA IURIDICA XXXIV/1997

Franciszek Longchamps de Bérier

Z BADAŃ NAD RZYMSKIM PRAWEM SPADKOWYM:

KONSTRUKCJA DOGMATYCZNA

FIDEIKOMISU UNIWERSALNEGO

1. WSTĘP

1 2

aby przekazał określone dobra osobie trzeciej, zazwyczaj nazywanej fideikomisa-

riuszem ( fideicommissarius ). Od początku fideicommissum istotnie różniło się od

zapisu prawa cywilnego ( legatum ) przynajmniej w dwóch zasadniczych kwestiach:

legat powstawał tylko w słowach ściśle określonych przez ius civile i obciążano nim

jedynie dziedziców ( heredes ).

Rozmaita mogła być treść prośby spadkodawcy zawartej w fideikomisie. Na

podstawie tego kryterium przedmiotowego wyróżniano kilka rodzajów fideiko-

misów. Przykładowo, jeśli żądanie dotyczyło wyzwolenia niewolnika, powstawał

fideikomis wolności, nazywany również wyzwoleniem fideikomisarnym czy wol-

nością fideikomisarną ( fideicommissum libertatis, libertas fideicommissaria ).

Kiedy fideikomisariuszowi należało przekazać poszczególne dobra, mówiono

o fideikomisach singularnych ( fideicommissa singularum rerum ). Jeżeli zaś przed-

miotem fideikomisu czyniło się cały spadek lub wyrażoną ułamkiem jego część,

powstawał właśnie fideikomis uniwersalny ( fideicommissum hereditatis, hereditas

fideicommissaria ).

W porównaniu z innymi fideikomisami fideicommissum hereditatis wydawało

się mieć dla Rzymian szczególne znaczenie. Nie tylko dlatego, że dzięki niemu

starano się od razu przenieść wiele praw i że przedmiot fideikomisu uniwersalnego

miał nieporównywalnie większą wartość ekonomiczną. W fideicommissum here-

ditatis spadkodawca domagał się wydania całego spadku, to znaczy przekazania

missorum , Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 1853. Prawo 249, 1996, s. 17-37.

W literaturze osobę tę niejednokrotnie nazywano fiduciarius . W źródłach prawniczych pojawia

się określenie heres fiduciarius i to tylko dwa razy: D.36.1.48. Javolenus libro undecimo epistu-

larum oraz D.36.1.69.3. Valens libro tertio fideicommissorum . Na podstawie źródeł prawniczych

i epigraficznych M. Kuryłowicz ( Heres fiduciarius. Bemerkungen zum römischen Erbrecht in

den lateinischen Grabinschriften , ZPE 1985, vol. 60, s. 191-193) słusznie dowodzi, że był to termin

potoczny i nie został ogólnie przyjęty, ani nie zdołał się zakorzenić w języku prawa.

W fideikomisie spadkodawca prosił kogoś, kto otrzymał cokolwiek ze spadku ,

Na temat genezy fideikomisu uniwersalnego por. F. Longchamps de Bérier, Origo fideicom-

108

FRANCISZEK LONGCHAMPS DE BÉRIER

corpora hereditaria , długów i wierzytelności spadkowych. Czasami zdarzało się,

że jego życzenie dotyczyło tylko jakiejś ich części albo że wskazywał kilku fidei-

komisariuszy, którym dopiero łącznie przypadał cały spadek. Spadkodawca wyrażał

udziały ułamkiem, to znaczy abstrakcyjnie, co jeszcze wydatniej pokazywało, iż

jego rzeczywistym pragnieniem było wyznaczenie, za pośrednictwem fideikomisu

uniwersalnego, swego następcy pod tytułem ogólnym. W związku z tym rodzi się

jednak pytanie, czy stworzono regulacje prawne umożliwiające uczynienie fidei-

komisariusza sukcesorem uniwersalnym. Toteż w przedstawionej pracy podjęto

próbę określenia, czym był fideikomis uniwersalny jako instytucja prawna.

Fideikomisy wiązały się przede wszystkim z zaufaniem testatora wobec spadko-

bierców, iż wykonają wszystko, o co ich prosił. Zaufanie to opierało się na rzym-

skiej fides , która w prawie oznaczała publiczne zobowiązanie, udzieloną gwa-

missum bywa tłumaczone nie tylko przez proste spolszczenie, lecz również jako

powiernictwo lub zapis powierniczy . Ze względu na oczywistą wieloznaczność

7 8

terminu „powiernictwo” (a przez to stosunkowo niewielką popularność tego

przekładu), określenie „zapis powierniczy” wydaje się trafniejsze. Toteż fideicom-

missum hereditatis nazywane będzie nie tylko tradycyjnie fideikomisem uniwer-

salnym , lecz również uniwersalnym zapisem powierniczym. Ponieważ na określe-

naire des antiquités greque et romains, ed.: Ch. Darambert, E. Saglio, vol. II, p. II, Paris 1896,

s. 2015-2017; E. Ruggiero, s.v. fides , Dizionatio Epigrafico di Antichità Romane, vol. III, Roma

1922, s. 77-78; F. Schulz, Principles of Roman Law , Oxford 1936, s. 223-238; G. Grosso , s.v.

Buona fede (permesse romanistiche) , Enciclopedia del Diritto, vol. V, Milano 1959, s. 661-663;

J. Imbert, De la sociologie au droit: la „Fides” romaine , w: Mélanges Lévy-Bruhl , Paris 1959,

s. 407-415; L. Lombardi, Dalla fides alla bona fides , Milano 1961; P. Voci, Diritto ereditario ro-

mano , v ol. II: Parte speciale , Milano 1963, s. 231-232; G. Freyburger, Fides: Études sémantique et

Por. W.F. Otto, s.v. fides , RE VI2, Stuttgart 1909, szp. 2281-2286; J. Hild, s.v. Fides , Diction-

religieuse depuis les origines jusqu’à l’époque augustéenne , Paris 1986; W. Rozwadowski,

s.v. Fides , w: Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego , red.: W. Wołodkiewicz, Warszawa 1986,

s. 82.

s. 356-357.

G. 2. 248; D.36.1.56. Papinianus libro nono decimo quaestionum ; I.2.23.1; I.2.23.12.

A. Ernout, A. Meillet, Dictionnaire etymologique de la langue latine , Paris 1939, s.v. fides ,

A. Ernout, A. Meillet, Dictionnaire... , s. 357.

kowski); K. Sójka-Zielińska, Fideikomisy familijne w prawie pruskim , Warszawa 1962; Gaius,

Instytucje , Warszawa 1982 (przekład: C. Kunderewicz, oprac.: J. Rezler); Justynian, Instytucje ,

Warszawa 1986 (przekład: C. Kunderewicz); J. Pieńkos, Słownik łacińsko-polski: prawo rzymskie

i kanoniczne, teologiczne słownictwo kościelne, nauki humanistyczne i społeczne, zwroty i wyra-

żenia używane w nauce i kulturze, sentencje, maksymy, aforyzmy, paremie , Warszawa 1993, s.v.

fideicommissum , s. 150.

Por. np. M. Kuryłowicz, Zapis uniwersalny i podstawienie powiernicze (uwagi historyczno-

Por. np. K. Czychlarz, Instytucje prawa rzymskiego , Warszawa 1922 (przekład: F. Wit-

prawne ), „Rejent” 1991, nr 6, s. 33-42; W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka , Prawo rzymskie. Insty-

tucje , Warszawa 1996, s. 204-206.

F. Źródłowski ( Instytucye i historya prywatnego prawa rzymskiego , Lwów 1889, s. 692-693)

nazywał fideikomis uniwersalny sukcesyjnym fideikomisem ogólnym, W. Osuchowski ( Zarys rzym-

rancję, ślubowanie, a także dobrą wiarę, lojalność i wierność danemu słowu . To

właśnie od oparcia wykonania zapisu na uczciwości tego, do kogo z prośbą zwracał

się spadkodawca — fidei committere — pochodzi nazwa fideicommissum oraz

słowa fideicommitto i fideicommissarius . Dlatego na język polski słowo fideicom-

Z BADAŃ NAD RZYMSKIM PRAWEM SPADKOWYM

109

nie tej instytucji używano po łacinie zwrotu hereditas fideicommissa czy fidei-

commissaria , w pracy pojawia się również określenie spadek fideikomisarny lub

powierniczy.

2. STAN PRAWNY DO WYDANIA

SENATUS CONSULTUM TREBELLIANUM

zmierzające do prawnego usankcjonowania fideikomisów nie wcześniej niż w 15

roku przed Chrystusem. Zdaniem Fritza Schulza princeps podjął je w charaktery-

styczny dla siebie, nieostentacyjny sposób. Użył metody odpowiadającej nowej,

biurokratycznej tendencji w prawie. Dotąd bowiem juryści układali formułki po-

wództw i wskazywali sposoby ochrony procesowej, tworząc dzięki zgodzie preto-

rów zupełnie nowe środki prawne. Natomiast August dawał do zrozumienia magi-

straturom uczestniczącym w procesie prawotwórczym, że nie faworyzuje tej drogi

rozwoju. Przedkładał nad nią środki, których kontrola pozostawała w jego rękach

lub w rękach centralnej biurokracji: leges , a następnie senatus consulta i constitu-

tiones principis . Gdyby chciano fideikomisom udzielić ochrony prawnej w czasach

Q. Muciusa lub Aquiliusa Gallusa, ich rozwój byłby taki sam, jak actio de doloczy

powództw chroniących kontrakty konsensualne. Juryści ułożyliby actio in factum ex

fideicommisso , którą pretor od razu albo po czasie próby zaakceptowałby i włączył

do edyktu . Pretorzy i juryści musieli być jednak przeciwni przyznaniu zaskarżal-

ności zapisom powierniczym. Prawdopodobnie z ich punktu widzenia nie sposób

było uznać żądań fideikomisariuszy opartych na nieformalnej prośbie spadkodawcy.

Analiza istoty hereditas fideicommissaria wykazała, że nie miała ona nic wspólnego

z twardym i ściśle uregulowanym formalizmem legatów. Z drugiej strony condem-

natio pecuniaria nie mogła być wystarczająca dla zmuszenia środkami prawnymi

do wypełnienia zapisu powierniczego.

August, któremu doradzał Trebatius Testa, był wystarczająco inteligentny, aby

nie narazić się na niebezpieczeństwo zahamowania swych działań przez pretorów

lub konserwatywnych prawników. Okazał więc szacunek republikańskiej tradycji,

konsultując się najpierw z jurystami, żeby przekazać następnie rozpoznawanie

spraw o fideikomisy konsulom. Zmianę ułatwiało princepsowi to, że bardzo po-

skiego prawa prywatnego , Warszawa 1966, s. 556-557) ograniczył się do określania go wyraże-

niem „zapis uniwersalny”.

Cytowane i omówione w: F. Longchamps de Bérier, Origo... , s. 27-31.

F. Schulz, History of Roman Legal Science , Oxford 1946, s. 111-112.

Istnienie po stronie spadkodawcy woli zobowiązania dziedzica do wydania spad-

ku stanowiła element konstytutywny, który warunkował istnienie uniwersalnego

zapisu powierniczego jako takiego. Fragmenty Instytucji justyniańskich (I. 2.23. 1

oraz I. 2.25 pr.) pozwalają wnioskować, że Oktawian August podjął działania

110

FRANCISZEK LONGCHAMPS DE BÉRIER

ważano tych magistratus . Oni sami zaś nie byli przywiązani do tradycji prawników

rzymskich, którzy nie zasiadali w ich consilium . Przyznanie im jurysdykcji w za-

kresie zapisów powierniczych mogło również stanowić skromne pocieszenie za

utratę władzy, jakiej doznał konsulat na arenie politycznej . Augustowi udało się

Wydaje się, że princeps najpierw nakazywał konsulom używać władzy admi-

nistracyjnej dla nadania mocy prawnej poszczególnym fideikomisom, to znaczy

polecał rozsądzanie pojedynczych spraw. Zarządzenia Augusta dobrze przyjęto —

iustum videbatur et populare erat — spotkały się one z akceptacją polityczną, nie

były sprzeczne z porządkiem konstytucyjnym; zgodzili się na nie i juryści, i reszta

obywateli. Widocznie formalizm królujący w unormowaniu testamentów dotkliwie

przeszkadzał potencjalnym spadkodawcom w rozporządzaniu majątkiem w sposób

przez nich pożądany. W związku z powszechną wolą uznania prawnej egzekwo-

walności fideikomisów nie uciekano się już do pośrednictwa princepsa. Zaczęto

zwracać się wprost do konsulów i w ten sposób seria jednostkowych zarządzeń na

rzecz osób znanych cesarzowi przekształciła się w assidua iurisdictio . Ta znowu

pozwoliła fideikomisowi stać się autonomiczną instytucją prawną . Być może, gdy

uzyskał on pełne uznanie w ramach extraordinaria cognitio , jego ochrona proceso-

wa podążyła drogą analogiczną do tej, jaką przebyły powództwa iuris honorarium :

dla poleceń w specjalnych sprawach zdarzały się formuły udzielane potem w ciągu

całego roku i demandatio in perpetuum włączona w edictum tralaticium .

Princepsowi przedstawiano kolejne supplicationes w sprawie konkretnych

fideikomisów, ten zaś przenosił kompetencje na konsulów — najpierw w każdym

przypadku z osobna, następnie na cały rok urzędowania, a w końcu za czasów

Klaudiusza in perpetuum . Klaudiusz pozwolił też na rozstrzyganie spraw o fidei-

komisy nie tylko w Rzymie, ale również w prowincjach, do czego upoważnił tamtej-

sze najwyższe organy administracyjne . Za jego panowania tak powszechnie po-

sługiwano się już zapisami powierniczymi w rozporządzaniu majątkiem mortis

causa , że stało się jasne, iż magistratus , przed którym ich dochodzono, musiał

wykazywać się głęboką, nierzadko techniczną znajomością materii. Jej specyfika

merino 1977, s. 510 oraz: Antologia giuridica romanistica ed antiquaria , vol. I, Milano 1968,

s. 181.

F. Schulz, History... , s. 111-112.

M. Kaser, Gli inizi della „cognitio extra ordinem” , w: Ausgewählte Schriften , vol. II, Ca-

fidéicommis d’hérédité à l’époque classique , RHDFE 1935, vol. 14, s. 460.

Tamże.

I.2.23.1; por. P. Lemercier, Quelque remarques sur les origines du fidéicommis et sur le

Juristen , Graz 1884, s. 164-170; por. R. Trifone, Il fedecommesso , Roma 1914, s. 3, przyp. 2.

Suet.Claud.23: Iuris dictionem de fidei commissis quotannis et tantum in urbe delegari magi-

M. Wlassak, Kritische Studien zur Theorie der Rechtsquellen im zeitalter der klassischen

stratibus solitam in perpetuum atque etiam per provincias potestatibus demandavit . Por. M. Barto-

šek, Senatusconsultum Trebellianum , Praha 1945, s. 9.

Suet.Claud.23. Por. V. Giodice-Sabbatelli, La tutela giuridica dei fedecommessi fra Augusto

e Vespasiano , Bari 1993, s. 144-154.

umieścić actio ex fideicommisso w ramach cognitio , którą mógł sterować i w ten

sposób uniknąć edyktalnego rozwoju fideikomisów .

Z BADAŃ NAD RZYMSKIM PRAWEM SPADKOWYM

111

magistratus zajmujących się wyłącznie sprawami o fideikomisy, nazywanych stąd

pretorami fideikomisarnymi ( praetores fideicommissarii ). Tytus ograniczył ich

liczbę, pozostawiając tylko jednego pretora qui in fideicommisso ius diceret . Wy-

daje się, że urząd ten zlikwidowano ostatecznie dopiero za czasów Gordiana III

(238-244 r.) lub krótko potem , a więc z końcem epoki klasycznej prawa rzym-

skiego.

Po zmianach wprowadzonych przez cesarza Klaudiusza właściwość miejscowa

w sprawach o fideikomisy dla konsuli i pretorów fideikomisarnych ograniczała

się do Wiecznego Miasta. W Italii rozstrzygali iuridici , zaś w prowincjach na-

miestnicy . Ponieważ pretura fideikomisarna i konsulat były w zakresie jurysdykcji

cywilnej urzędami paralelnymi , należało rozgraniczyć ich kompetencje. Wydaje

się, że podstawowe znaczenie miała tu wartość przedmiotu sporu , choć nie wiado-

mo, jaka konkretnie była granica, od której właściwy stawał się już konsul. Roz-

graniczenie to, jak można sądzić, dotyczyło nie tylko sporów o fideikomisy singu-

ferencji „Gli ordinamenti giudiziari di Roma imperiale. Princeps e procedure dalla leggi Giulie ad

Adriano” w Copanello, 5-8 czerwca 1996, s. 14.

D.1.2.2.32. Pomponius libro singulari enchiridii . Por. Th. Mommsen, Römisches Staatsrecht ,

P. Stein, Procedure giudiziali e politica nel primo impero , maszynopis wystąpienia na kon-

20 3

vol. II, 1, Graz 1952, s. 102-103. O praetor fideicommissarius pisze najszerzej R. Röhle ( Praetor

fideicommissarius , RIDA 1968, vol. 15, s. 399-428); por. też D. Daube, Sale of Inheritance and

Merger of Rights , ZSS 1957, vol. 74, s. 295-298; C. Castello, D.40,5,26,7 in tema di senatoconsulto

Rubriano , w: Studi Scherillo , vol. I, Milano 1972, s. 211-212; N. Palazzolo, Potere imperiale ed

organi giurisdizionali nel II secolo d.C. L’efficacia processuale dei rescritti imperiali da Adriano ai

Severi , Milano 1974, s. 247-255; A. D’Ors, Rescriptos y cognicion extraordinaria , Anuario de

Historia del Derecho EspaZol, 1977, vol. 47, s. 22-25; C.A. Cannata, Profilo istituzionale del pro-

cesso privato romano , vol. II: Il processo formulare , Torino 1982, s. 13-14.

R. Röhle, Praetor ..., s. 401-405. Zdaniem autora materiał epigraficzny może sugerować, że

praetor fideicommissarius był początkowo urzędem tytularnym, który zmienił swój charakter do-

piero za panowania Karakalli.

V. Giodice-Sabbatelli ( La tutela ..., s. 154-158, 155) postawiła hipotezę o wydaniu senatus

consultum Claudianum de fideicommissaria iurisdictione ustanawiającego w Rzymie nowe i stałe

kompetencje, które oprócz konsuli przyznano dwóm pretorom oraz namiestnikom prowincji. Znie-

siono tym samym jurysdykcję ograniczoną terytorialnie do Wiecznego Miasta i zależną w naturze

dyskrecjonalnej od iussum principis .

G.2.278; Ulp.25.12; D.31.29 pr., gdzie P. Iuventius Celsus filius wspominał, że jego ojciec

wydał opinię w sprawie o fideikomis, będąc członkiem rady konsula Ducenusa Verusa, co po-

świadcza udział konsuli w rozstrzyganiu tego rodzaju sporów. Natomiast właściwość miejscową

namiestników prowincji w sprawach o fideikomisy uniwersalne potwierdzają teksty: D.36.1.76.1.

Paulus libro secundo decretorum ; D.36.1.83. Paulus imperialium sententiarum in cognitionibus

prolatarum ex libris VI libro primo seu decretorum libro secundo — w obydwu przypadkach doszło

do apelacji od rozstrzygnięcia namiestnika.

R. Röhle, Praetor ..., s. 425.

transferuntur: ita non est in translatione quaestio, sed in eo, propter quod transferuntur. < non debes

apud praetorem petere fidei commissum, sed apud consules: maior enim praetoria cognitione sum-

ma est’. quaeritur, an maior summa sit: facti controversia est .

Quint.Inst.Orat.3.6.70: sed personae, tempora, actiones ceteraque propter aliquam causam

wymagała sporego doświadczenia oraz ciągłości i jednolitości w rozstrzyganiu

spraw podobnych . To najwyraźniej skłoniło cesarza do powołania dwóch nowych

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: