Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze.pdf
(
152 KB
)
Pobierz
Microsoft Word - Kopia zapasowa Wykład habilitacyjny 3 _Filozofia przyrody …
Andrzej Łukasik
FILOZOFIA PRZYRODY A NAUKI PRZYRODNICZE
Przez filozofię przyrody rozumiem
zbiór zagadnień
dotyczących naj-
ogólniejszych własności przyrody, takich jak problem istnienia elemen-
tarnych składników materii (problem elementarności), natura czasu i
przestrzeni, zagadnienie prawidłowości zmian w świecie (związek przy-
czynowo-skutkowy, determinizm i indeterminizm, kauzalizm i fina-
lizm), zagadnienie nieskończoności czasowej i przestrzennej wszech-
świata, zagadnienie genezy życia i świadomości czy problem matema-
tyczności przyrody.
Do czasu powstania nauk przyrodniczych
1
powyższe zagadnienia
dyskutowane były w ramach
spekulatywnej
filozofii przyrody
, a od-
powiednie rozstrzygnięcia w niewielkim tylko stopniu podlegały do-
świadczalnemu sprawdzeniu. Od czasów Galileusza i Newtona proble-
my te badane są przez nauki przyrodnicze, które dzięki zastosowaniu
matematyczno-empirycznej metody
osiągnęły
niekwestionowalne suk-
cesy w poznaniu i opanowaniu przyrody
.
Jak zatem przedstawia się współcześnie status i problematyka filozofii
przyrody oraz w jakich relacjach pozostaje filozofia przyrody do nauk
przyrodniczych?
1.
STATUS FILOZOFII PRZYRODY W FILOZOFII NAUKI XX WIEKU
Często można spotkać się z opinią, że jedynym zagadnieniem, co do
którego wszyscy się zgadzają, iż powinno być omawiane w wykładzie
filozofii przyrody jest problem: czy filozofia przyrody w ogóle istnieje?
2
Zdaniem niektórych myślicieli po powstaniu nauk przyrodniczych filo-
zofia przyrody straciła rację bytu.
_____________
1
Za symboliczną datę można uznać rok 1687 — publikację
Philosophiae naturalis prin-
cipia mathematica
Isaaca Newtona, chociaż kwestia ta jest przedmiotem kontrowersji.
Archimedes (287—212 r. p.n.e.) na przykład może być uznany za fizyka we współcze-
snym znaczeniu tego słowa.
2
Por. M. Heller,
Filozofia przyrody. Zarys historyczny
, Znak, Kraków 2004, s. 220, s. 17.
W dwudziestowiecznej filozofii nauki można jednak stwierdzić ewo-
lucję poglądów na temat filozofii przyrody — od stanowiska przypisy-
wanego neopozytywistom, kwestionującego jakąkolwiek merytoryczną
wartość metafizyki dla nauki, przez pogląd Poppera, przyznający pew-
nym ideom metafizycznym pozytywną rolę heurystyczną w twórczości
uczonych, aż do uznania przez Kuhna i Lakatosa elementów metafi-
zycznych za istotny składnik teorii naukowych.
3
Filozofia przyrody nie została więc wyeliminowana przez nauki przy-
rodnicze, chociaż straciła rację bytu autonomiczna filozofia przyrody.
4
Współcześnie uprawiana filozofia przyrody nie może ignorować:
_____________
3
Logiczni pozytywiści twierdzili, że sensowne poznawczo (weryfikowalne) są jedy-
nie twierdzenia o świecie formułowane przez nauki empiryczne, twierdzenia metafi-
zyczne (nieweryfikowalne) są natomiast pozbawione wartości poznawczej i
znajdują się
poza nauką
. Według Rudolfa Carnapa metafizyka jako bezsensowna powinna być wy-
eliminowana, a jedyna funkcja, jaka pozostaje filozofii, to logiczna analiza języka nauki.
Karl R. Popper, podzielając pogląd pozytywistów, że tezy metafizyczne nie są testowalne
empirycznie (zdaniem Poppera — niefalsyfikowalne), uznał jednak, że pewne idee meta-
fizyczne (oczywiście takie, które mówią coś o przyrodzie, a więc należą do filozofii przy-
rody), jak na przykład atomizm czy matematyczność przyrody
pełnią w nauce pozy-
tywną rolę
, mianowicie heurystyczną. Henryk Mehlberg zauważył, że w bazie aksjoma-
tycznej teorii obok aksjomatów sprawdzalnych występują także niesprawdzalne (bo
dotyczą obiektów idealnych, takich jak gaz doskonały czy ciało doskonale sprężyste). Te
ostatnie, zgodnie z pozytywistycznym rozumieniem, mają charakter metafizyczny.
Mehlberg określił je mianem
zewnętrznej bazy nauki
. Thomas Kuhn umieścił elementy o
charakterze metafizycznym wewnątrz nauki.
Modele ontologiczne
, które mówią uczo-
nemu z jakich elementów składa się świat i w jaki sposób funkcjonuje, można zaliczyć do
filozofii przyrody. Imre Lakatos w swojej metodologii naukowych programów badaw-
czych przyjął, że
twardy rdzeń teorii jest empirycznie nieobalalny
, czyli jest elementem
metafizycznym (w pozytywistycznym rozumieniu) teorii empirycznej. „Rozwój
XX-wiecznej filozofii nauki — zauważa Kazimierz Jodkowski — można do pewnego
stopnia postrzegać jako stopniową rehabilitację metafizyki — od kwestionowania jakiej-
kolwiek merytorycznej jej wartości dla nauki do uznania, że stanowi ona najbardziej
istotny jej składnik” (K. Jodkowski,
Filozofia przyrody jako warunek
sine qua non
powstania i
rozwoju nauki
, [w:] „Roczniki Filozoficzne” 2005, nr 2, s. 424—427).
4
W ramach takich współczesnych kierunków filozoficznych, jak neotomizm czy fe-
nomenologia, przyjmuje się, że filozofia przyrody jest dyscypliną autonomiczną, od wy-
ników nauk przyrodniczych niezależną. Według neotomistycznej filozofii przyrody
„
wyników nauk przyrodniczych
[…]
nie bierze się pod uwagę
. Rozważa się tylko
przyjęte implicite założenia filozoficzne w podstawowych metodach nauk przyrodni-
czych” (A. G. van Melsen,
Filozofia przyrody
, tłum. S. Zalewski, Warszawa 1968, s. 42).
Ignorowanie wyników współczesnych nauk przyrodniczych sprawia, że filozofowie
opierają swoje koncepcje jedynie na
zdrowym rozsądku
i
potocznym doświadczeniu
lub
na pojęciach i teoriach
naukowych
, tyle że
zdezaktualizowanych
, bo ukształtowanych
przez naukę z dawnych epok. Koncepcja „nieprzecinających się płaszczyzn” (filozofii
2
1.
wyników nauk przyrodniczych;
2.
podstawowych reguł metodologicznych, wypracowanych przez
współczesną filozofię nauki;
5
3.
historii filozofii i historii nauki.
Tak uprawianą filozofię przyrody można określić mianem
filozofii w
kontekście nauki
. Niektórzy filozofowie
6
mówią wprost o
naukowej
filozofii przyrody
, przeciwstawiając ją filozofii przyrody spekulatywnej.
2.
FILOZOFIA PRZYRODY A NAUKA NORMALNA I REWOLUCJE
NAUKOWE
Uczony może z powodzeniem uprawiać naukę w ogóle nie interesując
się filozofią. Jeżeli już przyrodnicy wypowiadają się na temat filozofii, to
ich przekonania filozoficzne wykazują zazwyczaj wielką
różnorodność
nawet wówczas, gdy uczeni ci pracują w ramach jednej teorii. Na przy-
kład fizyk zajmujący się mechaniką kwantową może być pozytywistą
(Heisenberg w młodości), idealistą subiektywnym i spirytualistą
(Eddington) albo platonikiem (Penrose). Co więcej — fizyk stosujący
formalizm mechaniki kwantowej do konkretnych zagadnień fizycznych
nie musi być zwolennikiem jakiejś określonej interpretacji tej teorii,
przyjmując — zależnie od okoliczności — raz taką, raz inną, dzięki cze-
mu może osiągać wartościowe rezultaty.
7
Filozoficzne przekonania
uczonych ulegają również ewolucji (np. Heisenberg — od pozytywizmu
do platonizmu, Einstein — od pozytywizmu do panteizmu).
_____________
przyrody i nauk przyrodniczych) mająca zabezpieczać uprawianą w ten sposób filozofię
przed konfliktem z naukami przyrodniczymi służy, jak pisze Michał Heller, za „teore-
tyczne usprawiedliwienie […] nieznajomości tych nauk” (M. Heller,
Jak możliwa jest „filo-
zofia w nauce”?
, [w:] idem,
Szczęście w przestrzeniach Banacha
, Znak, Karów 1995, s. 19).
5
Por. M. Heller,
Filozofia przyrody. Zarys historyczny
, Znak, Warszawa 2004, s. 223.
6
Por. np. W. Krajewski,
Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia
, Uniwer-
sytet Warszawski, Wydział Filozofii i Socjologii, Warszawa 2005, s. 18 i n.
7
„Można nawet preferować jedną interpretację w dni robocze, a inną podczas week-
endu. Nie wolno jedynie wierzyć, że jakakolwiek interpretacja kwantowa jest Jedyną
Prawdą. Są to po prostu kule inwalidzkie naszej ograniczonej ludzkiej wyobraźni, sposo-
by uchwycenia dziwności świata kwantów, która nigdy nie znika i pozostaje poza zasię-
giem codziennego doświadczenia” (J. Gribbin,
Encyklopedia fizyki kwantowej
, tłum. P.
Lewiński, Wyd. Amber, 1998, s. 143).
3
Carl F. von Weizsäcker twierdzi nawet, w czasie
nauki normalnej
fi-
lozofia nie tylko nie jest potrzebna w badaniach naukowych, ale
filozofii
należy unikać
.
Każda nauka szczegółowa umożliwia siebie samą przez to, że nie pyta już o
prawomocność własnych założeń. […] Pracowite zapytywanie o sens i słusz-
ność tych założeń przybiera wówczas postać innego sposobu myślenia, filo-
zofii.
8
Nieprzypadkowo artykuły i monografie naukowe z dziedziny nauk
przyrodniczych w ogóle nie zawierają uwag o charakterze filozoficznym,
choć pojawiają się one często w pracach popularnonaukowych.
Filozofia staje się jednak dla uczonych
niezbędna
w okresach głębo-
kich przemian w nauce, czyli
rewolucji naukowych
w sensie Thomasa
Kuhna.
W okresie takich przejść — pisze von Weizsäcker — kiedy to rodzą się fun-
damentalnie nowe pojęcia, uczony musi filozofować, musi stawiać przy-
najmniej niektóre z tych pytań, których w okresach normalnych należy uni-
kać. Wielkie rewolucje naukowe naszego stulecia są związane z powstaniem
teorii względności i teorii kwantów; ludzie, tacy jak Einstein, Planck, Bohr,
Heisenberg i inni uprawiali prawdziwą filozofię.
9
Dodajmy jednak, że stwierdzenie powyższe odnosi się jedynie do
elity uczonych, dla większości pracowników naukowych kwestie filozo-
ficzne pozostają zwykle drugorzędne.
3.
FILOZOFICZNE ZAŁOŻENIA UCZONYCH
Należy wyraźnie odróżniać filozoficzne założenia czynione przez
uczonych od założeń teorii naukowych. (Oczywiście o pierwszych nale-
ży mówić jako o czynnościach, o drugich — jako o wytworach).
_____________
8
C. F. von Wiezsäcker,
Jedność przyrody
, tłum. K. Napiórkowski, J. Prokopiuk, H. To-
masik, K. Wolicki, PIW, Warszawa 1978, s. 33. Właśnie „niestawianie zasadniczych pro-
blemów stanowi warunek możliwości […] nauk przyrodniczych” (C. F. von Wiezsäcker,
Filozofia grecka i fizyka współczesna
, M. Heller, A. Michalik, J. Życiński (red.),
Filozofować w
kontekście nauki
, Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków 1987, s. 141).
9
C. F. von Wiezsäcker,
Filozofia grecka
…, s. 141.
4
Historia nauki pokazuje, że w okresach o przełomowym znaczeniu w
pracy uczonych
założenia filozoficzne
odgrywają
doniosłą i pozytywną
rolę
(heurystyczną i uzasadniającą). Na przykład Kopernik, Kepler i Ga-
lileusz byli pod wpływem metafizyki platońsko-pitagorejskiej, co przy-
czyniło się do matematyzacji przyrodoznawstwa; Heisenberg w począt-
kowym okresie twórczości przyjmował pozytywistyczny postulat elimi-
nacji z teorii „wielkości zasadniczo nieobserwowalnych”, czego efektem
było macierzowe sformułowanie mechaniki kwantowej; dla Einsteina
prostota była istotnym kryterium selekcji teorii fizycznych.
Analiza założeń przyjmowanych przez uczonych powinna być jednak
przeprowadzana dla każdego przypadku indywidualnie przy zachowa-
niu właściwej perspektywy historycznej.
Przekonania filozoficzne uczonych mogą jednak stanowić (i niejedno-
krotnie stanowiły)
przeszkodę epistemologiczną
w akceptacji warto-
ściowych hipotez naukowych. Na przykład Leibniz krytykował atomizm
Newtona na podstawie
a priori
przyjętych zasad metafizycznych — za-
sady identyczności nierozróżnialnych, zasady racji dostatecznej i prawa
ciągłości.
10
Berkeley odrzucał atomizm z pozycji idealizmu subiektywne-
go. Macha krytyka atomizmu miała również (głównie) filozoficzny cha-
rakter. Einstein, przekonany o statycznym wszechświecie, wprowadził w
sztuczny sposób do równań pola ogólnej teorii względności stałą ko-
smologiczną, co nazwał później „największą pomyłką swojego życia”.
11
_____________
10
Por. A. Łukasik,
Filozofia atomizmu. Atomistyczny model świata w filozofii przyrody, fi-
zyce klasycznej i współczesnej a problem elementarności
, Wyd. UMCS, Lublin 2006, s. 178—
181.
11
Jeszcze bardziej
negatywną rolę
(jest to już sytuacja patologiczna) odgrywa filozo-
fia wobec nauki, gdy pewne tezy filozoficzne uznaje się za niekwestionowalne i w ich
świetle próbuje się oceniać teorie naukowe. Odrzucanie atomizmu i heliocentryzmu w
czasach kształtowania się nowożytnego przyrodoznawstwa wynikało głównie z nie-
zgodności tych poglądów z dogmatami teologii chrześcijańskiej, a nie z przyczyn na-
ukowych, doktryna kreacjonizmu była dla wielu uczonych powodem odrzucenia teorii
ewolucji Darwina. W czasach panowania w krajach komunistycznych filozofii marksi-
zmu—leninizmu z powodów ideologicznych odrzucano na przykład genetykę (Łysenko)
oraz pewne interpretacje teorii względności i mechaniki kwantowej. Przykładu dostarcza
M. Rozental, P. Judin (red.),
Krótki słownik filozoficzny
, KiW, Warszawa 1955. Czytając o
teorii względności, dowiadujemy się, że „W literaturze burżuazyjnej teoria względności
przedstawiana jest w sfałszowanej, wypaczonej postaci. […] Einstein […] dał pod wpły-
wem filozofii machistowskiej wypaczoną, idealistyczną interpretację szeregu twierdzeń
tej teorii. […] Błędy Einsteina są świadectwem tego, jak słuszna teoria fizyczna w warun-
kach ogólnego gnicia kultury burżuazyjnej zostaje wypaczona i jest wykorzystywana
przez idealizm” (
ibidem
, s. 682—683). Zdaniem autorów
Słownika
wielu uczonych „fał-
5
Plik z chomika:
UmbraPagan
Inne pliki z tego folderu:
Katarzyna Kobos - Świadomość jako uwikłana w cielesność - teoria Georges’a Bataille’a wobec artystycznej praktyki Hansa Bellmera .doc
(47 KB)
DeMontaigne - Pakiet tekstow.rar
(61898 KB)
DUCH NIE SPADŁ Z NIEBA - HOlMAR VON DITFURTH.rar
(35617 KB)
Wstęp do filozofii - Antoni B. Stępień.rar
(3759 KB)
Tajemnica śmierci - M Wasiliadis.rar
(3521 KB)
Inne foldery tego chomika:
Anarchizm
Antropologia
Ayurveda
Bajki świata
Biologia
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin