** Zdzisław Libera „Poezja polska 1800 – 1830”, Warszawa 1984. **
OGÓLNY ZARYS TEMATU:
Okres literatury polskiej wyznaczony latami 1800 – 1830 jest wyznaczony datami umownymi.
Szczególnie rok 1800 jest sprawą dyskusyjną, ponieważ datą przełomową wydaje się być rok 1795, związany z trzecim rozbiorem i upadkiem państwa polskiego. W historii tych trzydziestu kilku lat można wyróżnić trzy okresy:
I. 1795r – trwa do powstania Księstwa Warszawskiego, Polska całkowicie skreślona z mapy państw Europy, rozdarta między zaborców. Warszawa zeszła do rzędu miast prowincjonalnych w zaborze pruskim. Również Lwów znajdujący się w zaborze austriackim i Wilno pozostające pod zaborem rosyjskim nie reprezentują w tym czasie poważnych ośrodków kultury polskiej.
II. 1807r – powst. Księstwa Warszawskiego, państwo polskie odżywa.
III. przypada na dzieje Królestwa polskiego, które powstało na podstawie traktatu wiedeńskiego. Królestwo Kongresowe otwiera nowy rozdział w historii kultury i literatury polskiej. Warszawa ponownie nabiera blasków.
-1817r – powst. w Warszawie Uniwersytet, dojrzewa Towarzystwo Przyjaciół Nauk , teatr- pod kierunkiem ludwika Osińskiego – rozwija działalność artystyczną. po roku 1820 życie polit. płynie jak gdyby dwoma nurtami, obok nurtu oficjalnego, istniał nurt podziemny, który znalazł swe odbicie w działalności spiskowców patriotycznych skupiających młodzież akademicką i wojskowych,
-aż do roku 1821 działało wolnomularstwo (instytucja, która w postaci lóż masońskich wpływała na postawy intelektualne i moralne swych członków w duchu liberalizmu i humanitaryzmu. Loże masońskie łączyły braci zarówno pochodzenia szlacheckiego jak tez mieszczańskiego, przyczyniając się do łagodzenia sprzeczności stanowych i przeciwstawiając się feudalizmowi oraz dominacji wpływów Kościoła),
-rozwój wydawnictw periodycznych, z których wiele miało charakter czasopism literackich. Na ich łamach ukazywały się zarówno utwory poetyckie, rozprawy krytycznoliterackie, artykuły poświęcone sprawom kultury, felietony i recenzje,
-salony literackie- gł. salon Wincentego Krasińskiego, w którym zbierali się przedstawiciele kultury starszego i młodszego pokolenia(utrwalony w obrazie satyrycznym w „Dziadów części III” Mickiewicza jako „salon warszawski”). W okresie Księstwa Warszawskiego do najsłynniejszych salonów należał salon Marii Wirtemberskiej ( „błękitne soboty”),
-rozwój powieści (sentymentalnej i historycznej)., dramatu(tragedia klasycystyczna),
-pogłębienie świadomości krytycznoliterackiej, wzrost zapotrzebowania na rozprawy i artykuły z zakresu krytyki literackiej. Wśród znakomitych krytyków tego okresu dominują: Kazimierz Brodziński(świetny mówca, poeta, krytyk, autor rozprawy „ O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej”) i Maurycy Mochnacki. Inni krytycy to: Kajetan Koźmian (o zdecydowanych przekonaniach klasycystycznych), Ludwik Osiński(dyrektor teatru).
1822r.- ukazanie się „Ballad i romansów” Mickiewicza, przyjmuje się jako datę przełomową , od której zaczynamy liczyć dzieje polskiego romantyzmu. piśmiennictwo poprzedzające ta datę określa się często mianem literatury późnego Oświecenia.
*JAK NA TYM TLE HISTORYCZNO – LITERACKIM WYGLĄDA KWESTIA POEZJI?
W świadomości powszechnej zachowały się do dziś takie teksty jak:
-wiersze Mickiewicza, utwory filarecko-filomackie, sonety, poematy, „Dziady”, „Ballady i romanse”,
-„Maria” Malczewskiego,
-młodzieńcze wiersze Słowackiego, Goszczyńskiego i Zaleskiego.
Jeśli chodzi o utwory klasyków postanisławowskich, autorów wierszy elegijnych i sentymentalnych, niewiele z nich przetrwało jako utwory żywe i dobrze znane z wyjątkami takimi jak:
-„Hymn[Boże cos Polskę…] A. Felińskiego napisany jako hymn na cześć cara i króla Aleksandra I,
-„Śpiewy historyczne” Juliana Ursyna Niemcewicza , zwłaszcza dwie pieśni: ”Piast” i „Pogrzeb księcia Józefa Poniatowskiego”,
-„Wiesław”, ”Pasterka”, ”Pasterz do Zosi”, „Czerniaków”, „Matka i dziecię”, „Sulamitka” Kazimierza Brodzińskiego,
-z tekstów klasyków chyba tylko „Oda na cześć Kopernika” Ludwika Osińskiego – porównywana niegdyś do „Ody do młodości” Mickiewicza na zasadzie przynależności do jednego gat. literackiego,
-znane są także takie nazwiska jak: Woronicz, Godebski, Koźmian, Tymowski, Staszic, Morawski.
-poezja rozwija się głównie w Warszawie i w Wilnie. W Krakowie znani są: W. Reklewski, A. Brodziński, K. Majeranowski.
CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA:
Charakterystyka poetyckich nurtów i wybitnych poetów okresu:
1. Poezja porozbiorowa:
a). poezja elegijna- zawiera motywy takie jak: smutek po utracie ojczyzny, nuta narodowo-patriotyczna, nadzieja na lepszą przyszłość.
*”Bard polski” Adam Jerzy Czartoryski,
*”Treny na rozbiór Polski” Józef Morelowski,
*”Smutki” Hugo Kołłątaj,
*Jan Paweł Woronicz- jego utwory zawierają refleksje historiozoficzne, pierwiastki narodowo-moralistyczne i mesjanistyczne. Jest twórcą proroczego „Hymnu do Boga o dobrodziejstwach Opatrzności narodowi polskiemu wyświadczonych po upadku Polski”(1809), poematów „Sybilla”(1818) i „Zjawienie Emilki”(1828).
v „Hymn do Boga” – to najdoskonalszy artystycznie utwór W., w którym wyłożył swoją historiozofię opartą na przekonaniu, że kiedy Bóg sprzyjał Polsce i Polakom, otaczał ich opieką, wtedy Polska była potężnym krajem, odnosiła zwycięstwa nad wrogami i reprezentowała naród wielki duchowo. Kiedy zaś Bóg się od Polski odwrócił, wtedy los Polaków się zmienił. Państwo przestało istnieć, naród poszedł w rozsypkę, a rozproszeni po świecie Polacy giną w walkach, łudzeni nadzieją powrotu do Polski. Wiersz kończy się akcentem wiary i nadziei. Los narodu „musi być płodem własnej winy”. Ponieważ naród ten zrozumiał własne błędy i dąży do poprawy, Bóg przywróci mu wolność.
Woronicz wyraża swoje myśli i uczucia przy pomocy pojęć abstrakcyjnych, chętnie posługuje się aluzją, porównania i przenośnie czerpie przeważnie ze świata idei, a metafory poetyckie buduje w sposób sztuczny („Łzy krokodylom wmawiają swą sprawą”, „Wory im wypłakane źrenice zakryły”).
v „Sybilla” – nawiązanie do wzniesionej w parku puławskim Czartoryskich Świątyni Sybilli będącej muzeum pamiątek narodowych, cechy poematu opisowego łączą się z pierwiastkiem lirycznym i nutą narodową.. Wizja królów zarówno z czasów świetności Polski, jak też z trudnego okresu jej dziejów, imiona sławnych wodzów (np. Stefan Czarniecki, Paweł Sapieha) służyć miały upamiętnieniu przeszłości i wzmocnieniu więzi uczuciowej z historią nieszczęśliwego narodu. Poemat przepojony jest przeświadczeniem, że nadzieja na zmianę losu narodu tkwi w Bożej opiece, a końcową część utworu zamyka prorocza wizja odzyskania przez Polskę wolności. Profetyczny obraz Feniksa, który odradzał się z własnych popiołów, i mit o Eneaszu, który uciekł z Troi, by po latach założyć potężne państwo rzymskie, wnoszą do smutnych rozważań o klęskach i dramatach narodowych akcent pogody i wiary. Nowe przymierze z Bogiem gwarantuje narodowi jego przeszłość i wielkość.
Innymi słowy droga do odzyskania niepodległości prowadzi przez odrodzenie moralne i religijne. Woronicz jest nie tylko kontynuatorem tradycji, ale też prekursorem nowych idei i kierunków. Świadczą o tym motywy takie jak: wiara w Opatrzność, religijność, wizjonerski i profetyczny charakter poezji, zwrot do przeszłości, pierwiastek mesjanistyczny.
*Cyprian Godebski- uczestnik Legionów Dąbrowskiego , adiutant generała Rymkiewicza, redaktor wydawanej dla żołnierzy „Dekady Legionowej”, autor opartej na motywach biograficznych powieści „Grenadier filozof”.
v W tym samym roku kiedy Woronicz napisał „Hymn do Boga” ukazał się Godebskiego „Wiersz do Legionów polskich”. Wyraża on nastrój rozczarowania i goryczy płynącej z zawiedzionych nadziei.
„Darujcie, że się ważę smutnymi obrazy
Rozjątrzać w sercach waszych nie zgojone razy
I że w rymie, niezdolnym oddać waszych czynów,
Łzę wam niosę, współbracia, na miejsce wawrzynów”
Utwór jest pamiątką, pomnikiem wystawionym bohaterstwu żołnierzy, ich szlachetnym ideałom, ich doświadczeniom i przeżyciom. Walki u boku Napoleona, którego nazywa poeta „łudzącą gwiazdą”, świadomość, że na trud żołnierzy czekały nie tylko laury, ale i cyprysy, nie oznacza, że historia legionów ma pójść w zapomnienie; krew przelana i doświadczenie nabyte to także tytuł do dumy narodowej. „Wiersz” przemawia powagą i dostojnością. Powaga ta wyraża się w apostrofach („O Wy! których opiewać przedsięwziąłem czyny…”, „O wy, drogie narodu ogromnego szczątki”), w pytaniach retorycznych pełnych ironii („Takąż nam do ojczyzny ukazałeś drogę?”). Cechy klasycyzmu widoczne są w licznych nawiązaniach do obrazów i pojęć wziętych z mitologii i historii starożytnej (imiona bogów, nazwiska cezarów i wodzów rzymskich, nawiązania do „Eneidy”), w porównaniach homeryckich, w apostrofach do pojęć abstrakcyjnych (czułość, sen, hańba, ślepota ludzka).
Dostrzec można tutaj także cechy nie mieszczące się w ramach racjonalistycznej doktryny poetyckiej – wizja przeszłości w postaci marzenia sennego, treść utworu przeniknięta silnym pierwiastkiem uczuciowym.
*Andrzej Brodziński- starszy brat Kazimierza, napisał m.in. wiersz pt. ”Polak powstający”- dot. walk toczonych z Prusakami i Rosjanami w kampanii 1807 roku. Nuta melancholijnej refleksji nad losem Polski łączy się z przekonaniem o potrzebie powstania narodowego dla odzyskania wolności. Obrazy poetyckie zbudowane są z metafor. Polska objawia się w postaci orła białego bądź matki umierającej, wrogowie ukazują się jako „straże przemocy”, a metafora dnia następującego po nocy oznacza wolność, która ma przyjść po okresie niewoli.
*Kantorbery Tymowski- autor wiersza „Dumań żołnierza polskiego w starożytnym zamku Maurów nad Tagiem”- utrzymany w tonie smutku, goryczy i zawodu. Opowiada o walkach żołnierzy Księstwa Warszawskiego, jakie stoczyli oni w Hiszpanii w 1808 r. Ujęty w formę rozmyślań żołnierza polskiego na froncie hiszpańskim, zawiera skargę na los Polaków, którzy z myślą o Polsce przelewali krew na obcej ziemi. Świadomość tego, że umrzeć mogą w dalekim kraju, napawa ich lękiem i smutkiem. Utwór przenika głęboka tęsknota za krajem oraz poczucie dumy płynącej z bohaterskiej chwały. jednocześnie wyczuwa się w wierszu ton melancholijno-refleksyjny: czy aby toczona walka jest walką sprawiedliwą?
b). piosenki- najczęściej anonimowe, oddające nastroje żołnierzy, ich dolę i niedolę.
c) ody okolicznościowe- poświęcone Napoleonowi, stworzone za pomocą wzniosłych obrazów i na podstawie charakterystycznej teorii ody, która głosiła, że „nieporządek [dzieła] niech będzie owocem czucia, nie zaś dowolności pisarza” i „niech go sama natura stworzy, a sztuka ukryje”. Wyszły one spod pióra poetów klasyków:
*Franciszek Wężyk,
*Kajetan Koźmian – napisał:
v „Odę na pokój w roku 1809”- utwór pełen przesadnych i sztucznych w swej wzniosłości obrazów. Napoleon jest tu porównany do Boga-stwórcy, natomiast wrogowie jego do Gigantów, którzy w walce z Zeusem zostali pokonani. Budowa wiersza opiera się na hiperboli, która określa wymiary czynów i osiągnięć Napoleona. „Władca świata”, jak poeta nazywa Napoleona, jest oparciem dla Polski i Polaków, którzy razem z „wiernymi Frankami” pójdą za jego rozkazem na podbicie świata. W odzie widać wyraz określonych nadziei politycznych na przyszłość, a także zachętę wobec tych, którzy sceptycznie patrzyli na dotychczasowe efekty cesarskiej opieki nad Polakami.
v „Odę na upadek dumnego” – klęska Napoleona spowodowała zmianę nastrojów w Polsce i rewizje dawnych poglądów. nawet ci, co odnosili się do cesarza z uwielbieniem i entuzjazmem, teraz odwracali się od niego, nie szczędząc słów krytyki. Porównanie Napoleona do Stwórcy nazywa poeta bluźnierczym uniesieniem, a fakt klęski cesarza tłumaczy odwróceniem się od niego Boga. Wiersz jest zbiorem refleksji o pysze człowieka, o jego pozornej potędze, o zmiennościach losu ludzkiego i wszechmocy Boga, wobec którego człowiek jest istotą „poziomą i nikczemną”.
2. Poezja przejściowa poprzedzająca właściwy romantyzm utworów – występują tu poeci reprezentujący różne style i kierunki:
a). Julian Ursyn Niemcewicz – autor najgłośniejszej w czasach stanisławowskich komedii polit., „Powrotu posła”, uprawiający różne dziedziny sztuki pisarskiej, autor bajek, dum „naśladowanych z angielskiego”(np. „Alondzo i Helena”(1802), „Zima”(1803), „Edwin i Aniela”(1805)), poematów opisowo-refleksyjnych i satyryczno-alegorycznych, powieści, utworów dramatycznych, różnego rodzaju wierszy, z których „Śpiewy historyczne” zdobyły, jak się zdaje, największą popularność.
v dumy – wykorzystują motywy: powrotu kochanka, sprawa wierności i niewierności w miłości, pierwiastek fantastyki, marzenie senne, element grozy. W sposobie wywoływania nastroju, w języku, którym poeta przedstawia bohaterów swoich dum, nie jest on wierny zasadom poetyki dbającej o dobry smak i stosowność wyrażeń.
v bajki- z okresu stanisławowskiego pochodzą takie bajki jak: „Sowa”, „Zięba i krogulec”, „Gmach podupadły”, „Krety”- pełne są łatwych do oczytania alegorii polit.
Z okresem porozbiorowym wiążą się bajki: „Iskra”, „Filiżanka”, „Mrowisko”- każda z nich wyraża treść polityczną bądź społeczną.
Mają przede wszystkim charakter publicystyczny, starają się czytelnika przekonać do głoszonych prawd.
v „Śpiewy historyczne”- miały głównie cel utylitarny, ich zadaniem było:
-przedstawienie narodu polskiego,
-upamiętnienie ówczesnych wydarzeń,
-stworzenie charakterystyki ojczyzny, podkreślenie jej swoistych cech.
Wiersz odniósł ogromny sukces. Czytano go w salonach, a wkrótce także w domach szlacheckich. Z Warszawy i z Krakowa zaszły nie tylko do miast prowincjonalnych, ale też na wieś, a od dworu na folwark.
* „Pogrzeb księcia Józefa Poniatowskiego”- chyba najwybitniejszy pod względem artystycznym utwór ze „Śpiewów…”. Julian Krzyżanowski ocenia go bardzo wysoko: „[…] Niemcewiczowi niepodobna odmówić jednego, daru jasnowidzenia, czy może tylko daru widzenia księcia Józefa tak, jak widziała go epoka, która sarkofag bohatera umieściła w podziemiach wawelskich[…]”. Tren Niemcewicza utrzymany jest w tonie „spiżowym” tzn. jest pomnikiem wystawionym księciu.
Warto zaznaczyć, że utworami, które najlepiej reprezentują klasycystyczny styl poezji czasów Królestwa Kongresowego są właściwie tylko dwa:
- „Wiersz do Legionów polskich” Cypriana Godebskiego,
- marsz żałobny o księciu Józefie Niemcewiczów.
b). Kazimierz Brodziński- w świadomości powszechnej znany raczej jako krytyk literatury. Ma on jednak obfity dorobek poetycki w którym znajdują się wiersze w różnych stylach i na rozmaite tematy:
*wiersze okolicznościowe w formie ody klasycystycznej bądź listu poetyckiego np.
-„Na wprowadzenie zwłok księcia Józefa Poniatowskiego”,
-„Oda z okoliczności ogłoszenia Słownika Lindego,
*erotyki
*utwory refleksyjno- dydaktyczne, patriotyczne np.:
- „Chłopek”,
-„Żal za polskim językiem”,
*dumy, dumki i sielanki np.:
-„Oldyna”,
-„Staś i Halina”,
* fraszki i epigramaty.
Charakterystyczne cechy jego twórczości to:
- refleksyjno-elegijny ton
-szczególna wrażliwość na niedolę ludu, na sytuację chłopa, który często występuje w roli bohatera utworów.
Brodziński nie mieści się już w granicach zakreślonych poetyką klasycyzmu. Jest przede wszystkim kontynuatorem tradycji sentymentalizmu polskiego.
c). nurt klasycystyczno-oświeceniowy:
* Kajetan Koźmian- oprócz głośnych ód napoleońskich znane są też:
-poemat „Ziemiaństwo”
-poemat bohaterski o Stefanie Czarnieckim,
-„Pamiętniki”
*Ludwik Osiński- profesor uniwersytetu i dyrektor teatru, tłumacz tragedii Corneille’a i Voltaire’a, twórca „Ody na cześć Kopernika”, która ukazała się po raz pierwszy w druku w „Gazecie Warszawskiej” 1808 roku. Utwór nawiązuje treścią do rozprawy Jana Śniadeckiego „O Koperniku”;
wyraża chwałę geniuszu ludzkiego i potęgi myśli znakomitego astronoma. Tłumacząc na język poezji wywody Śniadeckiego Osiński wskazywał na znaczenie dzieła Kopernika, unosząc się zarówno nad wartością „dowcipu ludzkiego”, jak też nad doniosłością sztuki astronomicznej i walorami narzędzi badawczych, które umożliwiły genialne odkrycie. Z pochwałą Kopernika łączy się poczucie dumy narodowej – wielki uczony jest Polakiem, chociaż o jego „własność spór wiodły narody”. Wiersz może być przykładem poezji retorycznej, stylu wysokiego, właściwego niepospolitym tematom. Występują tu pytania retoryczne, apostrofy, pauzy deklamacyjne. Reminiscencje antyczne („Olimpu godne przedsiębiorę pienia,/ Ty Uranijo, wspieraj lot zbyt śmiały”), styl abstrakcyjny(„triumf natury, prawdy i człowieka), rozbudowane porównanie („Jako w zuchwałych Tatrach wicher nieużyty […] co dzień swą wściekłość wywiera […] bystrzejszym pędem wiek za wiekiem płynie”).
*Alojzy Feliński- autor „Barbary Radziwiłłówny”, tłumacz poematu Deille’a „Ziemianin”, teoretyk literatury, był też twórcą „Hymnu napisanego w 1816 roku z okazji rocznicy ogłoszenia Królestwa Polskiego”, który jest wyrazem czci dla króla Aleksandra I i świadectwem rozwijających się idei słowianofilskich.
*ks. Jan Gorczyczewski- profesor i dyrektor szkół poznańskich, członek korespondent Towarzystwa Przyjaciół Nauk, tłumacz satyr i listów Boileau, bukolik Wergiliusza, autor głośnej satyry „Gotowalnia sentymentalna”(1804)
*Franciszek Wężyk- dramaturg, autor politycznej „Ody do Polaków’(1806) i wielu listów poetyckich w stylu klasycystycznych épitres, zwolennik wiersza regularnego opartego na formach ustalonych w tradycji.
*Franciszek Morawski- z biegiem lat oddalał się od zasad poezji klasycznej, był tłumaczem Racine’a i Byrona, autor wierszy okolicznościowych (np. „Na śmierć Karpińskiego”), bajek i powiastek.
*Ludwik Kropiński- reprezentował postawę umiaru, rozsądku i łagodzenia przeciwieństw, twórca tragedii w pięciu aktach pt. „Ludgarda” , wierny był zasadom dramatu klasycznego, jako autor powieści „Julia i Adolf, czyli nadzwyczajna miłość dwojga kochanków nad brzegami Dniestru” okazał się pisarzem bliskim sentymentalizmowi. Popularność zawdzięcza też piosenkom śpiewanym później przy dźwiękach angielskiej lub hiszpańskiej gitary.
*Antoni Gorecki- jego twórczość jest swoistą mieszaniną stylów, podlegał przemianom właściwym epoce. Związany z Wilnem i Wileńszczyzną, uczestnik kampanii napoleońskiej. Słusznie zauważono, że „wychowany na wzorach klasycznych, duchem jednak i nastrojem zbliżał się Gorecki więcej do romantyków”. Jego sympatię dla romantycznych utworów widać najlepiej w wierszu poświęconym „...
chce_sie_wyspac