Historia Polski 1944-1989 skrypt II.doc

Polska Rzeczpospolita Ludowa

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza - partia komunistyczna utworzona na wzór KPZR 15 XII 1948 r. na Kongresie Zjednoczeniowym PPR i PPS (jednocześnie I Zjazd PZPR). Powstała na warunkach narzuconych przez kierownictwo PPR, po wyeliminowaniu z PPS niezależnych przywódców i przeprowadzeniu masowej czystki wśród członków (usunięcie ponad 82 tys. osób). Do 1989 r. odgrywała rolę kierowniczą w systemie politycznym i gospodarce Polski. 1990 r. Na XI Zjeździe w 1990 r. została rozwiązana. Część jej byłych członków założyła Unię Socjaldemokratyczną (przewodniczący Tadeusz Fiszbach; rozwiązaną w 1991 r.) oraz Socjaldemokrację Rzeczpospolitej Polskiej (SdRP). Przewodniczący: A. Kwaśniewski, Sekretarz Generalny: L. Miller.

Podstawa ideowa - marksizm-leninizm

Cel perspektywiczny - zbudowanie w Polsce ustroju socjalistycznego

Zasada życia wewnątrzpartyjnego - centralizm demokratyczny

Struktura organizacyjna - tworzona wg zasady produkcyjno-terytorialnej (podstawowe ogniwo: podstawowa organizacja partyjna (POP) w zakładzie pracy, instytucji, organizacji)

Najwyższa władza - Zjazd PZPR, a między Zjazdami Komitet Centralny (KC)

Centralizm demokratyczny to jedna z fundamentalnych zasad funkcjonowania partii komunistycznych i podporządkowanych im organizacji. Zakłada ścisłą dyscyplinę partyjną i zobowiązuje wszystkich członków partii, wszystkie niższe instancje do ścisłego podporządkowania się uchwałom wyższych władz. Teoretycznie zakładał swobodę dyskusji i krytyki, w praktyce wszystkie decyzje niższych szczebli musiały być zgodne z ogólną linią partii (czyli z decyzjami kierownictwa). W schyłkowym okresie istnienia komunizmu zasada centralizmu demokratycznego została w niektórych krajach zakwestionowana, m.in. 1980 w Polsce: przez tworzenie w PZPR tzw. struktur poziomych przez organizacje partyjne niższych szczebli.

Do 1989 PZPR była partią o charakterze państwowym, kierowała totalitarnym systemem władzy w Polsce (1976 w konstytucji PRL określono PZPR jako przewodnią siłę narodu), z autorytarnym państwem i centralnie zarządzaną, zbiurokratyzowaną gospodarką; dążyła do kontrolowania wszelkich przejawów życia społecznego; była podporządkowana sowieckiej partii komunistycznej (najściślej do 1956). Podstawy ideowe PZPR formalnie opierała na doktrynie komunizmu (przy zachowywaniu podstawowych haseł dokonywano zmian ich treści, szczególnie po załamaniu się stalinizmu). W propagandzie odwoływała się głównie do tradycji ruchu komunistycznego; jako perspektywiczne cele ostateczne PZPR deklarowała utworzenie w Polsce społeczeństwa socjalistycznego (bez zasadniczych podziałów społecznych będących skutkiem istnienia własności prywatnej) oraz zwycięstwo komunizmu na całym świecie. Główną zasadą organizacyjną PZPR był tzw. centralizm demokratyczny (w teorii — demokratyczni wyłanianie władz i podejmowanie decyzji oraz centralne kierowanie partią), faktycznie główną rolę w PZPR odgrywały władze wykonawcze (Biuro Polityczne i Sekretariat KC oraz egzekutywy komitetów partyjnych).

Struktura organizacyjna

Zasadniczym organem struktury partyjnej jest podstawowa organizacja partyjna (zakładowa, miejska, terenowa)które podlegają komitetom gminnym, miejsko-gminnym, miejskim oraz dzielnicowym zaś te komitetom wojewódzkim organizacje wojewódzkie są podporządkowane Komitetom Centralnym (KC). Organizacje wojewódzkie mogą zwoływać co 2 lata konferencje na nich wybiera się komitety odpowiednich stopni komisie rewizyjne i komisie kontroli partyjne. Konferencje zatwierdzają i rozpatrują sprawozdania ustępujących władz i uchwalają dalsze programy działań. Najwyższą władzą PZPR jest Zjazd w okresie między zjazdami jest KC, Zjazd zwyczajny jest zwoływany co 5 lat przez KC zaś nadzwyczajny może być zwołany w terminie wcześniejszym przez KC lub tez przez 1/3 ogólnej liczby członków partii. Zjazd określa linię polityczną i uchwala program partii wybiera KC i I Sekretarza KC, Centralna Komisję Rewizyjną, Centralną komisję Kontroli Partyjnej, uchwala zmiany w statucie partii KC oraz wybiera biuro polityczne.

1 – najwyższy organ partii. Odbywał się co 4 – 5 lat. Był imprezą propagandową. Przed Zjazdem był już zarysowany scenariusz przebiegu obrad. Wyjątki stanowią: IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR w 1981 r. oraz XI Zjazd w  I 1990 r., który rozwiązał PZPR. Od II Zjazdu każde obrady odbywały się w Sali Kongresowej PKiN w Warszawie.

Delegatów na Zjazd wyłaniały według określonego klucza niższe komórki organizacyjne na zasadzie wyborów pośrednich. Praktycznie selekcji dokonywały komitety dzielnicowe i powiatowe. Zjazd powoływał Komitet Centralny (ten z kolei Biuro Polityczne, Sekretariat i I Sekretarza), Centralną Komisję Rewizyjną i Centralną Komisję Kontroli Partyjnej. Miał również uprawnienia do zmian w statucie.

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza powstała 15 grudnia 1948 r. po zjednoczeniu się PPR i PPS. Na przewodniczącego KC PZPR wybrano Bolesława Bieruta. W 1950 r. powstał pierwszy plan 6-letni którego głównym zadaniem była budowa techniczno-ekonomicznych podwalin pod podstawy socjalizmu. Po 1953 r. partia zmieniła politykę wobec wsi między innymi wydatnie zwiększając nakłady inwestycyjne na rolnictwo. W 1956 r. po śmierci Bieruta na I Sekretarza wybrany został Edward Ochab. W 1959 r. Zjazd wytyczył kierunki walki z siłami antysocjalistycznymi i rewizjonistycznymi oraz ustalił główne warunki w dziedzinie gospodarki i kultury. Pozostała działalność PZPR jest przedstawiona w postaci Zjazdów.

Propaganda Zjazdów PZPR

II Zjazd 10-17 marca 1954 r.

Przedstawiony został referat sprawozdawczy Komitetu Centralnego i sprawozdanie Centralnej Komisji Rewizyjnej. Wytyczone zostały główne zadania gospodarcze na lata 1954-55. Przedstawiony został także program rozwoju rolnictwa. Poddano pod głosowanie niektóre zmiany w statusie PZPR. Dokonano wyborów do Komitetu Centralnego i Centralnej Komisji Rewizyjnej.

III Zjazd 10-19 marca 1959 r.

Pierwszym sekretarzem KC został Władysław Gomułka, który wyznaczył i zapoczątkował działania które miały na celu podniesienie na wyższy poziom metod budowania socjalizmu i pełnego respektowania leninowskich norm życia partyjnego i państwowego. Mimo dokonania zmian w wielu dziedzinach nie odważono się dokonać ich w sferach rządowych i kadrowych. Dzięki burzliwym obradom na tematy robotniczo-chłopskie udało się stłumić w zarodku manifestacje chłopskie i w znacznym stopniu polepszyć byt żyjących na roli chłopów. Niemniej jednak obrady zakończyły się uchwaleniem znacznie bardziej poprawnego planu co do działań związanych z przedstawicielami podstawowych komórek społecznych.

IV Zjazd 15-20 czerwca 1964 r.

Uchwalił wytyczenie planu na lata 1966-70 ustalając dalszy rozwój kraju we wszystkich dziedzinach. Pomiędzy 1964-69 na skutek zaostrzenia się sytuacji międzynarodowej oraz rozłamowej polityki kierownictwa KP Chin Ludowych nastąpił wzrost elementu antysocjalistycznego i wrogich ośrodków dywersyjnych. Udało im się sprowokować zamieszki w 1968 r. na uczelniach Warszawy oraz kilku innych miastach Polski. Partia i społeczeństwo skrytykowało takiego rodzaju przejawy buntu nie popierając tego a robotnicza młodzież dążyła do ostrego sprzeciwu co do nielicznych wystąpień studentów i nawoływała ich od podjęcia dalszej nauki.

V Zjazd 11-16 listopada 1968 r.

Nie możność poradzenia sobie z trudną sytuacją doprowadziło do tego że zwołano nadzwyczajne obrady Plenum na którym podjęto decyzje dotyczące uchwalenia nowego dość liberalnego planu strategicznego działania co miało doprowadzić do polepszenia się środków finansowych warstw najuboższych i wdrożenie do życia ulepszeń zarządzających zmianami które miały doprowadzić do powstania nowego lepszego państwa w którym wszystkie grupy ludności żyłyby na tym samym poziomie. Cele były światłe jednak nie doprowadziły one do zamierzonych efektów. Dopiero zwołane VII Plenum doprowadziło do zmian w kierowniczych instytucjach odszedł Gomółka, Juszczak, Kliszko, Spychalski, Strzelecki co pozwoliło na bezpośrednie usunięcie konfliktu społecznego, podjęto wiele decyzji dotyczących życia społeczno ekonomicznego, politycznego i spraw kadrowych.

VI Zjazd 6-11 grudnia 1971 r.

Zaaprobował zmiany dokonane przez Plenum w Statusie PZPR wybrał nowe KC którego I Sekretarzem stał się Edward Gierek. Utworzono nowy program, który został zaakceptowany przez społeczeństwo, a w latach 1971-75 nastąpił znaczny rozwój życia gospodarczego i społecznego. Zasadniczym celem polityki społeczno gospodarczej było poprawienie bytowych i kulturalnych warunków życia społeczeństwa. Służyły temu dynamiczny rozwój sił twórczych, wzrost społeczeństwa, wydajność pracy, postęp w dziedzinie nauki i techniki, a także organizacji, unowocześnienie struktur gospodarczych kraju oraz podniesienie efektywności gospodarowania. Dzięki reformie struktury organizacyjnej komitety miejskie wraz z powołanymi wcześniej komitetami gminnymi są bezpośrednimi organizatorami pracy podstawowych organizacji partyjnych.

VII Zjazd 8-12 grudnia 1975 r.

Dokonał podsumowania dotychczas wykonanych działań zarówno państwa jaki i partii i na tej podstawie przyjął program dalszego rozwoju gospodarki nauki i kultury na lata 1976-80, a także uchwalił zmiany w statucie PZPR. Dokonano też mian w statucie KC. W toku obrad akcentowano dynamiczny rozwój kraju utożsamiając go z rzetelnie zaplanowaną strategią rozwinięto koncepcie że w Polsce zbudowano już podstawy socjalizmu i teraz programowym zadaniem dla partii stała się budowa rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego.

VIII Zjazd 11-15 luty 1980 r.

W kampanii przedzjazdowej i w czasie zjazdu krytykowano stan życia wewnątrzpartyjnego, propagandę sukcesu, system rządzenia i kierowania gospodarką. Jednym z głównych celów obrad było kompleksowe zagospodarowanie Wisły oraz wykorzystanie zasobów wodnych kraju a także o powszechne zachowanie pokoju na świecie i o przerwanie wyścigu zbrojeń oraz do kontynuowania polityki odprężenia. Wskazano na to by powrócić do leninowskich norm życia partyjnego podkreślono że odnowa życia społecznego może mieć charakter wyłącznie socjalistyczny.

IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR 14-20 lipca 1981 r.

Jeszcze wcześniej bo na X Plenum 29-30 kwietnia w związku z nasilającymi się niepokojami w kraju podjęto uchwałę co do powołania Nadzwyczajnego Zjazdu na którym uchwalono nowy Status. Zjazd wybrał nową władze ( I Sekretarz Stanisław Kania ) określił zasady politycznych działań partii w społeczeństwie oraz ideowe i organizacyjne zasady jej życia wewnętrznego zgodnie z jej niezmienną w swej istocie koncepcją partii leninowskiego typu. Nowy Status, uchwała, a także przebieg Zjazdu wskazywały na przestrzeganie zasad centralizmu demokratycznego w życiu wewnętrznym partii nieskomplikowanej wymiany myśli dyscypliny w realizacji postanowień umocnienia więzi partii ze społeczeństwem. Zjazd przedstawił partii i społeczeństwu program wyjścia z kryzysu i socjalistyczną odnowę życia społecznego wezwał wszystkich Polaków do wspólnego działania na rzecz ludowładztwa samorządności i sprawiedliwości na rzecz demokracji do tworzenia porozumień w których powinny się znajdować sojusznicze stronnictwa, związki zawodowe, organizacje młodzieżowe, wierzący i niewierzący, wszyscy patrioci.

2 – dwa różne zespoły ludzi, których kompetencje, prace nachodziły się na siebie.

Komitet Centralny (w pierwszym rozumieniu) składał się od 100 do ponad 200 ludzi których wybierał Zjazd na członków KC lub zastępców członków KC. Ci ostatni mogli przemawiać, ale nie mieli prawa do głosowana. Liczba członków KC stale rosła. W latach 70. ich liczba wynosiła 200 z ogonkiem.

Do KC należeli:

- funkcjonariusze aparatu Partii,

- I Sekretarze Wojewódzcy,

- I Sekretarz Huty im. Lenina,

- członkowie administracji państwowej (najważniejsi ministrowie i wiceministrowie), np. szef MSW, szef Urzędu Cenzury, Radiokomitetu,

- redaktorzy naczelni najważniejszych gazet, np. Trybuna Ludu, Polityka (Mietek Franio Rakowski),

- wybrani generałowie,

- kadra zarządzająca gospodarką.

Organami KC były: dzienniki Trybuna Ludu i Chłopska Droga, miesięczniki Życie Partii oraz Nowe Drogi (pismo teoretyczne). Przy KC PZPR istniała również Wyższa Szkoła Nauk Społecznych jako ośrodek kształcenia kadr partyjnych.

Plenum KC było Zemanem KC między Zjazdami.

W czasie Plenum KC I Sekretarz odczytywał referat. Następnie odbywała się debata oraz przyjęcie wcześniej przygotowanej uchwały.

3 – I Sekretarz KC  (do 1954 przewodniczący), kierował Partią z grupą najbliższych współpracowników, dysponujący dyktatorską władzą (jego usunięcie było w zasadzie możliwe, do 1981, dopiero podczas kryzysu politycznego, gospodarczego i buntu społecznego).

W czasach kryzysowych Plenum wybierało nowego I Sekretarza KC.

I Sekretarze byli zmieniani nie na Zjazdach ale na Plenach.

Z zasady I Sekretarza wybierano jednomyślnie. I Sekretarz był od kierowania Komitetu Centralnego. Był łącznikiem pomiędzy Sekretariatem KC i Burem Politycznym.

4 – składało się z kilku członków (od 4 do 7). Nosili tytuł Sekretarza KC.

Zajmowało się sprawami wewnętrznymi oraz funkcjonowaniem PZPR. 

Zastępcy Sekretarza KC:

- Sekretarz ds. Gospodarczych,

- Sekretarz ds. Środków Masowego Przekazu.

Sekretariat KC wraz Biurem Politycznym decydowały o składzie personalnym i polityce formalnie (zgodnie ze statutem partii) najwyższych władz: zjazdu PZPR, między zjazdami KC — konferencji (co 2–3 lata), komitetów w organizacjach wojewódzkich, powiatowych (do 1975), gminnych (od 1973) i zakładowych.

5 – liczniejsze od Sekretariatu KC. W Biurze Politycznym zasiadało kilkanaście osób (10 – 20).

Członkowie BP oraz zastępcy członków BP podejmowali głównie strategiczne decyzje (polityka zagraniczna, bezpieczeństwo, obronność).

Członkowie BP:

- premier,

- przewodniczący Rady Państwa,

- I Sekretarz KC,

- niektórzy członkowie Komitetu Centralnego,

- niektórzy ministrowie (np. MSW, MSZ, MON)

- przewodniczący młodzieżówki PZPR – Związku Młodzieży Polskiej

- ………………………. PZPR

- ………………………. CRZZ

6 – Urzędnicy (funkcjonariusze) aparatu Partii zajmowali się monitorowaniem spraw wewnętrznych.

7 – Wydziały:

- Spraw Zagranicznych,

- Rolnictwa,

- Ekonomiczny,

- Administracyjny (sądy, służby specjalne),

- Kultury (prasa, media),

- Organizacyjny (kontrola PZPR na niższych szczeblach),

- Kadr.

Na czele wydziału stał Kierownik Wydziału.

Kierownik Wydziału Rolnictwa KC był wyższy rangą od ministra rolnictwa.

8 – Centralna Komisja Rewizyjna była wybierana przez Zjazd na 4 lata. Była odpowiedzialna za majątek PZPR (organ kontrolny). W rzeczywistości nie miała realnego wpływu na powierzone jej zadania – zatwierdzała wszystko co jej przedkładano.

Mimo, że PZPR miało ok. 2 mln członków, składki opłacane przez nich nie wystarczały na sfinansowanie działalności Partii. Dlatego sięgano do pieniędzy państwowych, np. do Ministerstwa Finansów, Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej Prasa Książki Ruch.

9 – Centralna Komisja Kontroli Partyjnej

Sąd partyjny, który zazwyczaj nie miała dużego znaczenia.

W wypadku przestępstwa popełnionego przez członka Partii, udzielała mu uwagi, kary lub relegowała z PZPR.

W 1981 r. wykluczyła z grona Partii Edwarda Gierka za błędy polityczne popełnione w latach 70.

Szczebel wojewódzki

1 – teoretycznie najwyższy organ PZPR na szczeblu wojewódzkim.

2 – należała do niego elita województwa: wyżsi urzędnicy państwowi dyrektorzy instytucji publicznych,, redaktorzy naczelni periodyków, etc.

3 – stał na czele KW PZPR

4 – składało się z 3 – 4 osób

5 –

6 – liczba osób pracujących w Wydziałach to ok. 110 osób.

7 -

Podobna struktura Partii była również na szczeblu powiatowym (nie było już funkcji sekretarza).

PZPR wchodziła we wszystkie instytucje publiczne i społeczne.

              >>               Uniwersytet:

                            I Sekretarz Komitetu Uczelnianego

                            Komitet Uczelniany

                            Egzekutywa -> nadzorowała pracę rektora czy działa zgodnie z linią Partii

              >>              Wydział:

                            Wydziałowa Organizacja Partyjna

              >>              Instytut:

                            Podstawowa Organizacja Partyjna (POP)             

System nomenklatury obsadzania kadr – osadzanie stanowisk w państwie (w różnych instytucjach i na różnych szczeblach) z rekomendacji odpowiednich komitetów partyjnych. 100 – 300 tys. miejsc w skali kraju.

Dominującą rolę w PZPR odgrywała grupa pracowników zawodowych (tzw. aparat partyjny, liczący początkowo kilka, później kilkanaście tysięcy osób) i grupa osób (tzw. aktyw, liczący kilkaset tysięcy osób) kierujących głównymi. instytucjami państwowymi z rekomendacji PZPR, kontrolujących samą partię (do 1981 ich przedstawiciele stanowili 60–90% członków KC) oraz państwo, stronnictwa polityczne, związki zawodowei organizacje społeczne. Biurokracja partyjna dublowała funkcjonowanie wielu instytucji, szczegółowo nadzorowała ich działalność. Biuro Polityczne i Sekretariat KC oraz egzekutywy właściwych komitetów decydowały (przez wprowadzony w 1950 r., a rozbudowany po 1970 r. system tzw. nomenklatury) o obsadzie wszystkich ważnych stanowisk we wszelkich instytucjach i organizacjach w Polsce (wyjątek stanowiły Kościół katolicki i od 1980 NSZZ „Solidarność”).

PZPR, po zakończeniu procesu połączenia PPR (985 tys. członków) i PPS (531 tys. członków) i kolejnej czystce, liczyła 1367 tys. (IV 1949). W następnych latach liczba członków spadła do 1138 tys. (1951). Po okresie wzrostu (od 1953) liczyła na początku 1957 — 1377 tys. Po weryfikacji i usunięciu ponad 200 tys. członków (1957–58) w PZPR 1959 było 1018 tys. (najmniej w jej dziejach). W następnych latach liczba członków stopniowo rosła: 1965 — 1775 tys., 1970 — 2320 tys. Po kolejnej weryfikacji członków 1971 partia liczyła 2254 tys. Później gwałtownie (szczególnie po 1976) PZPR rozbudowywano, 1980 należało do niej 3092 tys. (najwięcej). Po powstaniu Solidarności i wprowadzeniu stanu wojennego (XII 1981) z partii wystąpiło ok. 850 tys. osób, w tym 36% należących dotychczas do PZPR robotników (ich odsetek na początku istnienia partii stopniowo spadał z ponad 50% — 1949, do 38% w latach 80.). W końcowym okresie istnienia PZPR liczyła ok. 2 mln członków, ale jesienią 1990 w sondażu w sprawie powołania nowej partii uczestniczyło tylko ok. 1 mln członków.

Armia – położenie wojska w strukturze państwa było oparte na innych zasadach.

Główny Zarząd LWP – działał na zasadach wydziału

Szef Głównego Zarządu LWP podlegał I Sekretarzowi KC lub Sekretariatowi KC.

I Sekretarz KW nie mógł ingerować w działania armii na swoim obszarze.

Cenzura w PRL

Zmiany w systemie prasowym po 1944 zapoczątkowało przejęcie przez państwo drukarń i gospodarki papierem. Wprowadzono cenzurę prewencyjną. Od I 1945 działało Biuro Kontroli Prasy, a w 1946 r. powołano Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Przestały wychodzić gazety prywatne, wydanie prasy przejął założony w 1944 r. Instytut Prasy Spółdzielni Wydawniczo-Oświatowej „Czytelnik”. Tzw. prasa „czytelnikowska” składała się z ...