leonardo_vinci.pdf

ESTETYKA LEONARDA DA VINCI (fragmenty opracowania Wł. Tatarkiewicza,

Historia estetyki t. III)

P OR . W IKIPEDIA : HTTP :// PL . WIKIPEDIA . ORG / WIKI /L EONARDO _ DA _V INCI

PISMA LEONARDA . Leonardo da Vinci (1452—1519), uczony, inżynier, wynalazca, pisarz,

teoretyk sztuki, był jednym z tych, którzy zapoczątkowali klasyczną erę Odrodzenia.

Niekwestionowany fenomen wielostronności umysłu, we wszystkich działach pracy

niezrównany, łączył zawsze sztukę i naukę, we wczesnych latach dając przewagę sztuce,

w późnych nauce. Najbardziej znane jego malowidła pochodziły z lat bliskich roku 1500:

„Wieczerza Pańska" z r. 1495—7,

„Mona Lisa” z około 1503.

Był przede wszystkim malarzem, ale przechowały się również jego projekty

architektoniczne; wiadomo też, że rzeźbił.

Niezwykłe dary natury, pomyślne warunki pracy, uznanie, jakim Leonardo był otoczony,

nie zapobiegły jednak temu, że w jego życiu były jakby pęknięcia, że w późniejszych

latach cechowała go jakaś frustracja: prace pisarskie nie dokończone i nie opracowane,

pomysły nie zrealizowane, nieliczne tylko dzieła artystyczne wykończone. A działanie jego

sztuki i idei przez długi czas było znikome; dzieje sztuki i jej teorii potoczyły się innym niż

jego torem. Jego teoria sztuki nie została za życia ogłoszona drukiem i właściwie nie było

co ogłaszać: miała bowiem postać luźnych notat i aforyzmów, uwagi o sztuce były

rozsypane w jego rękopisach wśród innego rodzaju pomysłów i uwag, ze sztuką niewiele

mających wspólnego. Traktat o malarstwie, główne źródło dla poznania jego poglądów

artystycznych, nie jest jego własną kompozycją, lecz kompilacją zrobioną przez uczniów.

A i ten traktat przez długi czas nie był wydawany; po raz pierwszy dopiero w r. 1651.

Kompetencje artysty w połączeniu z kompetencjami myśliciela i pisarza

predestynowały Leonarda do wielkiej pozycji w rozwoju nie tylko sztuki, ale także estetyki.

Pozycję tę posiada, jednakże — nie taką, jakiej by można było oczekiwać. I nie tylko

dlatego, że pisma jego tak długo były nieznane, ale także dla ich charakteru. Traktat jest

dziełem obszernym i pełnym treści, jednakże treść ta częściowo tylko należy do estetyki.

Jest teorią sztuki w szerokim znaczeniu, do której wchodzą także, a nawet przede

wszystkim przepisy warsztatowe, techniczne, jak malować; a przepisy te są w wielu

wypadkach wyrazem osobistego smaku Leonarda raczej, niż czymś, co mogłoby stać się

powszechną teorią piękna i sztuki.

ZASADY METODOLOGICZNE Leonarda są własne i otwarte, wolne od nacisku tradycji i wolne

od jednostronności. Programem jego były: doświadczenie i matematyka. Pisał: „Bez

doświadczenia nie poznajemy niczego z pewnością", ale także: „Żadne dociekanie ludzkie

nie może się zwać prawdziwą wiedzą, o ile nie przeszło próby dowodu matematycznego" .

Przed Leonardem teoretycy Odrodzenia wyjątkowo tylko zajmowali tak dojrzałe

stanowisko; po nim zaś trzeba było czekać na Galileusza. Doświadczenie rozumiał

nowocześnie: jako ściśle związane z praktyką. I zdawał sobie sprawę, że zachodzą tu

stosunki skomplikowane: nie ma dobrej teorii bez praktyki, ale i odwrotnie: „Zły to mistrz,

którego dzieło wyprzedza sąd". Doświadczenie jednostki jest fundamentem wiedzy, ale

nie jest ono nieomylne; wymaga sprawdzania, musi być zbiorowe i kontrolowane przez

matematykę: o tym wszystkim Leonardo pamiętał. I stosował te zasady do sztuki tak samo

jak do nauki. Był entuzjastą tego nieporównanego daru natury, jakim jest wzrok i widzenie.

„Oko mniej się myli", mówi o świecie jeszcze więcej i pewniej niż myśl. Toteż poznaniu

świata sztuka, zwłaszcza malarska, służy nie mniej niż nauka. Nie ma zresztą między

sztuką a nauką istotnej różnicy. „Malarstwo jest filozofią"— pisał. Istnieje sztuka czysto

estetyczna, bez aspiracji kognitywnych, jak by się powiedziało dziś; ale jest też taka (i ona

tylko pociągała Leonarda), która stawia sobie zadania podobne do nauki; taką sztuką jest

malarstwo, gdy — stosując perspektywę i światłocień — na płaszczyźnie przedstawia

trójwymiarowy świat. Niepodobna tego robić intuicyjnie, trzeba to wszystko zgłębić

teoretycznie, bez tego nikt nie będzie dobrym malarzem. Przekonanie Leonarda o

poznawczych możliwościach sztuki nie było nowością po Starożytności i Wiekach

Średnich; w dobie Odrodzenia było rozpowszechnione, wręcz typowe dla tego okresu;

wszakże nikt go nie stosował tak radykalnie ani tak głęboko nie uzasadniał jak Leonardo.

Sądził, że sztuka osiąga nawet więcej niż nauka: bo poznaje nie tylko stosunki ilościowe,

ale także jakości.

W myśl Leonarda można powiedzieć, że przedmiotem sztuki jest poznanie świata

widzialnego: jak różne jego jakości, kształty i barwy, światła i cienie powstają w zależności

od tego, jak i skąd są oglądane, z bliska czy z daleka, z góry czy z dołu? Powstawanie

kształtów, barw, świateł traktował jako zjawiska natury, analogiczne do zjawisk geolo

gicznych, do powstawania gór i żłobienia dolin przez wodę, czy do zjawisk

atmosferycznych; one tak samo podlegają prawom natury.

KONCEPCJA SZTUKI . Leonardo nigdzie nie dał definicji sztuki, posługując się po prostu

odwiecznym czy raczej „odgreckim” pojęciem. Pojęcie to obejmowało wszelkie kunszty,

umiejętności, rzemiosła. Leonarda interesowały z nich właściwie tylko sztuki odtwórcze,

szczególna zdolność człowieka odtwarzania rzeczywistości, a zwłaszcza zagadkowe

odtwarzania trójwymiarowej rzeczywistości na płaszczyźnie obrazu.

Przyjął tradycyjny podział sztuk na mechaniczne i wyzwolone, ale wbrew tradycji

dowodził, że malarstwo jest sztuką wyzwoloną, a nie mechaniczną. Przede wszystkim

dlatego, że jest twórcze. Jest odtwórcze, a mimo to twórcze. Leonardo przyczynił się tym

do wielkiej przemiany w dziejach pojęcia „sztuki”: do przejścia od określania sztuki jako

produkcji do określania jej jako twórczości. Wszakże sztuka twórcza może i powinna

być wierna rzeczywistości; artysta nie powinien poprawiać natury. Najbardziej godne

pochwały jest malarstwo, które wykazuje największą zgodność z rzeczą, jaką odtwarza.

Tylko w ten sposób spełnia ono tę funkcję poznawczą, jaką Leonardo mu przypisywał.

Wielbił je właśnie za to, że jest naśladowcze. Używając zwrotu Dantego, pisał, że

malarstwo „nazwiemy wnuczką natury, gdyż natura zrodziła wszystkie rzeczy widzialne, a

z nich zrodziło się malarstwo". A zarazem malarstwo jest sztuką twórczą do tego stopnia,

że — jak pisał — można je uważać za „krewniaczkę Boga". Bo wierność nie jest

biernością; wierność naturze osiąga się właśnie przez zmaganie z nią.

WSPÓŁZAWODNICTWO SZTUK . Od starożytności było w zwyczaju ogłaszać „paragony sztuk",

kto jest w nich doskonalszy: Homer czy Fidiasz? Albo ogólnie: poezja czy plastyka?

Malarstwo czy rzeźba? Także Leonarda Traktat o malarstwie zaczyna się od

paragonu sztuk i jest to bodaj najsławniejszy z wszystkich znanych w historii .

Intencją jego było dowieść, że malarstwo jest najdoskonalszą ze sztuk: jest doskonalsze

od poezji, doskonalsze od muzyki, doskonalsze od rzeźby. Uzasadnienie było

następujące:

Malarstwo stoi wyżej od poezji, albowiem:

l. ma szerszy zakres: jest jedyną ze sztuk, która naśladuje wszystkie rzeczy widzialne,

nawet i takie, dla których poezji brak słów;

2. przedstawia rzeczy przez obrazy, a nie przez słowa, a słowo ma się do obrazu jak

cień do rzeczywistego ciała;

3. przedstawia przyrodę, dzieło Boga, a nie ludzkie wymysły, jak to czyni poezja;

4. przedstawia rzeczy z większą niż poezja prawdą, bo słowa są umowne; o. posługuje

się narządem, który najmniej błądzi, zmysłem najszlachetniejszym, mianowicie okiem,

podczas gdy poezja posługuje się uchem, mniej godnym zaufania;

5. jest oparta na wiedzy, zwłaszcza optycznej, i wiedzę tę znakomicie rozszerza;

6. malarstwa nie można kopiować, jak to się czyni z dziełami literackimi, których odpis

wart tyleż co oryginał; „jedyność” malarstwa czyni je znamienitszym od innych sztuk;

7. jest bardziej od poezji dostępne ludziom, wymaga mniej komentarzy;

8. szybciej działa na odbiorców;

9. interesuje i pociąga ludzi, podczas gdy opisy poetyckie często ich nudzą i nużą;

10. ma w sobie harmonię podobną do harmonii muzyki;

11. ma tę wyższość, że podaje całą swą treść od razu, podczas gdy poezja robi to

stopniowo, potrzebuje na to czasu.

Od muzyki malarstwo stoi wyżej dla tych samych względów, dla których stoi wyżej od

poezji (że przemawia do wyższego zmysłu itd.), a ponadto dlatego, że

l. malarstwo trwa, a muzyka zamiera zaraz po wykonaniu;

2. ma szerszy zakres, przedstawia zarówno rzeczy, które są w naturze, jak i te, których

w niej nie ma.

Wreszcie, malarstwo stoi wyżej od rzeźby, bo:

l jest sztuką bardziej umysłową, mniej niż rzeźba wymaga trudu fizycznego;

2. jest w większym stopniu wiedzą: rzeźba nie wymaga takiej pracy myśli i

rozumowania, zwłaszcza tej szczególnej wiedzy, jaka jest potrzebna, by przestrzeń

pokazać na płaszczyźnie;

3. ma rozleglejsze zadania, mianowicie z dziesięciu funkcji oka (światło, cień, barwa,

ciało, kształt, położenie, odległość, bliskość, ruch i spokój) siedem jest realizowanych w

malarstwie, podczas gdy w rzeźbie tylko pięć: ciało, kształt, położenie, ruch i spokój;

4. zakres rzeźby jest bardziej ograniczony, nie może ona przedstawiać takich np.

rzeczy, jak ciała świetliste i przeźroczyste;

5. malarstwo dokonuje cudu (miramglia} dając zrodzenie przestrzeni, cieni i

perspektyw, podczas gdy rzeźbiarz robi rzeczy po prostu takimi, jakimi są;

6. malarstwo jest trudniejsze od rzeźby, bo pokazuje rzeczy dalekie, niedotykalne;

7. jest bogatsze, bo rzeźba nie operuje barwą;

8. jest samodzielniejsze, bo rzeźba robi figury potencjalnie już w marmurze zawarte; bo

cienie kładzie na rzeźby nie rzeźbiarz, lecz natura; także sama natura dyktuje rzeźbie

proporcje;

9. malarstwo jest bardziej różnorodne, bo może przedstawiać ciała w różnych

aspektach, a rzeźba tylko w dwu: z przodu i z tyłu.

ZAŁOŻENIA OCEN . Trudno w dziejach estetyki znaleźć drugi tekst, w którym by, jak w

tym „Paragonie" Leonarda, artysta w pochwale i obronie swej sztuki łączył tyle

wspaniałych pomysłów z tylu fałszywymi twierdzeniami i nielojalnymi chwytami w

stosunku do innych sztuk . Dość wskazać na trzy ostatnie argumenty przeciw rzeźbie.

Wszakże chwyty Leonarda nie są dla historyka estetyki obojętne, bo rzucają światło na

niego samego i na epokę, i na to, jak widziała sztukę. Od samej argumentacji ważniejsze

są jej założenia, zwłaszcza założenia dotyczące wartości sztuk i kryteriów oceny

artystycznej.

Jest tych założeń przynajmniej dziesięć:

1. Jeśli zadaniem sztuk jest przedstawianie rzeczywistości, to wierność jest ich

pierwszą wartością.

2. Po drugie, wartość ich jest tym większa, im większy obejmują zakres rzeczywistości i

im więcej posiadają sposobów, by ją przedstawiać.

3. Trzecią wartością sztuk jest doskonałość i dostojność tego, co przedstawiają

(przyroda jest doskonała, bo jest dziełem bożym, a poezja i wszelka mowa jest

niedoskonała, bo jest tworem ludzkim).

4. Wartość sztuki wzrasta, jeśli odtwarzając jednostkowe rzeczy ujawnia jednocześnie

ogólną ich prawidłowość i przez to daje poznanie rzeczywistości.

5. Wartość sztuki zwiększa się, jeśli ujmuje rzeczywistość wielostronnie: nie tylko

zmysłami, ale także umysłem.

6. Wartość sztuki wzrasta, jeśli jest twórcza, jeśli samodzielnie odtwarza naturę.

7. Jest tym większa, im większe są trudności, z jakimi walczy i jakie pokonuje.

8. Wartość sztuki jest tym większa, im trwalsze są jej wytwory. Pod tym względem

góruje nawet nad naturą: człowiek umiera, a jego portret pozostaje. Tezę tę, która była już

ulubioną tezą starożytnych, Leonardo użył jako argumentu na rzecz wyższości malarstwa

nad poezją i muzyką, bo one przemijają z ostatnimi dźwiękami, a dzieła malarskie trwają.

Natomiast nie widział w niej argumentu za wyższością rzeźby, bo jej trwałość nie jest

trwałością sztuki, lecz kamienia czy brązu, przemawia więc za wyższością natury, nie

sztuki.

9. Także dostępność dzieła sztuki dla odbiorców podnosi jego wartość. Leonardo zaś

sądził, że obrazy są dostępniejsze od słów.

10. wartością dzieła sztuki jest jego harmonia (armonia, proportionalita, dołce concerto).

Leonardo sądził, że harmonia w plastyce jest tą samą harmonią, co harmonia muzyki i

poezji; jednakże harmonia plastyki, jako jednoczesna, jest wyższa niż harmonia nastę

pujących po sobie dźwięków i słów, jaka cechuje muzykę i poezję.

Część więc wartości sztuki leży w jej funkcji odtwarzania (l), część w przedmiotach

przez nią odtwarzanych (2, 3), część w sposobie odtwarzania (4—7), część w

odtworzeniach (8—10).

SZTUKA A NATURA . System wartości zakładany przez Leonarda nie był więc prosty,

skoro wartością była w nim wierność naturze (założenie l), ale także twórczość

(założenie 6); jednakże sprzeczności w nim nie było: bo twórczość rozumiał jako

pomysłowość w dochowaniu wierności. Że sztuka może i powinna być zgodna z

naturą, było dla Leonarda aksjomatem. Do tezy, że najwyższą sztuką jest malarstwo, bo

„wykazuje największą zgodność z rzeczą odtwarzaną" — dodał: „Mówię o tym ku

zawstydzeniu tych malarzy, którzy chcą poprawiać dzieła natury”. Był pod tym względem

bardziej radykalny niż starożytni, niż Alberti, niż ci wszyscy, co już przed nim widzieli

funkcję sztuki w „naśladowaniu” natury. Ale jednak mówił: artysta nie jest lustrem, boć nie

tylko odbija rzeczy, lecz je również poznaje.

Są wprawdzie w Traktacie wzmianki o prawie malarza do dobierania pięknych twarzy,

pięknych gestów: „Bacz, abyś wybierał doskonałe szczegóły z wielu pięknych twarzy". Ale

wzmianki te jakby odbiegały od podstawowego poglądu Leonarda, bo według tego

poglądu w sztukach odtwórczych nie ma miejsca nie tylko na poprawianie, idealizowanie,

uzupełnianie natury, ale także na selekcję, na wybieranie z natury pewnych jej elementów

jako piękniejszych, bardziej typowych czy bardziej istotnych: nic tylko natura i cała natura.

Nikt w sprawach tych nie zajmował stanowiska bardziej radykalnego niż Leonardo: było

to stanowisko integralnego naturalizmu . Malarstwo powinno być wierne naturze aż do

złudzenia: „Szczytowym osiągnięciem malarza jest dokonać, aby powierzchnia płaska

ukazała ciała wypukłe i występujące ze swej płaszczyzny”. Było to stanowisko tak

radykalne, że trudno było je konsekwentnie utrzymać. Leonardo cenił malarstwo za formy,

które czerpie z natury, ale także za te, których z niej nie czerpie . A o rysunku pisał, że

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: