Z historii ekonomii Merkantylizm 16_08_07.pdf

NBPortal.pl

http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/Print?pageId=15070&lab=...

Z historii ekonomii: Merkantylizm

Czwartek, 16 sierpnia 2007 12:30 | Autor: Paweł Jarecki

Przełom wieków XV i XVI to okres dynamicznego wzrostu gospodarczego w Europie.

Wywołały go przede wszystkim wielkie odkrycia geograficzne, przede wszystkim Nowego

Świata, czyli Ameryki oraz szlaku morskiego wokół Afryki. Jednocześnie wiek XVI obfitował

w odkrycia naukowe (jak na przykład teoria Kopernika przedstawiona w dziele z 1543 roku:

"O obrotach sfer niebieskich") oraz wynalazki techniczne, że wymienimy chociaż napęd

wodny w produkcji hutniczej, czy wykorzystanie węgla kamiennego do wytopu surówki.

Postęp naukowo-techniczny odbywał się na niespotykaną od wieków skalę. Świat wchodził w erę

renesansu. Odrodzenie miało jednak wymiar nie tylko teoretyczny w dziedzinie nauki i techniki.

Również w sferze społecznej, kulturalnej i religijnej (95 tez Marcina Lutra, które w 1517 roku dały

początek reformacji) można było zaobserwować niebagatelne przemiany.

Renesans przyniósł negację średniowiecznych norm i reguł życia społecznego. Reformacja

stwarzała podstawy intelektualnej i religijnej aprobaty dla nowych obszarów działalności człowieka,

w tym dla inwestowania kapitału kupieckiego oraz przemysłowego. Powoli eliminowano ze

świadomości społecznej średniowieczne teorie ekonomiczne głosząc potrzebę życia oszczędnego,

ale zarazem zdyscyplinowanego, które jest syntezą umiejętności zaspokajania potrzeb

teraźniejszych oraz tworzenia warunków do rozwoju rodzącej się gospodarki w przyszłości.

W tych warunkach postępował proces kształtowania się elementów ustroju kapitalistycznego,

zwłaszcza w nowo wyrastających imperiach, takich jak Portugalia, Hiszpania, Niderlandy czy

Wielka Brytania. Interesy silnych monarchii zbiegają się w tym okresie z oczekiwaniami formującej

się klasy kapitalistycznej, wywodzącej się głównie z arystokracji, choć można już było wcześniej

zauważyć rosnącą rolę mieszczaństwa w kreowaniu stosunków ekonomicznych o szerszym zasięgu.

Sojusz interesów polegał w znacznej mierze na wykorzystaniu kapitału do prowadzenia działalności

handlowej i produkcyjnej, a przez to realizację celów politycznych. Państwo z kolei realizowało

politykę protekcyjną (szczególnie w obszarze celno-handlowym) chroniła poprzez regulacje

pozaekonomiczne interesy rodzimego kapitału w walce zarówno o wewnętrzny jak i zewnętrzny

rynek zbytu oraz rynki pozyskiwania surowców.

Nowo powstające regulacje stwarzały porządek prawny w obszarach zatrudnienia, przepływu

kapitału, ale także i możliwość manipulowania emisją pieniądza oraz stopą procentową. Rozwijała

się wymiana towarowo-pieniężna i akumulacja (gromadzenie) kapitału, która sprzyjała ekspansji

handlu międzynarodowego, co także pomagało znaleźć rynki zbytu dla rodzimej produkcji

manufakturowej.

Wolna siła robocza i nagromadzenie kapitału sprzyjały tworzeniu przedsiębiorstw

kapitalistycznych. W owym czasie panowała bowiem tendencja zastępowania pańszczyzny

czynszem dzierżawnym, stawiano na wzrost wydajności pracy (a tego trudno oczekiwać od

niewolnika) i podnoszenie kwalifikacji, co miało zaowocować zwiększonymi zyskami z inwestycji.

W ten sposób kształtowały się początki nowego systemu społeczno-ekonomicznego opartego z

czasem w głównej mierze na działalności gospodarczej mieszczaństwa (burżuazji) i nowych

poglądów ekonomicznych zwanych dzisiaj merkantylizmem. Ten system dał później podwaliny pod

nowy ustrój gospodarczy - kapitalizm.

Merkantylizm jako polityka ekonomiczna państwa pojawił się na początku XVI wieku. Jego

przedstawiciele starali się uzasadnić celowość prowadzenia przez państwo polityki przyspieszonego

1 z 5

2007-10-14 14:25

NBPortal.pl

http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/Print?pageId=15070&lab=...

rozwoju gospodarczego, opartego na dwóch filarach: monarchii absolutnej i handlu zagranicznym,

którego celem miało być dostarczenie dalszych środków na rozwój i umacnianie państwa. W

merkantylizmie kapitał kupiecki był podstawą nie tylko krajowej i międzynarodowej wymiany

handlowej, ale zarazem środkiem do rozwoju kapitalistycznego przemysłu manufakturowego.

Zatem merkantylizm można w szerszym zakresie interpretować jako ekonomiczną ideologię całej

klasy nowych posiadaczy kapitału (mieszczaństwa, kupców, bankierów, przemysłowców,

określanych mianem burżuazji) w pierwotnym okresie akumulacji kapitału. W związku z tym, że

kluczowym procesem w życiu gospodarczym państw była sfera wymiany, badania merkantylistów

koncentrowały się na zagadnieniu cyrkulacji np. towarów. Poglądy merkantylistów są laickie i

przeciwstawiają się normatywnym pojmowaniem rzeczywistości, typowym przede wszystkim dla

kościoła katolickiego. Podstawą dociekań nie jest autorytet, nakazy, lecz fakty wynikające z

empirycznej obserwacji rzeczywistości, w tym wypadku rzeczywistości społeczno-ekonomicznej.

Choć merkantylizm nie tworzy jeszcze kompletnego systemu teorii ekonomii, to daje już podstawy

do późniejszego rozwoju nauki ekonomii, uogólniając pewne zjawiska gospodarcze.

Wczesny merkantylizm wiąże się z pojęciem monetaryzmu lub bulionizmu i wysuwa na czoło

rozważań rolę i sposób emisji pieniądza jako środka wymiany. W średniowieczu za podstawę

gospodarowania uznawano uprawę ziemi. Merkantyliści dopatrują się podstawy gospodarowania w

uprzemysłowieniu oraz w pieniądzu. W tamtym czasie pojawił się konflikt pomiędzy różnymi

koncepcjami pieniądza. Z jednej strony ujęcie metalistyczne głosi, że walor pieniądza zależy od

zawartości w nim kruszcu szlachetnego. Przeciwstawna teoria nominalistyczna akcentuje przede

wszystkim wartość zewnętrzną, a więc nadaną danej monecie przez siłę nabywczą stanowioną przez

państwo. W późniejszym okresie to właśnie ta teoria zyskała praktyczne potwierdzenie w życiu

gospodarczym. Zdaniem merkantylistów źródłem bogactwa kraju jest pieniądz kruszcowy.

Jednostka jest bogata, jeśli dysponuje dużą ilością pieniądza kruszcowego, a jej dochody

przewyższają wydatki. Państwo jest bogate wtedy, gdy w obiegu znajduje się duża ilość pieniędzy

oraz gdy ma dodatni bilans handlowy, czyli eksport jest wyższy od importu.

Aktywność gospodarcza oraz bogactwo społeczeństwa zależne jest od ilości pieniądza

kruszcowego. W tym właśnie sensie należy pamiętać, że w dobie merkantylizmu wiele państw

nieposiadających naturalnych zasobów osiągnęło wysoki poziom ogólnego dobrobytu i zamożności.

Przykładem takich krajów były w ówczesnej Europie m.in. Holandia i państwa włoskie (Wenecja,

Florencja). W przeciwieństwie do nich Hiszpania, która posiadała bogate złoża kruszców nie

należała do potęg gospodarczych ówczesnej Europy, ale wynikało to z zupełnie odmiennie

prowadzonej polityki. Bogate w pieniądz państwo może skuteczniej ściągać podatki i realizować

swoje zadania ( jak choćby utrzymanie wojska) bez dodatkowego obciążenia dla gospodarki.

Warunkiem zwiększenia się ilości pieniądza w gospodarce jest nadwyżka eksportu dóbr nad

importem. W tym kontekście handel był podstawą rozwoju i ekonomicznego bytu wielu państw. To

handel był głównym motorem przemian i - przede wszystkim - dostarczając pieniądz był

faktycznym źródłem bogactwa. Pozostawało pytanie co należy produkować, w co inwestować i w

konsekwencji co eksportować.

Merkantyliści przedkładali nad produkcję rolną wytwarzanie dóbr przemysłowych. Eksport

wyrobów przemysłowych przynosi większe zyski, ponieważ nie sprzedaje się jedynie surowca, ale

także pracę dodaną w fazie produkcji. Taka kombinacja umożliwiła realizację polityki otrzymania

zysku, czyli nadwyżki pieniężnej przychodów nad kosztami wytworzenia. W przypadku produkcji

rolnej nie ma już takiego pola manewru do manipulacji ceną w zależności od pracy dodanej,

ponieważ dobra są generalnie porównywalne. Ponadto merkantyliści argumentowali, że w

przeciwieństwie do produkcji rolnej produkcję przemysłową można dowolnie zwiększać.

Oczywiście należy pamiętać, że odnosimy się do rzeczywistości okresu, w którym postęp

techniczny jeszcze nie stwarzał warunków do intensywniejszej uprawy roli. Natomiast wynalazki

techniczne umożliwiały wydajniejszą produkcję przemysłową.

Nowe poglądy na wyższą opłacalność produkcji stały w ostrej opozycji do panującej w

2 z 5

2007-10-14 14:25

NBPortal.pl

http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/Print?pageId=15070&lab=...

starożytności i szczególnie w średniowieczu oceny godności zawodu i działalności gospodarczej.

Wzrost znaczenia rzemiosła, manufaktur i handlu stworzył nowe kryterium oceny wartości

działalności gospodarczej - mianowicie, kryterium zysku, będącego jednym z fundamentów

gospodarki wolnorynkowej. Koncepcja świata jako "civitas dei", czyli wspólnoty wiernych państwa

bożego, upadła pod naciskiem samogospodarującego silnego państwa. Monarchie koncentrowały

się nie na ogólnym dobrobycie wszystkich ludzi, ale bogactwie własnego państwa, które, zdaniem

merkantylistów, powinno się przejawiać m.in. w postaci dobrze rozwiniętej infrastruktury (dróg,

mostów, żeglugi morskiej i śródlądowej). Osiągnięcie tego celu może się wiązać z ubożeniem

innych państw, co w świetle ograniczonej ilości zasobów pieniądza kruszcowego nie wydawało się

niczym nadzwyczajnym, a wręcz naturalnym. Dla merkantylistów było oczywiste, że bogacić

można się tylko kosztem innych, ponieważ zasoby światowego bogactwa nie są nieograniczone.

Stąd często dochodziło do sporów czy wręcz walki np. Anglii o panowanie na morzu. Inną formą

walki były wojny celne między państwami, bowiem zadaniem państwa, zdaniem merkantylistów,

powinna być ochrona rodzimej produkcji i rynku wewnętrznego, m.in. poprzez udzielanie

subwencji, stosowanie ceł ochronnych czy zdobywanie nowych kolonii, które z jednej strony

miałyby być źródłem pozyskiwania surowca, a z drugiej nowym rynkiem zbytu dla rodzimej

produkcji. Niestety, do konfliktu interesów społeczno-ekonomicznych dochodziło zarówno na

arenie międzynarodowej, jak i wewnątrzkrajowym życiu gospodarczym.

Charakterystyczna dla tego zjawiska była chociażby, walka w ówczesnej Anglii pomiędzy różnymi

kompaniami handlowymi. Z drugiej strony wszystkie kompanie narzekały na spekulacyjne

manipulacje bankierów i finansistów. Merkantyliści zdawali sobie sprawę z braku harmonii

interesów jednostek, a przez to interesów społeczeństwa i całego państwa. Dopuszczali tym samym

możliwość sytuacji, kiedy to indywidualnej stracie kupca towarzyszy określony zysk państwa.

Wszystkie te zagrożenia dla stabilności systemu merkantylistycznego mogą być skutecznie

niwelowane przez protekcyjną politykę państwa w dziedzinie wymiany międzynarodowej,

zabezpieczającej interesy rodzimego kapitału, jeśli chodzi o monopol na pewnym obszarze jak i

dostępność do rynków zbytu. Wynika z tego, że zasadniczym czynnikiem rozwoju gospodarczego

kraju jest ingerencja państwa w życie gospodarcze. Głównym zadaniem państwa było stwarzanie

warunków kupcom do jak najlepszego rozwoju, co w efekcie ma się przekładać na dodatnie saldo

bilansu handlowego - czyli nadwyżkę eksportu nad importem. Tu warto zauważyć, że merkantyliści

jako pierwsi podjęli kwestię bilansu handlowego i jego wpływu na kondycję gospodarczą państwa.

We wczesnej fazie merkantylizmu państwo realizowało właśnie politykę dodatniego bilansu

handlowego, stosując rozmaite środki przymusu administracyjnego. Jednak wraz z postępem myśli

ekonomicznej powoli zaczęto dopuszczać możliwość importu dóbr, które w rzadkich ilościach

występują na terenie danego państwa. Wnioskiem, jaki nasuwał się z takiego podejścia jest teza, iż

bezcelowe jest ograniczanie importu, ale kluczowe dla powiększania zasobów pieniądza

kruszcowego jest zwiększenie produkcji przemysłowej na eksport oraz produkcja dóbr

antyimportowych. Realizacji tego celu miała służyć m.in. polityka protekcjonizmu celnego.

Oczywiście wysokiemu cłu podlegały wszelkie dobra, które mimo występowania na rodzimym

rynku, były importowane. Z drugiej strony dobra, występujące rzadko, a co więcej służące w

procesie produkcji wyrobów na eksport, powinny być zupełnie z cła zwolnione. Jednocześnie

państwo (między innymi dla zapewnienia spokoju społecznego) powinno dbać o niskie ceny

żywności, tak, aby jak najmniejsze były wynagrodzenia robotników. Miało to gwarantować

utrzymanie niskich kosztów pracy i wyższej konkurencyjności towarów na rynkach światowych.

Ponadto niska płaca miała nauczyć pracowitości oraz związać osobę z miejscem pracy.

Państwo, zdaniem merkantylistów, powinno jednocześnie aktywnie wspierać rozwój manufaktur

oraz produkcję przemysłową, szczególnie poprzez inwestycje w infrastrukturę wspierającą

pośrednio wzrost gospodarczy. Kolejnym zadaniem winno być wspieranie czy wręcz pobudzanie

aktywności gospodarczej ukierunkowane na obywateli. Jednocześnie coraz większa była liczba tak

zwanych ludzi luźnych - np. wyrugowanych z ziemi chłopów, którzy mieli duży problem z

przyzwyczajeniem się do nowych warunków pracy w manufakturze. Państwo zdawało sobie sprawę

3 z 5

2007-10-14 14:25

NBPortal.pl

http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/Print?pageId=15070&lab=...

z konieczności uproduktywnienia społeczeństwa, często poprzez surowe zakazy żebractwa czy

powszechnego obowiązku pracy. Za przykład mogą służyć tzw. "krwawe ustawodawstwa" w Anglii

przeciwko włóczęgom. Merkantyliści postulowali, że oprócz mężczyzn pracować powinny także

kobiety oraz dzieci od piątego roku życia. Uważali bowiem, że kraj jest wtedy bogaty, gdy wiele

osób (najlepiej wszyscy) znajduje zatrudnienie w produkcji. Oczywiście koncepcja ta jest ściśle

związana z postulatem uprzemysłowienia.

Merkantylizm, jak każda inna doktryna, miał swoich wybitnych przedstawicieli. Sam merkantylizm

ma zdecydowanie charakter praktyczny aniżeli teoretyczny. Uczeni koncentrowali się przede

wszystkim na analizie związków przyczynowo - skutkowych. W zależności od regionu Europy

merkantylizm miał różny charakter oraz rozkładał inne akcenty. Anglia to klasyczny przypadek

państwa funkcjonującego w systemie merkantylistycznym. Kluczową postacią w tamtejszym

środowisku był jeden z głównych teoretyków nurtu Thomas Mun, orędownik teorii dodatniego

bilansu handlowego, uważający handel zagraniczny za najważniejsze źródło zamożności. Podobne

poglądy głosił inny Brytyjczyk sir Josiah Child, który był z kolei zwolennikiem niskiej stopy

procentowej, co miało ułatwić udzielanie pożyczek na inwestycje, między innymi w handlu

dalekomorskim. Przyczynił się on do uporządkowania systemu bankowego na wyspach oraz

powstania Banku Anglii w 1649. We Francji najwybitniejszym przedstawicielem merkantylizmu

był Jean Bidon, zdecydowany orędownik ingerencji państwa. Postulował wprowadzenie wysokich

barier celnych na towary importowane poza surowcami i żywnością. Zauważył on związek

pomiędzy rosnącą ilością pieniądza w gospodarce, a wzrostem cen dóbr. W dzisiejszych czasach

taki związek określa ilościowa teoria pieniądza. W Hiszpanii aktywnie działała tzw. szkoła

teologów-ekonomistów zwana również Szkołą z Salamanki. Należeli do niej m.in. Luizi Orteza,

Juan de Mariano czy Domingo de Sato. Przedstawiali poglądy, wedle których różnicy w kursach

walut nie należy upatrywać w różnej zawartości kruszcu szlachetnego, ale w rzadkości lub obfitości

występowania monet, które zmniejsza lub zwiększa ich wartość. Teoria ta jest dzisiaj znana jako

parytet siły nabywczej waluty. W Niemczech Joseph von Sonnenfells był zwolennikiem

maksymalnego wzrostu liczby ludności, potrzeby wszechstronności produkcji i handlu. Od tego

zależy siła militarna państwa oraz siła podatkowa ludności. Także w Rosji, szczególnie pod rządami

cara reformatora Piotra I, realizowana była polityka oparta na poglądach dwóch uczonych Iwana

Pososzkowa i Iwana Stołykowa. Jednak w praktyce była ona źle realizowana przede wszystkim

poprzez psucie monety, do czego przyczyniał się sam władca. W Polsce przełomu wieków XVI i

XVII poglądy merkantylistyczne znacząco nie odbiegały od koncepcji głoszonych na innych

częściach kontynentu. Jednak w szlacheckiej Polsce przywiązanej do pańszczyzny i produkcji

rolnej, ze znikomą pozycją społeczną i ekonomiczną mieszczaństwa - polityka protekcjonalizmu

państwa nie przybrała form typowych dla Europy Zachodniej. Szczególnie w obszarze obciążeń

celnych. Rzeczpospolita miała bardzo słaby aparat władzy wykonawczej, która była warunkiem

koniecznym prowadzenia skutecznej polityki merkantylistycznej.

Merkantyliści prowadząc wnikliwą obserwację rynku, klasyfikując dostrzegane zjawiska

przygotowali swoim następcom mocny fundament faktograficzny. Merkantylizm nie wytrzymał

jednak próby czasu. Postulowana przez większość merkantylistów potrzeba ingerencji państwa

przegrała z zasadą liberalizmu gospodarczego, będącego podstawą ekonomii klasycznej, której

pionierem i głównym architektem był Adam Smith. Niemniej, nie można nie docenić ich wkładu w

rozwój gospodarczy Europy. Merkantyliści prowadząc wnikliwą obserwację rynku, klasyfikując

dostrzegane zjawiska przygotowali swoim następcom mocny fundament faktograficzny.

Merkantylizm nie wytrzymał jednak próby czasu. Postulowana przez większość merkantylistów

potrzeba ingerencji państwa przegrała z zasadą liberalizmu gospodarczego, będącego podstawą

ekonomii klasycznej, której pionierem i głównym architektem był Adam Smith. Niemniej, nie

można nie docenić ich wkładu w rozwój gospodarczy Europy.

Autor: Paweł Jarecki

4 z 5

2007-10-14 14:25

NBPortal.pl

http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/Print?pageId=15070&lab=...

5 z 5

2007-10-14 14:25

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: