urbanska_transnarodowe_macierzynstwo_2009.pdf

S YLWIA U RBAŃSKA

Instytut Socjologii, Uniwersytet Warszawski

e-mail: urbanskas@is.uw.edu.pl

MATKA MIGRANTKA. PERSPEKTYWA

TRANSNARODOWOŚCI W BADANIU PRZEMIAN

RÓL RODZICIELSKICH 1

Eurosieroctwo, szanowni państwo, to bar-

dzo delikatna materia, związana dzisiaj z pra-

wami dziecka. Jeżeli rodzic czy rodzice opusz-

czają dziecko na rok, na dwa, to myślę, że to

już jest sprawa łamania praw tego dziecka. Tu-

taj nie wystarczy już tylko pomoc psychologa, bo

z mojego doświadczenia wiem, że przeżywa-

nie odrzucenia jest nadzwyczaj silne i zostawia

niesłychane rany w psychice dziecka. W takim

przypadku nie pomoże wizyta psychologa, nie

pomoże jakaś terapia. Tutaj trzeba sprawić, żeby

ci rodzice ponownie zaczęli wypełniać rolę rodzi-

ców, bo oni tę rolę wypełniać przestali. Jeżeli ktoś

wyjechał i zostawia na rok, dwa, na trzy dziec-

ko, to czym się różni, przepraszam za to porówna-

nie, od matki alkoholiczki, która zostawia gdzieś

dziecko w parku 2 .

Fragment wypowiedzi jednego z polityków jest typową reprezentacją zna-

czeń, które są przypisywane migracjom ekonomicznym rodziców. Rodzic mi-

grant, a zwłaszcza matka migrantka, tymczasowo wychowująca dzieci na odle-

głość, zaliczani są w polskim dyskursie publicznym do grupy nowych dewiantów.

Wystarczy przywołać przykłady z lat 2007-2008. Jeśli spojrzymy na wypowiedzi

i działania wielu polityków, przedstawicieli instytucji publicznych, różnego ro-

1 Artykuł jest rozwiniętą, poprawioną i uzupełnioną wersją wystąpienia na XIII Ogólnopolskim

Zjeździe Socjologicznym; Zielona Góra; 13-15.09.2007 r.; sesja pt.: Współczesne studia migracyjne:

tematy badawcze, konceptualizacje, metody; tytuł wystąpienia: Matka na emigracji. Koncepcja

transnational mothering w badaniach rodzin dotkniętych migracją niepełną . Za uwagi krytyczne

chciałam również podziękować uczestnikom sesji; a organizatorce sesji - prof. dr hab. Dorocie

Praszałowicz oraz dr Izabeli Wagner za recenzję i cenne komentarze do niniejszego artykułu.

2 w: Biuletyn nr: 982/VI. Komisja: Komisja Edukacji, Nauki i Młodzieży /nr 52/, Komisja

Polityki Społecznej i Rodziny /nr 50/. Data: 22-07-2008.

Sylwia Urbańska

dzaju ekspertów od problematyki rodzinnej – pedagogów, terapeutów rodzinnych,

psychologów i socjologów, i jeśli przypatrzymy się komentarzom społecznym, ja-

kie wywołują, to zobaczymy, że deinicje sytuacji i znaczenia konstruowane są

wokół kategorii porzucenia i osierocenia dziecka, np.: Co czują Eurosieroty; Sie-

roty po emigrantach; Eurosieroctwo jest plagą jak alkoholizm; Polska liczy eu-

rosieroty; Kuratorium policzy Eurosieroty; Funty nie śmierdzą, a dzieci; …nawet

suka nie zostawi swoich dzieci; etc. 3 Krytyczna analiza dyskursu publicznego oraz

działań różnych instytucji publicznych 4 pokazuje, że całokształt reakcji na strate-

gię ‘rodzicielstwa na odległość’ migrantów zarobkowych przybrał w tym okresie

postać panik moralnych 5 (koncentrujących się wokół zjawiska zwanego Eurosie-

roctwem ). W takiej atmosferze „krucjat moralnych” 6 zainicjowanych zostało sze-

reg projektów legislacyjnych i terapeutycznych, skierowanych wobec postępowa-

nia rodziców migrantów postrzeganych jako nowa grupa „zła społecznego” 7 oraz

wobec zakładanym negatywnym konsekwencjom ich wyjazdu dla dziecka. Czy

są to jednak trafne perspektywy ujęcia rodzicielstwa, a zwłaszcza macierzyństwa

migrantów? W poniższym artykule postaram się przedstawić ich krytyczną anali-

zę i zaproponować podejścia adekwatne do współczesnych kontekstów życia ro-

dziny.

Aby badać fenomen ‘macierzyństwa na odległość’, należy podjąć próbę kry-

tycznego spojrzenia na tradycyjne perspektywy oraz skonstruować takie ujęcia,

3 Źródła, w kolejności: [21.05.2008 r., http://wyborcza.pl/1,76842,5233159, Co_czuja_EUro- sie-

roty_.html]; [29.10.2008r.,http://wiadomosci.o2.pl/?s=512&t=11503]; [22.07.2008r., http://gliwice.

naszemiasto.pl/wydarzenia/878047.html]; [21.08.2008r., http://wyborcza.pl/8,75402,5613013.html];

[14.09.2008 r., http://miasta.gazeta.pl/lublin/1,35643,5693797, Kuratorium_policzylo_eurosieroty.html];

[13.08.2006 r., http://www.mojawyspa.co.uk/artykuly/15699/Funty-nie-smierdza-A-dzieci]; [26.10.2008 r.,

http://wiadomosci.onet.pl/1,15,11,49571200,133711667,5704153,0,forum.html].

4 Wyniki analizy dyskursu publicznego wokół tzw. zjawiska Eurosieroctwa z lat 2007-2008 pre-

zentowałam m.in. na: polsko-rosyjskim seminarium, pt. ,,Polska-Rosja. Przemiany społeczno-po-

lityczne w społeczeństwach transformacyjnych”, Moskwa, 02.10.08r.,Wydział Socjologiczny Pań-

stwowego Uniwersytetu Humanistycznego w Moskwie, tytuł wystąpienia: Woman, Migration and

Long-Distance Mothering: Moral Panics and Social Production of Maternal Absence in Public Di-

scourses in Poland.

5 Paniki moralne wg Cohena „Co pewien czas społeczeństwa stają się przedmiotem paniki mo-

ralnej. Sytuacja, epizod, osoba lub grupa osób zostaje zdeiniowana jako zagrożenie dla społecznych

wartości i interesów; natura tego zagrożenia jest prezentowana w wystylizowany i stereotypowy spo-

sób przez media; redaktorzy, biskupi i politycy wznoszą barykady moralne, społecznie uznani eksperci

stawiają diagnozę sytuacji i proponują sposoby działania…” [Zielińska 2004, za Cohen 1972:29].

6 „Jest to rozłożone w czasie, planowe działanie zorganizowane przez owych ekspertów moral-

nych, których celem jest przywrócenie porządku moralnego.”; „W celu naprawy stanu rzeczy podej-

mują oni działania, które mają przyciągnąć uwagę społeczną. Wykorzystując media, naciskają or-

ganizacje społeczne i autorytety, aby została wzmocnione kontrola społeczna i regulacje moralne.”

[Zielińska 2004:165].

7 „zło społeczne” ( folk devils ), czyli „oni”: złoczyńcy, dewianci, winowajcy, delikwenci, barba-

rzyńcy, outsiderzy, ci, których zachowanie powoduje zwiększone zaniepokojenie, „do których od-

noszą się nasze najbardziej intensywne odczucia i obawy o naruszenie naszego delikatnego bezpie-

czeństwa; alter ego cnoty” [Zielińska 2004:164, za Hall i in. 1978:161].

Matka migrantka. Perspektywa transnarodowości...

które uwzględniałyby złożone konteksty społeczne problemu. To szczególnie

istotne dla tak uwikłanego w oceny moralne konstruktu społecznego, jakim jest

macierzyństwo w warunkach migracji. Przedstawię zatem istotne dla badań mi-

gracji propozycje teoretyków transnarodowości, które połączę z pewnymi socjo-

logicznymi i antropologicznymi perspektywami ujęcia macierzyństwa i rodziny.

Artykuł rozpocznę od zarysowania kontekstu – panik moralnych wokół tzw.

Eurosieroctwa , które są przyczynkiem dla krytycznej analizy dominującego wzo-

ru macierzyństwa, gdzie chciałabym zwrócić uwagę na jego ścisły związek z i-

zyczną przestrzenią domu ( territorial location ). W dalszej kolejności skontrastuję

ten normatywny model z różnorodnością strategii podejmowanych w życiu co-

dziennym społeczności lokalnych. Takie wyeksponowanie rozbieżności między

typem idealnym a strategiami i wzorami wypracowanym na gruncie lokalnym

będzie punktem wyjścia do poszukiwań adekwatnych perspektyw ujęcia macie-

rzyństwa w warunkach globalnych migracji ekonomicznych. W tym celu zarysu-

ję możliwości rekonstrukcji, jakie oferuje proponowane podejście transnarodowe.

W poniższych rozważaniach korzystam z literatury anglojęzycznej, w związku

z dotkliwym brakiem na gruncie polskim tego typu analiz.

WOKÓŁ TZW. EUROSIEROCTWA – RODZIC JAKO NOWY

DEWIANT

To, co charakteryzuje dyskurs i paniki moralne wokół tzw. Eurosieroctwa , to

znaczący brak uwzględnienia perspektywy rodziców oraz wyabstrahowanie ich

działań od kontekstów społeczno-ekonomicznych. Diagnozy „ekspertów”, nie

uwzględniające głosu rodziców, ograniczają się jedynie do przypisywania moty-

wów ich wyjazdu domniemywanym wewnętrznym, indywidualnym, psycholo-

gicznym motywacjom. Warto krytycznie przyjrzeć się kontekstom, których anali-

za zainicjowała poszukiwanie adekwatnych ujęć fenomenu macierzyństwa na od-

ległość.

Prowadzona przeze mnie analiza treści wypowiedzi i argumentów przytacza-

nych przez opiniujących debaty forumowiczów 8 pokazuje, że dzielą się oni na dwie

grupy. Do pierwszej należą osoby oskarżające rodziców, a zwłaszcza matki o nie-

odpowiedzialność, patologiczne zachowanie, etc. Ich argumentacja odwołuje się

do ideału „dobrej” matki, dla której miejscem jest dom. Legitymizacją dla tych ar-

gumentacji stają się teorie i diagnozy ekspertów rodzinnych, do których odwołują

się forumowicze. Druga grupa, która broni decyzji rodziców, używa argumenta-

cji wskazujących na zewnętrzne okoliczności wyjazdów. Wymieniają m.in.: bez-

robocie w regionie, niskie płace, brak świadczeń na rzecz dzieci ze strony męża,

8 Analiza była częścią badań nad dyskursem wokół tzw. Eurosieroctwa . Analizowane zostały

dyskusje towarzyszące ważniejszym artykułom prasowym z okresu 2007-2008.

Sylwia Urbańska

przemoc domową, błędy polityków, etc. Charakterystyczne jest tutaj powoływa-

nie się na przykłady znanych z własnego otoczenia historii rodzinnych oraz opi-

sywanie „przypadków” rodzin, dla których wyjazd nie zakończył się negatywnie.

Trzeba podkreślić że pozytywne historie wyjazdów nie są przywoływane i dysku-

towane przez „ekspertów” w mediach.

Charakterystyczne dla dyskursu o tzw. Eurosieroctwie jest brak pogłębionych

badań jakościowych problemu oraz wykluczenie z debaty perspektywy rodziców.

Wyjazdy są za to przedstawiane w świetle podejść behawioralnych i funkcjonali-

stycznych teorii rodziny, a dane, na których opierają się analizy, zbierane są z po-

mocą nieadekwatnych metod ilościowych 9 . Taki sposób konstruowania problemu

przyczynia się do wygenerowania portretu rodzica migranta, jako tego który naj-

zwyczajniej porzuca, ucieka lub poważnie zaniedbuje swoje dziecko. Wyjazd jest

przez to utożsamiany ze zniknięciem rodzica z horyzontu życia dziecka. Dziecko

z kolei pokazywane jest jako bezpowrotnie skrzywdzone zachowaniem nieodpo-

wiedzialnych, chciwych i egoistycznych rodziców. Zalicza się je do pokolenia mi-

gracyjnych sierot lub Eurosierot 10 .

W kontraście do powyższych metod i sposobów analizy, interpretacje, które

włączają do analiz konteksty społeczno-ekonomiczne oraz perspektywy uczestni-

ków (rodziców i opiekunów dzieci), pokazują jak wielka przepaść dzieli normy

i dominujące wzory kulturowe, zawarte w diagnozach „ekspertów rodzinnych”,

od współczesnych uwarunkowań i realiów życia codziennego. Wydaje się, że

sposoby interpretacji stosowane przez różnego rodzaju „ekspertów rodzinnych”:

terapeutów, psychologów, pedagogów, pracowników społecznych, polityków,

prawników, socjologów, etc., nie biorą pod uwagę zmiany społecznej, jaką wpro-

wadziły globalne migracje i wymóg mobilności zawodowej 11 . A zmiany są ol-

brzymie, stwarzają bowiem nowe konteksty dla współczesnego rodzicielstwa i są

przyczyną jego głębokich przemian. Polki, tak jak miliony innych kobiet z krajów

Europy Środkowo-Wschodniej oraz Ameryki Środkowej, Południowej, Afryki, Azji

i Pacyiku włączyły się już od kilku dekad w globalne strumienie migracji kobiet.

Od lat 60. ubiegłego wieku wyjeżdżają jako pionierzy migracyjni do pracy w sek-

torze usług domowych w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej ( global

economy of care ; [Ehrenreich, Hochschild, 2003]). Za każdą migracją ekonomicz-

9 Tzw. „Eurosieroty” liczono bez zdeiniowania pojęcia i „nowego problemu”. W rezultacie nie

sprecyzowane zostało kogo tak właściwie liczyć, a interpretacje dokonywane przez ankieterów mo-

gły być przez to dowolne. Zwykle liczono dzieci z co najmniej jednym rodzicem migrantem, np.

sondaż Fundacji Prawa Europejskiego „Eurosieroctwo 2008”, czy „Liczenie eurosierot” zlecone

przez Ministerstwo Edukacji Narodowej w okresie wakacyjnym 2008 roku. Problem został w kon-

sekwencji zdeiniowany ilościowo.

10 Określenia te obecne są prawie w każdym artykule o tzw. Eurosieroctwie, np.: [22.01.2008r.,

http://www.rp.pl/artykul/86021.html]

11 Interesujący jest fakt, że rodzice nowocześnie mobilni (np. menadżerowie, posłowie) nie są

celem „moralnych krucjat”. O ich strategii ‘rodzicielstwa na odległość’ nie wspomina się.

Matka migrantka. Perspektywa transnarodowości...

ną stoi różnorodny zespół przyczyn, które omówię w dalszej części, wszystkie

jednak łączy fakt, że odbywają się w warunkach tymczasowej, geograicznej sepa-

racji z dziećmi. Warunki życia nielegalnych migrantów zarobkowych, zwłaszcza

kobiet, które pracują w sektorze usług domowych utrudniają opiekę nad dziećmi,

dlatego rodzic(e) organizują na czas migracji opiekę innych osób 12 w kraju pocho-

dzenia (globalne łańcuchy opieki; [Ehrenreich, Hochschild, 2003]). Macierzyń-

stwo przyjmuje teraz postać transnarodowych relacji. Współczesne konteksty glo-

balne i makroekonomiczne stwarzają struktury dla tego typu strategii rodziciel-

skich. Pokazują również, jak wiele kobiet w warunkach zmiany społecznej, jaka

zachodzi pod wpływem feminizacji globalnych migracji i wymogu mobilności za-

wodowej, nie może pozwolić sobie na luksus mieszkania z dzieckiem w tym sa-

mym domu. Wiele z nich wybiera lub jest zmuszona przez warunki zewnętrzne do

podjęcia odmiennej strategii wychowania, włączającej konieczność tymczasowej

geograicznej separacji z dzieckiem i rodziną.

W obliczu takich przemian koniecznym i zarazem niezbędnym wydaje się

podjęcie dyskusji o wyłanianiu się nowego typu macierzyństwa – macierzyństwa

transnarodowego. Podjęcie dyskusji o tej strategii wychowania, charakterystycz-

nej dla współczesnych społeczeństw, i wypracowanie adekwatnych perspektyw

badawczych wydaje się być palącą potrzebą, zważając na fakt, iż uwarunkowa-

nia społeczno-ekonomiczne i konteksty kulturowe są wyabstrahowane z diagnoz

„ekspertów” i analiz naukowych.

Ponadto przypatrując się wysokiej temperaturze emocjonalnej debat wokół

Eurosieroctwa , zwłaszcza tych, które są wywołane wyjazdami matek, wydaje się,

że gdyby problem dotyczył wyłącznie migracji ojców, diagnozy i opinie dotyczą-

ce wychowania na odległość nie miałyby charakteru tak dramatycznych panik

moralnych. W reprezentacjach kulturowych i stereotypach ojciec to zwykle ktoś,

kto pracuje poza horyzontem domu. Tu chodzi jednak o migracje matek. Społecz-

na percepcja tych migracji odkrywa, niczym etnometodologiczny eksperyment, że

naruszają one pewne centralne normy, a nawet zbliżają się niebezpiecznie blisko

do tabu, którym niewątpliwie jest w naszej kulturze dobrowolne odejście matki od

dziecka. Reakcje społeczne i paniki moralne przypominają, ale również pozwalają

ponownie odkryć, że w społeczną konstrukcję roli matki wpisana jest przynależ-

ność do konkretnego terytorium, w tym wypadku wyznaczonego przez prywatną

i geograiczną przestrzeń domu ( residence ). Co więcej, widać tutaj, że jest ono nie

12 Polskie migrantki pozostawiają dzieci pod opieką osób z najbliższego kręgu rodziny. Rolę tą

pełni ojciec, ale również dziadkowie, krewni, czasami rolę matki przejmuje starsze rodzeństwo, są-

siedzi, wynajęte do tego osoby [Jaźwińska, Okólski 2001; Solga 2002; Korczyńska 2002, Walczak

2008, etc.]. Znane są również przypadki, kiedy dzieci przebywają same w domu [Łopocka-Dyjak

2006, Walczak 2008], lub są oddawane na czas migracji do instytucji typu dom dziecka [Walczak

2008]. Praktyki te zależą od wielu czynników: koniguracji rodzinnej, ekonomicznej kondycji rodzi-

ny, zróżnicowanych historii migracyjnych, trajektorii migracyjnych, a także indywidualnych prze-

konań, etc.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: