Teorie prejścia demograficznego.doc

• T.R. Malthus (1766 – 1834) – liczba ludności wzrasta w postępie geometrycznym (1,2,4,8,16,...) i podwaja się co 25 lat, natomiast produkcja środków żywnościowych  – w postępie arytmetycznym (1,2,3,4,5,...). Epidemie i głód będące efektem dysproporcji między wzrostem liczby ludności i środków żywnościowych miały spełniać rolę regulatora utrzymującego stan liczebny ludności w granicach, na które pozwalają istniejące środki żywności. Malthus wyróżniał dwa rodzaje oddziaływania zapewniające właściwy poziom liczby ludności:

a) prewencyjne (opóźnianie wieku zawierania małżeństw, dobrowolny celibat),

b) „pozytywne przeszkody” skracające długość życia (epidemie, wojny, klęski głodu).

Teoria przejścia demograficznego

Przedmiotem teorii przejścia demograficznego jest zmiana reprodukcji ludności z tradycyjnej na nowoczesną, czyli unikalny proces historyczny nazwany przejściem demograficznym. Teorię tą stworzył w 1945 r. F. Notestein. Od pewnego czasu jest kwestionowana lecz do tej pory nie pojawiła się alternatywa wobec niej.
Prekursorem teorii przejścia demograficznego jest Thompson. Dokonał on na podstawie zgonów i urodzeń typologii reprodukcji ludności. Sugerował, że istnieją trzy typy w populacji:
a)o wysokiej stopie urodzeń i zgonów oraz niskiej podlegającej fluktuacjom stopie przyrostu naturalnego,
b)spadającej stopie zgonów i rosnącej stopie przyrostu naturalnego,
c)o spadającej stopie urodzeń oraz spadającej stopie przyrostu naturalnego.

W 1943 r. A. Landry w swojej pracy przewyższył koncepcję Thompsona przedstawiając swoją typologię reprodukcji ludności. Była ona bardziej uogólniona i zawierała mniej szczegółów zawartych w obserwacji empirycznej. Wyróżnił on:
a)typ pierwotny charakteryzujący się niekontrolowaną płodnością oraz wysoką umieralnością zależną od warunków przyrodniczych
b)typ przejściowy charakteryzujący się trwale spadkową umieralnością i względnie stabilną wysoką rozrodczością, której zmiany są warunkowane sytuacją ekonomiczną
c)typ współczesny charakteryzuje się niewielkimi zmianami umieralności oraz trwale spadkową płodnością wynikającą z ograniczenia liczby potomstwa, wiążącego się działaniem czynników psychologicznych.

Dodatkowym aspektem ujętym przez Landy'ego było przypisanie każdemu z typów charakterystycznej dla niego struktury ludności według wieku.
W latach 1936-1946 wyłoniła się ostateczna teoria przejścia demograficznego. Jej przedmiot to trwały i głęboki spadek umieralności i rozrodczości. Teorii tej przyświeca następująca przesłanka teologiczna: przejście demograficzne jest procesem przywracania równowagi wewnątrzdemograficznej, między urodzeniami i zgonami, oraz równowagi między ludnością i środowiskiem jej życia. Teoria ta wyróżnia, że:
a)przejście zostaje wywołane przez fundamentalną zmianę społeczną związaną z industrializacją i urbanizacją
b)w trakcie tego procesu każda populacja podąża tą samą ścieżką rozwoju demograficznego, co zarazem zakłada uniwersalność przyczyn zmian reprodukcji ludności
c)przejście ma cechę ekwifinalności, co oznacza, że w jego trakcje wszystkie populacje zmierzają do określonego, takiego samego stanu docelowego, niezależnie od stanu wyjściowego;
d)głównym mechanizmem rozprzestrzeniania się zjawisk demograficznych charakterystycznych dla przejścia jest dyfuzja kulturowa, a różnice między kulturowe wyjaśniają różnice w historycznym czasie przejścia między różnymi populacjami.
e)o istocie przejścia stanowi brak synchronizacji spadku umieralności i rozrodczości.

Zgodnie z teorią przejścia demograficznego, źródłem i podstawowym czynnikiem przejścia jest modernizacja. Biorąc pod uwagę, że w zachowaniach reprodukcyjnych człowieka ścierają się dwie tendencje: do biologicznego przetrwania oraz utrzymania równowagi względem otoczenia i że w perspektywie międzygeneracyjnej środkiem regulującym te tendencje jest relacja między liczbą urodzeń a liczbą zgonów, można stwierdzić, iż modernizacja wyrażająca się m.in. w stwarzaniu warunków do bardziej efektywnego korzystania ze środowiska lub nawet powiększania go w sensie fizycznym otwiera drogę do systematycznego wzrostu liczby ludności. Ten wzrost następuje w efekcie spadku natężenia zgonów, głównie na skutek dysfunkcjonalności w nowych warunkach katastrof umieralności. Z kolei zmniejszona intensywność zgonów w populacji staje się przesłanką osłabienia płodności, ponieważ przetrwanie gatunku staje sie możliwe w sytuacji obniżonej płodności. Kres spadku umieralności, który ostatecznie wyznacza zapisana w genach ludzi długość życia, staje się zarazem nowym międzygeneracyjnym poziomem równowagi między liczbą urodzeń i zgonów.
Teoria przejścia demograficznego uległa poważnej ewolucji od chwili jej sformułowania, m.in. jej struktura stała się bardziej ogólna i koherentna. Od 1945 r. była wielokrotnie i głęboko testowana empirycznie, co sprzyjało korzystnym modyfikacjom jej przesłanek i stwierdzeń. Podstawowy wkład do rozwoju teorii w latach 70. i 80. wnieśli A. Coale i J.C. Chesnais. Również demografowie polscy mieli udział w rozwoju tej teorii. Ich dziełem jest jedna z nielicznych w literaturze demograficznej monografii poświęcona teorii przejścia demograficznego.
Współcześnie istnieje koncepcja drugiego przejścia demograficznego, która opisuje zmiany procesów demograficznych, które wynikają ze zmian motywacji zakładania rodziny i posiadania dzieci. Istotą drugiego przejścia demograficznego jest spadek płodności, a pytaniem jest, gdzie będą zachodziły teraz dostosowania – czy poprzez migracje, czy poprzez rozważenie zagrożeń dla procesów ludnościowych wynikających z utrzymującej się niskiej dzietności.

Teoria przejścia demograficznego

·         Zmiana reprodukcji ludności z rozrzutnej (tradycyjnej) na oszczędną (nowoczesną)

·         Przejście demograficzne wynika z procesu społecznego o charakterze ewolucyjnym tj. modernizacji

·         Prekursor: Thompson (1929)- dokonał podziału populacji na trzy grupy (spowodowało to rozwój badań nad zmianami reprodukcji ludności):

-          o wysokiej stopie urodzeń i zgonów oraz niskiej podlegającej fluktuacjom stopie przyrostu naturalnego

-          o spadającej stopie zgonów i rosnącej stopie przyrostu naturalnego

-          o spadającej stopie urodzeń oraz spadającej stopie przyrostu naturalnego

·         Landry (1934)- typologia reprodukcji ludności:

-          typ pierwotny: niekontrolowana skrajnie wysoka płodność i wysoka umieralność zależna od warunków przyrodniczych

-          typ przejściowy: trwale spadkowa umieralność i względnie stabilna wysoka rozrodczość, której zmiany są warunkowane sytuacją ekonomiczną

-          typ współczesny: niewielkie zmiany umieralności i trwale spadkowa płodność wynikająca z ograniczania liczby potomstwa (ważną rolę odgrywają tu czynniki psychologiczne)

-          Landry zmiany typu reprodukcji nazwał rewolucją demograficzną

·         Lata 30. i 40.- przejście demograficzne jako proces przywracania równowagi wewnątrzdemograficznej (między urodzeniami i zgonami) oraz równowagi między ludnością i środowiskiem jej życia

·         Notestein (1943, 1945)- podstawowe postulaty:

-          przejście zostało wywołane przez fundamentalną zmianę społeczną związaną z industrializacją i urbanizacją

-          w trakcie procesu każda populacja podąża tą samą ścieżką rozwoju demograficznego, co zarazem zakłada uniwersalność przyczyn zmian reprodukcji ludności

-          ekwifinalność przejścia tzn. w jego trakcie wszystkie populacje zmierzają do określonego, takiego samego stanu docelowego, niezależnie od stanu wyjściowego

-          brak synchronizacji spadku umieralności i rozrodczości

·         Kirk (1943):

-          głównym mechanizmem rozprzestrzeniania się zjawisk charakterystycznych dla przejścia jest dyfuzja kulturowa

-          różnice międzykulturowe wyjaśniają różnice w historycznym czasie przejścia między różnymi populacjami

·         Przejście demograficzne jako faza zamkniętego cyklu demograficznego:

-          początkowa faza to społeczeństwo tradycyjne (przednowoczesne)- wysoki współczynnik urodzeń i zgonów; równowagę zapewniają okresowe katastrofy umieralności

-          druga faza to przejście demograficzne- podstawowe cechy: systematyczny spadek umieralności i podążający za nim z pewnym opóźnieniem spadek rozrodczości (spadki te mają następujące cechy: jednokierunkowość, ciągłość i nieodwracalność); występuje systematyczny wzrost liczebny populacji (o ile nie ma silnej emigracji netto) oraz duża zmienność w czasie wzorców rozrodczości, umieralności i struktury wg wieku

-          trzecia faza to równowaga finalna: niskie współczynniki urodzeń i zgonów; liczba ludności nie ulega większym zmianom; podobne wzorce (typ stacjonarny populacji)

·         2 subfazy przejścia demograficznego:

-          pierwsza to eksplozja ludnościowa: współczynnik przyrostu naturalnego osiąga rosnące, stale dodatnie wartości => szybkie, nasilające się powiększanie liczby ludności (wynika to z asynchroniczności zmian umieralności i rozrodczości, a przede wszystkim z szybszego tempa spadku współczynnika zgonów niż urodzeń

-          druga faza to implozja ludnościowa- stale malejące, dodatnie wartości współczynnika przyrostu, jest to spowodowane szybszym spadkiem współczynnika urodzeń niż zgonów

·         Inne ujęcie przejścia: ciągły wzrost e(0), czyli średniej długości trwania życia w momencie narodzin i ciągły spadek TFR (współczynnik płodności- ile hipotetycznie dzieci rodzi jedna kobieta); przejście rozpoczyna się gdy TFR jest od 4,5 do 7 a e(0) to około 25-30 lat, a kończy gdy TFR jest około 2-2,5 a e(0) wynosi koło 73-77 lat

·         Podstawowy czynnik przejścia to modernizacja. Spowodowała ona możliwość bardziej efektywnego wykorzystania środowiska, co otworzyło drogę do systematycznego wzrostu liczby ludności

·         Spadek umieralności wynika z zaniku katastrof umieralności

·         Mniejsza intensywność zgonów => przesłanka osłabienia płodności, bo możliwe staje się przetrwanie gatunku w sytuacji obniżonej płodności

·         Podział czynników powodujących zmiany rozrodczości i umieralności

-          charakter wolicjonalny (zmiany wymagają zmian świadomości, postaw i zachowań jednostek) np.: rezygnacja z palenia papierosów, decyzja kobiet o kontroli własnej płodności

-          charakter pozawolicjonalny (zmiany niezależne od woli jednostek) np.: w Europie Zachodniej w XX wieku nastąpił spadek współczynnika urodzeń pod wpływem prawnych utrudnień w zawieraniu związków małżeńskich; spadek współczynnika zgonów (głównie wśród dzieci) pod wpływem wprowadzenia obowiązkowych szczepień ochronnych przeciw ospie

-          zmiany reprodukcji ludności (umieralności lub rozrodczości) o charakterze pozawolicjonalnym szybciej zachodzą, bo nie wymagają zmian zachowań postaw itd.

-          Zmiany pozawolicjonalne zachodzą łatwiej w przypadku umieralności => spadek umieralności poprzedza spadek rozrodczości

·         Coale (lata 70.): spadek rozrodczości był spowodowany:

-          zmianami małżeńskości (faza maltuzjańska- nazwa ze względu na sposób ograniczania rozrodczości analogiczny do tego proponowanego przez Malthusa))

-          regulacją urodzeń (faza neomaltuzjańska)

·         Coale: predeterminanty (warunki konieczne) spadku płodności i wyzwalacze (warunki wystarczające- Coale nie był w stanie skonkretyzować sensu ich znaczenia)

·         Główne predeterminanty:

-          Obniżenie się społecznej i rodzinnej normy dzietności wynikającej z potrzeby przetrwania (na poziomie populacji) lub sukcesji czy dziedziczenia (na poziomie rodziny) w związku ze spadkiem umieralności dzieci

-          Bilans netto korzyści i kosztów posiadania potomstwa (sugerujący obniżenie jego stanu)

-          Powszechny obowiązek szkolny => wzrost poziomu wiedzy i kompetencji

-          Zmiana sytuacji kobiety w społeczeństwie i rodzinie (wyjście poza gospodarstwo domowe i pojawienie się na rynku pracy)

·         Najpierw przejście demograficzne w pionierskich grupach populacji a potem w grupach bliskich im kulturowo- dyfuzja kulturowa (np. poprzez język), a nie koniecznie w grupach,  w których predeterminanty są silne

·         Chesnais: przetestował teorie przejścia empirycznie; wprowadził pojęcie wysokości przejścia (najwyższa w trakcie przejścia w danej populacji wartość współczynnika przyrostu naturalnego) i długości przejścia (liczba lat pomiędzy początkiem trwałego spadku umieralności i końcem trwałego spadku rozrodczości) oraz mnożnika przejścia (wielokrotność liczebności populacji na końcu tego procesu względem jego początku)

·         Populacje pionierskie- przejście niskie lecz długie

·         Populacje najbardziej opóźnione- przejście wysokie lecz krótkie

Teoria drugiego przejścia demograficznego (D.J. van de Kaa, R. Lesthaeghe)

Dalszy obserwowany spadek dzietności wynika przede wszystkim z chęci zapewnienia możliwości samorealizacji się obojga rodziców w codziennym życiu współczesnego społeczeństwa.

1) opóźnianie wieku zawierania małżeństwa, osłabienie trwałości małżeństwa, zmniejszenie częstości zawierania małżeństw w większości grup wieku, wzrost roli związków kohabitacyjnych, w tym związków typu wspólnego życia, ale oddzielnego zamieszkiwania (LAT Living – Apart – Together), wzrost częstości występowania rozwodów, wzrost liczby rodzin z jednym rodzicem,

2)              zmniejszenie dzietności poniżej prostej zastępowalności pokoleń, występowanie zmian we wzorcu płodności, wyrażających się opóźnianiem wieku urodzenia pierwszego dziecka, przesuwaniem się maksymalnej płodności do grupy wieku 25 – 29 lat, wzrostem udziału dzieci rodzących się poza związkiem małżeńskim, przy rosnącej akceptacji społecznej tego zjawiska,

3)              szerokie rozpowszechnianie się znajomości metod, a także dostępności różnych środków antykoncepcyjnych, stosowanych dla świadomego powoływania do życia dzieci w czasie i liczbie, jakiej sobie życzą rodzice,

4)              zmiana stylu życia.

Drugie przejście demograficzne - Demograf holenderski Dirk van de Kaa uważa, że w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo nastąpiło drugie przejście demograficzne. Charakterystyczną cechą drugiego przejścia demograficznego jest spadek płodności poniżej poziomu gwarantującego ciągłą zastępowalność pokoleń.

W modelu drugiego przejścia demograficznego zmniejszanie się dzietności, przy bardzo niskim poziomie umieralności, przypisywane jest dążeniu obojga rodziców do osiągnięcia własnych źródeł dochodów z pracy oraz odpowiedniego wykształcenia i zadowolenia z życia.

Doniosłą rolę zaczynają odgrywać motywacje do stałego podnoszenia poziomu życia rodzinnego.

Teoria ekonomiczna Leibensteina

Leibenstein w stworzonej przez siebie teorii ekonomicznej wyodrębnił trzy typy użyteczności i dwa typy kosztów związanych z dodatkowym dzieckiem.

Typy użyteczności:

1)              użyteczność dziecka rozważanego jako „dobro konsumpcyjne” (źródło osobistej radości dla rodziców),

2)              użyteczność dziecka rozważanego jako
dziecko – producent; po pewnym czasie dziecko będzie przyczyniać się do wzrostu dochodów rodziny,

3)              użyteczność dziecka jako potencjalnego źródła zabezpieczenia, np. na starość.

Koszty posiadania dodatkowego dziecka dzieli Leibenstein na:

1)              bezpośrednie – są to bieżące wydatki na utrzymanie dziecka aż do chwili, kiedy samo zacznie zarabiać (mieszkanie, wyżywienie, odzież),

2)              pośrednie – są to utracone możliwości w następstwie urodzenia kolejnego dziecka (brak możliwości pracy matki, utracone zarobki w okresie ciąży, mniejsza mobilność rodziców, itp.).

Leibenstein wyróżnił trzy efekty wiążące się z rozwojem gospodarczym:

a)              Efekt dochodowy. Wraz ze wzrostem dochodów „użyteczność konsumpcyjna” dziecka nie ulega zmianie, maleje użyteczność dziecka jako potencjalnego źródła dochodów i zabezpieczenia na starość oraz rosną koszty bezpośrednie i pośrednie posiadania dodatkowego dziecka.

b)              Efekt przeżycia. Wzrost długości trwania życia (spadek

umieralności – szczególnie w młodszych grupach wieku) podnosi krzywe użyteczności z posiadania dodatkowego dziecka.

c)              Efekt struktury zawodowej. Wraz ze wzrostem gospodarczym rosną koszty kształcenia,  związane z coraz bardziej zwiększającą się specjalizacją zapewniającą awans społeczny (teza o „włoskowatości społecznej” Dumonta).

I TEORIA: Tomasza Roberta Malthusa (1766-1834). Duchowny anglikański, prof. historii moralnej i ekonomii. W 1798 napisał dzieło pt.: "Prawo Ludności", wydawane już w XIXw. Jego doktryna krążyła i do dziś krąży w polityce, ekonomii i demografii. Sedno jego teorii: "Ludność w razie braku przeszkód wzrasta w postępie geometrycznym (co jakiś czas się podwaja). Środki utrzymania wzrastają w jedynnie w postępie arytmrtycznym." Przeszkody:  1)prewenyjne- zmniejszające poziom urodzeń. Jego zdaniem najwięcej dzieci mają mają warstwy najniższe- biedacy itd. Trzeba to ograniczyć- wstrzemięźliwość seksualna, rządał by młodzi ludzie jak najpóźniej wstępowali w związki małżeńskie, ogranioczać liczbę małżeństw. 2) przeszkody pozytywne, które mogły zwiększać liczbę zgonów.      II TEORIA: teoria przejścia demograficznego (transformacji demograficznej): ma wielu autorów. Jej podstawą jest "Rewolucja demograficzna" francuskiego demografa- Laudri. Teoria ta ujawnia mechanizm rozwoju ludności i wyróżnia etapy tego rozwoju.

I faza naturalna- urodzenia i zgony miały charakter naturalny. Były uzależnione od fizjologii człowieka i od przyrody. Kobiety rodziły wtedy przeciętnie 5-6 dzieci. Kobiety te jednak żyły krótko. Była ogromna umieralność (co drugie dziecko nie przeżywało 1 roku życia) i epidemie. Na przełomie XVIII i XIXw. rozwój w wysoko rozwiniętych krajach przyniósł II fazę.

II faza- dotknęła ona tylko wysoko rozwinięte kraje. Bardzo wzrósł przyrost naturalny. To spowodowało klimat do ograniczenia liczby urodzeń.

III faza- niski przyrost naturalny tak ja...