Skrypt Etyka Zawodowa.doc

DEFINICJA ETYKI, JEJ ŹRÓDŁA I METODA, ETYKA A INNE NAUKI

DEFINICJA ETYKI

Chcąc uprawiać etykę normatywną należy najpierw odpowiedzieć na pytanie, co to jest etyka w najogólniejszym przynajmniej tego słowa znaczeniu.

etyka jest to nauka filozoficzna, która formułuje ogólne zasady moralne oraz szczegółowe normatywy ludzkiego działania za pomocą wrodzonych człowiekowi zdolności poznawczych.

Poszczególne składniki podanej definicji wymagają bliższego określenia.

a)     Nauka

Bierzemy ten termin w jego sensie przedmiotowym jako metodycznie uporządkowany zbiór twierdzeń o pewnym przedmiocie, sprawdzalnych (czyli dających się odpowiednio uzasadnić) oraz przekazywalnych względnie intersubiektywnych (czyli wyrażonych za pomocą języka naukowego złożonego z terminów jednoznacznie określonych).

b)    Filozoficzna

Oznacza to, że sięga ona do pierwszych i elementarnych składników moralności, które nie dadzą się wyjaśnić przez inne wcześniejsze od siebie, natomiast same służą jako racje do wyjaśnienia wszystkich pozostałych.

c)     Ogólne zasady i szczegółowe normatywy

Ogólne zasady etyki dotyczą takich kwestii jak np. czynienie dobra, a unikanie zła jako podstawowych powinności ludzkich. Natomiast szczegółowe normatywy są swego rodzaju konsekwencjami tych pierwszych jak np. obowiązek okazywania szacunku rodzicom.

W myśl podanego określenia właściwe zadanie etyki jako nauki filozoficznej polega na:

zbudowaniu moralno-normatywnej teorii ludzkiego działania, czyli wypracowaniu za pomocą metod filozoficznego myślenia logicznie spójnego zbioru zdań etycznych, należycie usystematyzowanych i uzasadnionych.

d) Ludzkie działanie

Przez "ludzkie działanie" rozumiemy ogół ludzkich aktów rozumnych. A zatem poza nawiasem etyki znajdują się wszystkie akty ludzkie nieświadome lub spełnione w stanie skrępowania rozumu lub woli, a więc działania, w których człowiek nie wie, co czyni, albo czyni coś z musu, wbrew swojej woli.

d)    Wrodzone człowiekowi zdolności poznawcze

Człowiek jako istota psychofizyczna posiada dwie różne władze poznawcze, mianowicie rozum (intelekt) i zmysły. Jednakowoż w badaniach filozoficzno-etycznych zastosowanie może mieć tylko rozum. Mimo to akty poznawcze, jakie spełnia on w tym zakresie, są tego rodzaju, że pozwalają wyodrębnić dwie różne funkcje: poznanie ściśle rozumowe oraz do- świadczenie.

STRUKTURA PODANEJ DEFINICJI

1. Przedmiot materialny i formalny etyki

Stosując ustalone przed chwilą pojęcia do sformułowanej uprzednio definicji etyki stwierdzić należy, że jej przedmiot materialny stanowi ludzkie działanie, przedmiot zaś formalny treściowy - ogólne zasady moralne oraz szczegółowe normatywy, krótko mówiąc, moralność tegoż działania.

3. Źródła etyki

Odpowiedź na pytanie, skąd etyka czerpie dane do swych rozważań, kryje się w ostatnim elemencie definicji etyki, wyrażonym w słowach: wrodzone człowiekowi zdolności poznawcze. Oznaczają one poznanie ściśle rozumowe oraz doświadczenie.

METODA ETYKI

Ustalenie przedmiotu formalno-metodologicznego etyki oraz jej źródeł stawia na porządku dziennym problem metody etyki. Chodzi mianowicie o to, za pomocą jakich środków badawczych etyka potrafi z dostępnych sobie źródeł poznania dojść do zbudowania zamierzonego przez siebie usystematyzowanego zbioru zdań etycznych.

1. Ustalenie faktu etycznego

Zabieg to ważny. Rozstrzyga się tu bowiem niezbędny w filozoficznej metodzie myślenia problem, określany jako punkt wyjścia badania filozoficzno-etycznego. Zgodnie z przyjętą empiryczną orientacją na tym szczególnie etapie zaznacza się konieczność uwzględnienia, obok danych doświadczenia wewnętrznego, również faktów doświadczenia zewnętrznego w najszerszym, o ile możliwe, zakresie, pozbawionym wszakże wszelkich filozoficznych domieszek. Tą drogą wykrywamy w ludzkiej świadomości moralnej kompleks zjawisk, które określić można jako fenomen moralności. Składa się nań splot takich elementów, jak np. prze- życie wartości, powinności, dążenia do celu, sumienia, akt wyboru i decyzji określających we właściwy sobie sposób nasze postępowanie moralne.

2. Opis podstawowego faktu etycznego

Odpowiednio do przyjętego założenia złożą się nań trzy odrębne opisy jego części składowych w postaci faktów pierwotnych. Każdy zaś z tych opisów ma do spełnienia następujące zadania. Zmierzać on musi: po pierwsze - do wyszczególnienia najbardziej charakterystycznych cech danego zjawiska moralnego, o ile się ono przejawia w naszej świadomości, po drugie - do ustalenia ich wzajemnego stosunku, po trzecie - do sformułowania odpowiedniego zagadnienia.

3. Uprawomocnienie twierdzeń (tez) etyczno-normatywnych

Na pierwsze miejsce wysuwa się konieczność dokonania analizy filozoficznej tego zjawiska. Odmienność tego zabiegu w porównaniu z opisem polega na tym, że analiza wnika w dynamiczną rzeczywistość ustalonego faktu etycznego, usiłuje wykryć w jego obiektywnej rzeczywistości podstawowe elementy składowe i zachodzące między nimi zależności. Jej zatem zadaniem jest odkrycie wewnętrznej struktury tego zjawiska, aby za pomocą uzyskanych danych dokonać uściślenia odpowiednich pojęć i terminów, czyli sformułowanie języka etyczno-filozoficznego właściwego danemu zagadnieniu. Jest to konieczne do osiągnięcia jednoznaczności używanych słów i uniknięcia częstego w filozofii, zwłaszcza współczesnej, pomieszania pojęć.

Najważniejsze wszakże, a zarazem najtrudniejsze, zadanie na tym etapie polega na zbudowaniu logicznie poprawnego uzasadnienia tezy uznanej za prawdziwą. Wymaga to uprzedniego rozpatrzenia racji odnoszących się do tego tematu i ustalenia ich wartości dowodowej.

ETYKA A INNE NAUKI

Rozważania nad metodą etyki dowiodły, że etyka pozostaje w wielostronnych i ścisłych związkach z innymi dyscyplinami filozoficznymi i szczegółowymi. Ponieważ związki te wpływają w bardzo istotny sposób na kształtowanie się teoretycznego profilu etyki, wymagają dokładniejszego omówienia.

1. Etyka a pozostałe dyscypliny filozoficzne

Etyka posiada wspólny z dyscyplinami filozoficznymi przedmiot formalno-metodologiczny, dzięki czemu wszystkie stanowią tylko część jednej organicznej całości określanej ogólnie jednym mianem filozofii bądź też nauk filozoficznych. Mimo to każda z nich ma swój własny przedmiot materialny i formalno-treściowy, co znowu pozwala je od siebie nawzajem odróżnić.

Wszystkie wszakże dyscypliny filozoficzne dzielą się na dwie zasadnicze grupy: jedne z nich tworzą tzw. filozofię praktyczną, inne natomiast tzw. filozofię teoretyczną. Różnią się one między sobą tym, że filozofia teoretyczna opracowuje ogólną teorię wszelkiego bytu oraz jego podstawowych kategorii szczegółowych, filozofia praktyczna zaś zmierza do zbudowania teorii działania bytu rozumnego, w naszym przypadku działania moralnego, godziwego. W tym założeniu jest rzeczą jasną, że etyka zalicza się do tzw. filozofii praktycznej.

2. Etyka a nauki szczegółowe

W grę wchodzą przede wszystkim psychologia, socjologia, etnologia oraz nauka o moralności.

Etyka ma wspólny z nimi przedmiot materialny i formalno-treściowy, różni się zaś od nich przedmiotem formalno-metodologicznym. Nauki szczegółowe ograniczają się do badania moralności w obrębie danych zjawiskowych, fenomenalnych, o charakterze czasowo-przestrzennym, i przedstawiają wyjaśnienia ważne w tych tylko granicach, etyka natomiast szuka wyjaśnień ostatecznościowych, światopoglądowo ważnych.

Z punktu widzenia filozofii chrześcijańskiej nauki szczegółowe w stosunku do etyki pełnią rolę nauk pomocniczych. Ich doniosłość przejawia się w pierwszym rzędzie w tym, że dostarczają one etyce naukowo opracowanych danych doświadczenia.

3. Etyka a teologia moralna

Zasadnicza różnica, jak je dzieli, polega na tym, że obie te nauki sięgają w swych badaniach do różnych źródeł. Etyka jako nauka filozoficzna opiera się na rozumie i doświadczeniu jako przyrodzonych źródłach poznania, podczas gdy teologia moralna czerpie swe dane ze źródeł objawionych (Pismo święte i Tradycja), a więc zakłada autorytet Boga i Kościoła jako interpretatora nauki objawionej. Teologia moralna w swoich rozważaniach często korzysta z odpowiednich elementów myślenia filozoficznego i dlatego w dziełach moralistów jest bardzo dużo materiału filozoficznego, którego etyk nie może ignorować, ponadto - znając teologię - może z tych źródeł czerpać subiektywne motywacje do rozważenia odpowiednich zagadnień już w kategoriach filozoficznego myślenia. Natomiast etyka jako nauka filozoficzna świadomie abstrahuje od źródeł teologicznych, ograniczając się wyłącznie do empiryczno-rozumowej strony badania zjawisk. Niezrozumienie tego stanu rzeczy prowadzi nieraz do sądów jednostronnych i niezgodnych z obiektywną prawdą, co w konsekwencji powoduje tylko pomieszanie pojęć.

FILOZOFICZNE PODSTAWY ETYKI

Szukając źródeł zależności etyki od ogólnego światopoglądu filozoficznego trzeba zacząć od przypomnienia, co jest właściwym przedmiotem rozważań etyki. Jak wiadomo skupia się ona na badaniu moralności aktów ludzkich. Akt wszakże nie jest bytem samodzielnym. Akt jako pewna forma działania zakłada zawsze jakiś podmiot i podziela jego naturę. Filozofowie scholastyczni wyrażali to za pomocą zasady: agere sequitur esse (taki byt, takie działanie). Akt etyczny jest więc aktem spełnionym przez człowieka i chcąc zrozumieć, na czym polega natura tego aktu, należy sobie wpierw zdać sprawę z natury człowieka jako jego sprawcy i podmiotu. Skrzywione spojrzenie na człowieka musi w konsekwencji doprowadzić do jednostronnej i nieadekwatnej teorii aktu ludzkiego i moralności.

Wchodzić w szczegóły tego pasjonującego tematu nie należy do zakresu etyki. Problem antropologiczny we wszystkich jego podstawowych wymiarach musi być rozstrzygnięty wcześniej. Zakładając, że jego rozwiązanie prowadzi do przyznania pierwszeństwa filozofii chrześcijańskiej, można poprzestać na ogólnym omówieniu elementarnych tez tomistycznej koncepcji człowieka jako podmiotu działania moralnego. Stanowią one zatem zespół filozoficznych twierdzeń, do których etyka chrześcijańska tylko się odwołuje w odpowiednich miejscach, ale których nie uzasadnia. Są to dla niej zdania już uzasadnione na właściwym im terenie, przede wszystkim w teorii poznania, metafizyce ogólnej, antropologii i psychologii racjonalnej, a wreszcie w teodycei. Zaznaczyć również wypada, że na razie chodzi o założenia mające charakter w pewnym sensie uniwersalny, ponieważ stosuje się je

mniej lub więcej stale w toku rozważań filozoficzno-etycznych. Założenia

ważne tylko w określonych traktatach zostaną podane we wprowadzeniu do tych traktatów.

1. Tezy z zakresu teorii poznania.

1. Pierwsza z tych tez stwierdza, że poznanie człowieka zarówno zmysłowe, jak też umysłowe ma charakter obiektywny. Znaczy to, że przedmioty tego poznania istnieją niezależnie od aktów poznawczych ludzkiego intelektu. Co więcej - przy spełnieniu się odpowiednich warunków - są one dostępne ludzkiemu poznaniu przynajmniej w tym stopniu, że intencjonalne (dane w zmysłach i umyśle) obrazy (wyobrażenia, pojęcia i sądy) pozostają w zasadniczej zgodności z poznawaną rzeczywistością. Dzięki temu filozofia może być nauką nastawioną na badanie rzeczywistości, a nie tylko własnych tworów intencjonalnych czy też wyrażającego je języka.

2. Filozofia chrześcijańska przyjmuje też, że umysł ludzki w wykonywanych aktach poznawczych dzięki właściwej sobie zdolności abstrahowania od konkretnych cech przedmiotów poznawanych za pomocą zmysłów dociera do ich istotowych struktur, czyli do ich istoty. Mocą tego poznania przekracza granice zjawiskowości i tworzy obiektywnie uwarunkowane pojęcia powszechne. Tu dopiero, nie w poznaniu zmysłowym, odsłania się przed człowiekiem "prawda" rzeczy, to co w nich jest najbardziej rzeczywiste i trwałe.

2. Tezy z zakresu filozofii człowieka jako osoby

1. Podstawowym na tym odcinku stwierdzeniem jest teza, że człowiek jest bytem pochodnym. Swe istnienie we wszystkich jego wymiarach zawdzięcza Bogu jako Bytowi nieskończonemu, stanowiącemu zarazem ostateczne źródło wszelkiego innego bytu. Człowiek pochodzący od Boga pozostaje w istotnej od Niego zależności, innymi słowy, jest bytem z istoty swej Bogu podporządkowanym i ku Niemu skierowanym.

2. Człowiek jest bytem substancjalnym (nie tylko wiązką aktów świadomościowych), w którego strukturze występują dwie konstytutywne zasady, nawzajem do siebie ostatecznie niesprowadzalne, a mianowicie pierwiastek materialny (ciało) oraz pierwiastek duchowy (dusza nieśmiertelna). Obydwie są jednakowo realne, ale dzięki temu, że pozostają we wzajemnej relacji istotowej, stanowią elementarne części składowe jednej (czyli wewnętrznie jednolitej) natury człowieka.

3. Człowiek jest osobą, czyli jednostką rozumną (rationalis naturae individua substantia - jak mawiali scholastycy), w sobie zamkniętą, niepowtarzalną i za siebie samą odpowiedzialną (in se clausa, incommunicabilis, sui iuris). Z tego względu osoba jest podmiotem sprawczym wszelkiego działania, niezależnym i samoistnym w porządku bytów przygodnych. W języku scholastyków przybierało to formę zasady: actiones sunt suppositorum, czyli "przyczyną sprawczą działania podmiotu jest on sam".

4. Elementy kształtujące osobowość człowieka stwarzają podstawę jego naturalnej wielkości i godności. W świecie bytów przygodnych człowiekowi przysługuje rzeczywisty prymat w stosunku do całej przyrody, zarówno nieożywionej, jak i ożywionej. Z tego też tytułu, jak to wyraźnie podkreślił już ŚW. TOMASZ nie jest on podporządkowany drugiemu człowiekowi jako swemu celowi, a społeczności tylko w pewnym zakresie, o ile to nie narusza jego osobowej wartości.

5. Osobowość człowieka ma charakter dynamiczny. W wyniku swojej rozumnej działalności tworzy on świat zewnętrznych i wewnętrznych wartości, czyli świat kultury, ale równocześnie pomnaża swoją wewnętrzną doskonałość. Na rozwój człowieka składają się więc zarówno pierwiastki zewnętrznego postępu, jak i duchowego rozwoju.

6. Człowiek wreszcie jest istotą z natury swej społeczną. Oznacza to, że do pełnego ujęcia egzystencjalnej kondycji człowieka należy także dostrzeżenie jego społecznej istotowej determinacji.

3. Tezy z zakresu filozofii rozumnych działań osoby ludzkiej

1. Dynamizm charakteryzujący człowieka jako osobę przejawia się w jego dążeniu. Dążenie zaś oznacza tendencję lub skłonność określonego bytu względem czegoś, co stanowi jego przedmiot, termin, czyli kres.

a) Dążenie naturalne (wrodzone), utożsamia się z wewnętrzną strukturą i nastawieniem rzeczy względem czegoś, co jej odpowiada. Jest to więc sama natura rzeczy, ale wzięta w odniesieniu do jakiegoś przedmiotu, w którego osiągnięciu znajduje ona swoje udoskonalenie. Tak np. dążeniem naturalnym wzroku jest jego zdolność widzenia przedmiotów.

b) Dążenie świadome polega na działaniu, czyli aktach określonej władzy względem jej przedmiotu. W zależności od tego, czy chodzi o władzę zmysłową czy też duchową, mówi się o dążeniu zmysłowym bądź rozumnym.

2. Wola jest władzą, której przedmiotem formalnym jest dobro. Znaczy to, że może ona zamierzać określony przedmiot tylko o tyle i pod tym względem, o ile przedmiot ten przedstawia się jej jako "coś dobrego", czyli o ile jest jakimś "dobrem w ogólności”.

3. Zrodzone z chcenia dobra dążenie woli przeobraża się w akt całościowo ukształtowany dopiero wtedy, kiedy zostaje ono skierowane ku określonemu dobru bytującemu w istniejącej rzeczywistości. Determinacja ta dokonuje się na zasadzie współdziałania poznania rozumowego i sprawstwa woli. Dla etyki istotne jest to, że w determinowaniu swego dążenia ku określonym, danym egzystencjalnie dobrom wola cieszy się w odpowiednim zakresie atrybutem wolności.

5. Wolność woli oznacza taką jej zdolność, dzięki której - zakładając wszystkie warunki wymagane do działania woli - nie podlega ona konieczności działania zdeterminowanego przez silniejszy motyw lub prawa przyrody, ale determinuje się sama, innymi słowy, zachowuje moc autodeterminacji.

NAUKA O AKTACH LUDZKICH

POJĘCIE AKTU ROZUMNEGO

Pojęcie aktu rozumnego ustala etyka chrześcijańska za pomocą kryterium, którego istotną treść wyznaczają dwa elementy: sprawczy udział woli oraz poznanie dobra, czyli celu.

Odpowiednio do tego akty rozumne obejmują wszystkie akty, które pochodzą sprawczo od woli człowieka wprawionej do działania przez rozumowe poznanie dobra (celu) jako zamierzonego przez nią skutku.

Obok aktów rozumnych w sferze działalności człowieka występują również nader liczne akty nie rozumne (zwane też aktami człowieka, aktami nieświadomymi, w łacińskiej terminologii actus hominis). Charakteryzują się one tym, że pochodzą sprawczo od innych władz człowieka b e z udziału jego rozumu i woli, czyli bez jego świadomości, albo przynajmniej udziału woli. 

POJĘCIE AKTU ROZUMNEGO WOLNEGO I ROZUMNEGO KONIECZNEGO

Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że akt rozumny utożsamia się z aktem wolnym, natomiast akt konieczny znaczy tyle, co akt nierozumny. Refleksja filozoficzna prowadzi jednak do wniosku, że intuicje myślenia potocznego muszą być na tym odcinku znacznie skorygowane.

Wyjaśniając pojęcie aktu rozumnego podkreślono, że do jego konstytutywnych elementów należy poznanie dobra oraz sprawcze chcenie tego dobra przez wolę. Z tych dwu elementów dobro poznane, a nie sprawiająca je wola określa treść tego aktu. Jak nam bowiem wiadomo z założeń psychologii filozoficznej, wola zamierza właściwy sobie przedmiot o tyle tylko, o ile przedstawia się on jej jako jakieś dobro. To podstawowe prawo dążenia woli powoduje, że inaczej kształtuje się sprawstwo woli, kiedy staje ona w obliczu, czyli poznaje bezpośrednio (a nie tylko przez podobieństwa) dobro nieskończone, czyli Absolut (zakładając jego istnienie), inaczej zaś, kiedy zwraca się ona ku dobrom ograniczonym, przygodnym. Odpowiednio do sprecyzowanego w tych słowach kryterium otrzymujemy podział aktów rozumnych na akt rozumny konieczny oraz akt rozumny wolny.

1.Akt rozumny konieczny

Akt rozumny konieczny zachodzi wówczas, kiedy wola zostaje zdeterminowana do działania specyficzną naturą określonego dobra, którym jest dobro nieskończone, czyli Absolut.

Idzie o to, że bezpośrednie (nie zaś tylko analogiczne) poznanie Absolutu przez człowieka z konieczności wyzwala w nim nieodwracalny akt duchowego doń "przylgnięcia", czyli miłości. Struktura woli człowieka jako władzy od samych podstaw nastawionej na dążenie do dobra sprawia, że nie może ona nie chcieć poznanego dobra nieskończonego (a więc będącego dobrem i tylko dobrem) i zwrócić się ku innemu dobru.

2. Akt rozumny wolny

Akt rozumny wolny lub krócej: akt wolny, w dalszym toku rozważań zwać się będzie także "aktem dobrowolnym", "ludzkim", "świadomym". Jego zaś określenie zakłada przyjętą w ogólnofilozoficznych założeniach indeterministyczną koncepcję wolności woli ludzkiej.

Przez akt wolny rozumie się więc taki akt, w którym wola nie krępowana przez przeszkody zewnętrzne, ani nie poddana przymusowi działania według praw przyrody ewentualnie najsilniejszego motywu dokonuje wyboru określonego dobra spomiędzy kilku poznanych możliwości działania.

Wśród tych możliwości działania wymienić należy: a) możność działania lub niedziałania, b) możność wyboru między dobrami krańcowo sobie przeciwnymi, np. miłość i nienawiść, oraz c) możność wyboru między dobrami gatunkowo różnymi, np. uprawianie sportu lub nauka.

PODSTAWOWE PODZIAŁY AKTÓW WOLNYCH

1. Akty samorodne i akty nakazane

Do aktów samorodnych...