OŚWIECENIE.pdf

OŚWIECENIE

NAZWA : Termin “oświecenie” obejmuje swoim zakresem całokształt zjawisk zachodzą-

cych w Europie w XVIII wieku. Nazwa oświecenie upowszechniła się od niemieckiego sło-

wa “Aufklärung” i była używana jako nazwa epoki. Początki oświecenia to przełom wieku

XVII i XVIII (1688 rok - Rewolucja Angielska), natomiast umowną datą końcową epoki

jest rok 1789, rok wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Okres oświecenia w Polsce

trwał od lat 40-tych XVIII wieku do roku 1822 (wydanie “wileńskich” Poezji Adama Mic-

kiewicza).

HISTORIA : Pierwsze symptomy oświecenia wystąpiły u schyłku XVII wieku w Anglii . W

1688 roku miała tam miejsce bezkrwawa rewolucja, która umożliwiła mieszczaństwu

uczestnictwo w sprawowaniu władzy i uczyniła z konstytucyjnej Anglii wzorcowe dla ów-

czesnej Europy państwo oświeceniowe. We Francji oświecenie miało inny charakter;

Francja była monarchią absolutną i wszelkie przejawy filozofii oświeceniowej uważała za

wrogie. Pomimo pewnych form represji wprowadzonych przez króla, nie udało się jednak

zahamować rozwoju prądów umysłowych epoki. Obóz filozofów stał się swego rodzaju

partią polityczną, której działalność zaowocowała pod koniec XVIII wieku przewrotem re-

wolucyjnym.

W innych krajach Europy (oprócz Polski i Holandii) panował absolutyzm , który pogodził

się z nadejściem nowej epoki; rezultatem owego sojuszu politycznego stał się w Austrii,

Prusach i Rosji tzw. oświecony absolutyzm .

Polskie oświecenie narodziło się z przyczyn nieco odmiennych; przeszkodą nie była bo-

wiem monarchia absolutna, lecz deformacja polskiego parlamentaryzmu. Kiedy w Euro-

pie ogólną tendencją było ograniczenie władzy absolutnej, to w Polsce działo się wręcz

odwrotnie: wysiłek oświeconych obywateli szedł w kierunku wzmocnienia tej władzy, po-

nieważ krajowi groziła anarchia, upadek gospodarczy oraz utrata możliwości stanowienia

o losach własnego państwa. Dlatego też, choć polskie oświecenie było integralną częścią

oświecenia europejskiego, miało ono własne, indywidualne cechy i uwarunkowania. Na-

leży dodać, że w Polsce koniec epoki oświeceniowej przypada na najbardziej dramatyczne

momenty w dziejach kraju. Polska, osłabiona anarchią szlachty i magnaterii, od 1764

roku rządzona była przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego . Pomimo usilnych

starań o naprawę Rzeczypospolitej, nie udało mu się uchronić państwa przed rozbiorami.

Polskę podzielili między siebie sąsiedzi: Rosja, Austria i Prusy. Pierwszy rozbiór nastąpił

w 1772 roku i choć próbowano ratować Polskę przed całkowitym upadkiem (uchwalono

w 1791 roku Konstytucję 3 Maja), losy Polski zostały rozstrzygnięte poza nią samą. W

roku 1793 nastąpił drugi, a w 1795 trzeci rozbiór Polski, która na wiele lat znikła z mapy

Europy.

Oświecenie przyniosło nie tylko zmiany polityczne i ustrojowe w Europie, ale było rów-

nież epoką rozwoju nauki i techniki. W roku 1735 ukazało się dzieło Linneusza Systema

naturae , które zapoczątkowało rozwój botaniki . Początki historii sztuki opracował

Winckelmann (1763 r.). Imponujące były osiągnięcia techniczne : w roku 1750 Priestley

wyodrębnił tlen (fundamentalny fakt dla rozwoju chemii), w 1782 roku Mongolfier skon-

struował balon, dając początek aeronautyce. W roku 1787 Galvani rozbudował teorię

elektryczności. Należy ponadto wspomnieć o wynalezieniu szczepień ochronnych, wyna-

lazku maszyny tkackiej (1769 r.) oraz o opracowaniu metody wyrobu porcelany (1709 r.).

FILOZOFIA : Epoka oświecenia nie była jednorodna pod względem światopoglądowym czy

filozoficznym. Pomimo to można jednak wyróżnić kilka wiodących idei filozoficznych, zna-

miennych dla całego oświecenia tak w Europie, jak i w Polsce.

Francuski uczony, Kartezjusz (René Descartes, 1596-1650 r.), autor Rozważań o meto-

dzie oraz słynnego sformułowania: “Myślę, więc jestem” (“Cogito, ergo sum”), był twórcą

racjonalizmu . Kierunek ten gloryfikował potęgę rozumu ludzkiego w poznawaniu prawdy

o świecie. Zwolennikami takiego rozumowania byli Wolter i Denis Diderot. Racjonalizm

przeciwstawiał się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; doprowadził do powstania de-

1 z 4

OŚWIECENIE

izmu. Deizm uznawał istnienie Boga jako stwórcy świata, ale odrzucał objawienie i wy-

znaniowe formy wiary.

Innym wiodącym nurtem filozoficznym epoki był empiryzm , który głosił, że źródłem po-

znania świata jest - oprócz rozumu - doświadczenie. Współtwórca tej doktryny myślowej,

angielski uczony Francis Bacon kładł nacisk na odrzucenie wszystkiego, czego nie moż-

na potwierdzić praktycznie.

Konsekwencją obu tych kierunków filozoficznych, tzn. racjonalizmu i empiryzmu, było

powstanie utylitaryzmu . Dla twórców utylitaryzmu (J. Bentham, J. Mill ) nadrzędnym ce-

lem życia każdego człowieka było działanie na rzecz szczęścia wszystkich ludzi. Najwyż-

szym dobrem w przekonaniu utylitarystów jest zatem pomyślność jednostki, jej przydat-

ność, osiągana na drodze kształcenia i wychowania, a polegająca na jej maksymalnym

wkładzie w powodzenie całego społeczeństwa.

Rolę edukacji i wychowania dostrzegał angielski filozof John Locke , współtwórca kierun-

ku filozoficznego, zwanego sensualizmem . Sensualiści uważali, że źródłem wiedzy są wra-

żenia zmysłowe, będące odbiciem rzeczywistości. Istotną rolę w filozofii oświecenia ode-

grał również niemiecki myśliciel Immanuel Kant , autor dzieła Krytyka czystego rozumu .

Kant twierdził, że poznanie świata polega na opisywaniu rzeczywistości za pomocą goto-

wych kategorii istniejących w umyśle.

LITERATURA : Literatura oświecenia, powstająca na zachodzie Europy, była wyrazicielką

najnowszych osiągnięć i idei epoki. Propagowała ona walkę z wszelkimi formami uprze-

dzeń i przesądów myślowych. Wielcy twórcy literatury byli nie tylko pisarzami, ale stawa-

li się jednocześnie walczącymi z zacofaniem filozofami. Zgodnie z przesłaniem, jakie nio-

sły nowe prądy myślowe, skierowali oni uwagę współczesnych sobie ludzi na miejsce

człowieka w nowoczesnym, oświeconym świecie.

Jednym z najwybitniejszych twórców oświecenia był francuski myśliciel Voltaire (1694-

1778), który wywarł ogromny wpływ na całokształt europejskiego oświecenia, a szczegól-

nie na jego filozofię. Francuz był jednym ze współtwórców nowego gatunku literackiego,

tj. powiastki filozoficznej , utworu ośmieszającego określoną tezę filozoficzną. Przykładem

owego gatunku był Kandyd , czyli optymizm , wydany w 1759 roku. Za główną cechę twór-

czości Voltaire’a uznać należy bezkompromisowy krytycyzm autora.

Znaczącą postacią francuskiego oświecenia był obok Woltera Denis Diderot (1713-1784

rok). Zasłynął on jako autor dzieła Kubuś Fatalista i jego pan (powiastka filozoficzna), a

także jako współtwórca Encyklopedii , dzieła obejmującego całość ówczesnej wiedzy i bę-

dącego wyrazem nowych poglądów.

Człowiekiem, którego twórczość również wywarła ogromny wpływ na literaturę oświece-

nia, był Jean Jacques Rousseau (1712-1778 r.). Był on zwolennikiem idei “powrotu do

natury”, czemu dał wyraz w swoich utworach Nowa Heloiza (1761 r.) i Rozprawa o na-

ukach i sztukach.

Okres, w którym tworzyli Voltaire, Diderot i Rousseau, to okres, kiedy panował w litera-

turze francuskiej klasycyzm . Kierunek ten zaistniał w literaturze w drugiej połowie XVII

wieku. Twórcą poetyki oświeceniowej był Nicolas Boileau-Despréaux (1636-1711 r.),

który w Sztuce poetyckiej (1677 r.) określił reguły tworzenia dla poszczególnych rodzajów

literackich.

W dobie klasycyzmu francuskiego w XVIII wieku rozkwitała działalność takich twórców

komedii oświeceniowej, jak Marivaux (1688-1763) i Beaumarchais (1732-1799 r.). Ten

ostatni był autorem znanej do dziś komedii Wesele Figara (1784 r.), którą Mozart przero-

bił na operę.

W rozwoju literatury europejskiej okresu oświecenia duże zasługi miał również klasycyzm

angielski . Powieści pochodzące z tego okresu dziejów weszły na stałe do kanonu literatu-

ry światowej. Przedstawicielami klasycyzmu angielskiego byli: Jonathan Swift (1667-

1745 r.), autor Podróży Guliwera do wielu odległych narodów świata (1726 r.), Da

niel

2 z 4

OŚWIECENIE

Defoe (1660-1731 r.), twórca powieści Przypadki Robinsona Cruzoe (1719 r.), Henry Fiel-

ding (1707-1754 r.): Historia życia Toma Jonesa, czyli dzieje podrzutka (1749 r.), Lauren-

ce Sterne (1713-1763 r.): Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy .

Równolegle do klasycyzmu zaczął się rozwijać nowy kierunek literacki, tj. sentymenta-

lizm , którego twórcą był Jean Jacques Rousseau . Kierunek ten aprobował powrót do na-

tury i skupiał się na ukazywaniu ludzkich uczuć i przeżyć. Nazwę swą zawdzięczał tytu-

łowi romansu powieściowego pt. Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy, którego

autorem był Laurence Sterne.

Obok klasycyzmu i sentymentalizmu na literaturę oświeceniową miał w niewielkim stop-

niu wpływ kierunek artystyczny, zwany rokoko . Szersze zastosowanie znalazł on na ob-

szarze sztuki, jednak jego przejawy można zauważyć również w niektórych komediach i

drobnych utworach poetyckich.

Chociaż na początku XVIII wieku z Europy zachodniej, a szczególnie z Francji, zaczęły

napływać do Polski nowe idee i prądy literackie, oświecenie polskie w swej pierwszej fa-

zie, tj. w latach 1740-1764, nie wydało żadnych znaczących dzieł w zakresie literatury.

Rozwijała się natomiast żywo publicystyka moralizatorsko-dydaktyczna. Ważną pozycją

publicystyczną, jaka pojawiła się w omawianym okresie, była wydana w 1741 roku roz-

prawa O poprawie wad wymowy , napisana przez Stanisława Konarskiego .

Dopiero po wstąpieniu na tron króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w roku 1764

następuje gwałtowny rozwój polskiej literatury oświeceniowej. Król okazał się bowiem

hojnym mecenasem kultury i sztuki narodowej; był twórcą i przewodnikiem inteligencji

dworskiej, która okazała się aktywnym środowiskiem kulturotwórczym. W roku 1765 z

inicjatywy króla powstał w Warszawie teatr publiczny; powołane zostało do życia czasopi-

smo “Monitor” oraz założono Szkołę Rycerską.

“ Monitor” był pismem, które miało za zadanie propagowanie wszelkich reform. Było ono

redagowane najpierw przez Adama Kazimierza Czartoryskiego, a następnie kolejno przez

księdza Franciszka Bohomolca, Ignacego Krasickiego i Adama Naruszewicza . W swoich

esejach, artykułach, reportażach i felietonach wspomniani powyżej twórcy krytykowali

sarmackie zacofanie, brali w obronę mieszczan i chłopów, nawoływali do tolerancji religij-

nej i świeckiej, propagowali edukację, gloryfikowali typ człowieka oświeconego. “Monitor”

był wydawany przez dwadzieścia jeden lat i miał ogromne zasługi w procesie kształtowa-

nia się nowego, oświeconego społeczeństwa.

Znaczącą rolę w rozwoju literatury polskiej okresu oświecenia odegrali ludzie związani

bezpośrednio z królem; uczestniczyli oni w wydawanych przez niego “ obiadach czwart-

kowych” , podczas których prezentowali fragmenty swojej twórczości. Organem “obiadów

czwartkowych” było czasopismo “Zabawy przyjemne i pożyteczne” (1770-1777 r.), które

miało duży wpływ na kształtowanie się polskiej literatury klasycznej. Dla “Zabaw...” pisa-

li Stanisław Trembecki, Franciszek Zabłocki i Franciszek Dionizy Kniaźnin , jednak cen-

tralną postacią pisma był Adam Naruszewicz (1733-1796 r.). Drukował w nim swoje sa-

tyry, ody, sielanki i bajki. Z inicjatywy króla Naruszewicz napisał Historię narodu polskie-

go wydaną w 1780 roku.

Innym, znakomitym poetą polskiego oświecenia był Stanisław Trembecki (1735-1812 r.).

W swoich bajkach i listach poetyckich opiewał on osobę i rządy Poniatowskiego. Najbar-

dziej znany poemat Trembeckiego to Sofiówka.

Najwybitniejszym twórcą doby oświecenia w literaturze polskiej był Ignacy Krasicki

(1735-1801), zwany księciem poetów. W “Zabawach przyjemnych i pożytecznych” opubli-

kował on wiersz pt. Święta miłości kochanej ojczyzny , który śpiewany był przez młodzież

w Szkole Rycerskiej. Utwór ten stał się niemalże hymnem narodowym. Krasicki był twór-

cą poematów heroikomicznych : Myszeidos (1775 r.) oraz Monachomachia, czyli Wojna

Mnichów (1778 r.). Ta ostatnia, wyszydzająca ciemnotę kleru, jego obżarstwo i opilstwo,

zyskała miano arcydzieła literatury polskiej. Krasicki to również autor nowoczesnej po-

3 z 4

OŚWIECENIE

wieści polskiej pt. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776 r.), będącej satyrycznym

obrazem społeczeństwa polskiego. Inna powieść Krasickiego, zatytułowana Pan Podstoli

(1779 r.), w której pisarz wykreował model idealnego ziemianina, zdobyła powszechne

uznanie ówczesnych czytelników. Krasicki zasłynął w literaturze polskiej jako autor satyr

( Do króla , Pijaństwo , Pan nie wart sługi ) i bajek , które wydane zostały w zbiorze Bajki i

przypowieści (1779 r.). Gatunki te opanował Krasicki pod względem budowy i kompozycji

do perfekcji i doprowadził je do mistrzowskiej formy artystycznej.

Przedstawicielami dramatu polskiego oświecenia byli: komediopisarz Franciszek Boho-

molec , który tworzył swoje sztuki na potrzeby dworu królewskiego, oraz Franciszek Za-

błocki (1754-1821 r.), autor Fircyka w zalotach (1781 r.) i Sarmatyzmu (1785 r.).

Twórcą polskiej poezji sentymentalnej i pieśni religijnych okresu oświecenia był Franci-

szek Karpiński (1741-1825 r.). Jego najbardziej znane utwory to: sielanka Laura i Filon

oraz pieśni Bóg się rodzi, moc truchleje... i Kiedy ranne wstają zorze .

Równolegle do ośrodka królewskiego, którego centrum stanowiła osoba Stanisława Augu-

sta Poniatowskiego, funkcjonowało ugrupowanie literackie o nieco politycznym charakte-

rze, którego twórcy skupieni byli wokół osoby księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego.

Ośrodek ten nosił nazwę “ Puławy” (pochodzącą od nazwy miejsca spotkań grupy) i pro-

pagował kulturę i literaturę w stylu rokokowym i sentymentalnym. W ramach “Puław”

tworzył m. in. Franciszek Dionizy Kniaźnin (1750-1807 r.).

W latach 1787-1795 w literaturze polskiej doszło do głosu pokolenie twórców, urodzo-

nych w okolicach 1750 roku. Byli to: Hugo Kołłątaj (1750-1812 r.), Stanisław Staszic

(1755-1826 r.), Wojciech Bogusławski (1757-1829 r.), Franciszek Salezy Jezierski (1740-

1791 r.) oraz Julian Ursyn Niemcewicz (1757-1841 r.). Autorzy ci stworzyli nową koncep-

cję nowoczesnego narodu szlachecko-mieszczańskiego. Z ich inicjatywy powstał ośrodek

literacki, tzw. Kuźnia Kołłątajowska . Celem oświeceniowej publicystyki politycznej,

uprawianej w okresie trwania obrad Sejmu Czteroletniego przez Kołłątaja (m. in. Do Sta-

nisława Małachowskiego , 1780 r.), Staszica ( Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego , 1785

r.; Przestrogi dla Polski ) czy Jezierskiego ( Katechizm o tajemnicach rządu polskiego ,

1790r.), było doprowadzenie do reformy państwa i jego instytucji. Hasła głoszone przez

powyższych twórców pojawiały się również w twórczości Niemcewicza (komedia polityczna

pt. Powrót posła , 1790 r.) oraz Bogusławskiego ( Krakowiacy i górale , 1794 r.).

Ogromny wysiłek twórców literatury epoki oświecenia, zmierzający do wydźwignięcia Pol-

ski z zacofania oraz do zbudowania nowoczesnego państwa z oświeconym społeczeń-

stwem, nie uchronił kraju przed upadkiem. Losy Polski zostały rozstrzygnięte poza jej

granicami. W 1772 roku nastąpił I rozbiór Polski, w 1793 - II, a ostateczną tragedię naro-

dową przypieczętował III i ostatni rozbiór w 1795 roku.

OŚWIECENIE NA TLE INNYCH EPOK : Oświecenie jako epoka historycznoliteracka w

sposób szczególny zapisała się w dziejach literatury polskiej. Twórcom oświeceniowym

przypadła w udziale odpowiedzialna funkcja kształcenia silnego społeczeństwa, które w

obliczu tragicznych wydarzeń historycznych potrafiło walczyć o własną wolność oraz

przetrwać długie lata niewoli.

Oświecenie w Europie to nie tylko czas gwałtownego rozwoju sztuki, filozofii i literatury,

to epoka, która dała początek nowoczesnej cywilizacji.

4 z 4

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: