POLSKA KOMUNIZM OPOZYCJA S�OWNIK JAKUB KARPI�SKI POLONIA Y^lv*i*?>%?&*'$&& ^ftSS&SwSS WBRraBlUWR**^ ' ' " "~�" ���'- �^"'"^ S�OWNIK JAKUB KARP1NSK1 POLONIA * * * vu--w BIBLIOTEKA Wydzia�u Dmrrias^m i Nnuk Peiycznych Uniwersytetu Warsrawslcwgo ul. Nowy �wiat 69, 96-946 Wiwwawji tel. 620-03-81 w. 295, 296 H> -O Jakub Karpi�ski POLSKA, KOMUNIZM, OPOZYCJA S�ownik ISBN O 902352 45 8 Copyright � Jakub Karpi�ski First published m Polish September 1985 Pierwsze wydanie polskie wrzesie� 1985 Oprawa graficzna J C i J J ALL RIGHTS RESERYED WSZYSTKIE PRAWA ZASTRZE�ONE Biblioteka WDiNP UW 1098000582 Najnomz is tom Po/s, 5 POLONIA POLONIA BOOK FUND LTD 8 QUEEN ANNE'S GARDENS, LONDON W4 1TU UNITED KINGDOM Pnnted and bound m the UK * * * W tej ksi��ce autor stara si� m�wi� o tym, o czym m�wi tytu�: o Polsce, komunizmie i opozycji, uwzgl�dniaj�c te� zwi�zki mi�dzy tymi sprawa- mi. G��wnie mowa tu o okresie powojennym, ale Polska komunistyczna powsta�a w wyniku drugiej wojny �wiatowej, trzeba wi�c by�o niekiedy cofn�� si� w czasie. M�wi si� tu o wydarzeniach, ale tak�e o s�owach i ideach. W historii, zw�aszcza politycznej, trudno nie uwzgl�dnia� s��w i poj��, kt�rych uczestnicy wydarze� u�ywaj�. Mowa tu mi�dzy innymi o polityce, a ustr�j komunistyczny ma zwy- czaj wi�za� z polityk� sprawy zwykle od niej odleg�e. St�d pewne pomie- szanie zagadnie�. Trzeba je by�o uporz�dkowa� i powsta� s�ownik: od A do � (od administracji do �ywno�ci). Nie m�wi si� tu o wszystkim, bo to jest trudne i niemo�liwe. Jest to kr�tki niebiograficzny s�ownik powo- jennej historii i wsp�czesno�ci politycznej w Polsce, uwzgl�dniaj�cy niekt�re wydarzenia wcze�niejsze i niekt�re wydarzenia poza Polsk�. Zapewne wi�kszo�� artyku��w mo�na by rozwin�� i zamieni� t� ksi��- k� w bibliotek�, w kt�rej by�oby tyle tom�w, ile jest hase� w s�owniku. Ten s�ownik mo�e by� u�yteczny dla kogo�, kto chcia�by o r�nych rze- czach czyta� w jednym tomie. Autor przestrzega przed mierzeniem wa�no�ci spraw d�ugo�ci� tek- stu. S� sprawy, kt�re warto uczci� milczeniem, s� takie, kt�rych nie powo�a do istnienia wielo�� s��w. O powojennej historii Polski i o systemie spo�ecznym istniej�cym w Polsce - autor pisa� w innych pracach; wykorzystano je w tej ksi��ce. Zamieszczenie pozycji w bibliografii nie �wiadczy o jej aprobacie. Pozycje te - podane przyk�adowo - informuj� o r�nych punktach widzenia, w tym - o oficjalnym, czasem mog� te� pom�c w znalezieniu informacji i nowych �r�de�. Wykaz skr�t�w zaczyna si� na stronie 333, spis tre�ci - na stronie 339. l l administracja 7 administracja - czynno�� zarz�dzania lub zbi�r organ�w zarz�dzaj�cych. Na og� istniej� wyodr�bnione organy i procedury zwi�zane z wydawaniem ustaw i s�downictwem (nie zalicza si� ich do administracji). Jednak granice mi�dzy ustawodawstwem, s�downic- twem i administracj� bywaj� zatarte, zw�aszcza w pa�stwach komunistycz- nych. Sytuacj� komplikuje tak zwana �kierownicza rola" partii komunisty- cznych, sprawowana zar�wno wobec organ�w administracyjnych, jak i u- stawodawczych lub s�dowych. Admi- nistracj� cz�sto uto�samia si� z admi- nistracj� pa�stwow�, zw�aszcza tam, gdzie zakres upa�stwowienia jest roz- leg�y. W PRL jednak organy pa�stwa s� nadzorowane przez instancje par- tyjne, kt�re wykonuj� cz�� zada� ad- ministracyjnych. Na tym mi�dzy inny- mi polega �kierownicza" lub �przewo- dnia" rola partii komunistycznej. Twierdzi si�, �e naczelnym orga- nem administracji w PRL jest rz�d (Rada Ministr�w), za� �ministrowie kieruj� okre�lonymi dzia�ami admini- stracji pa�stwowej" (art. 42 konstytu- cji PRL). Tak jednak jest pod warun- kiem, �e nie zwraca si� uwagi na �kie- rownicz� rol� partii". Niekiedy rozpatruje si� osobno, jako szczeg�lne dzia�y, administracj� gospodarcz� i terenow�. GUS nie zalicza wymiaru sprawied- liwo�ci do administracji, a tak�e w p. " '� // l. yj� tf ' l fl ll(, JWI� K, i obi n, fa ttl , >\CG 9nt<>. , A.S < ' K * * afery gospodarcze 9 LIT : S�d orzek�.., Instytut Literacki, Pary� 1972, Aniela Stemsbergowa, Widzia- ne z lawy obro�czej, Instytut Literacki, Pary� 1977, Aniela Steinsbergowa, Ze wspomnie� obro�cy: Kariera artyku�u 23, �Zapis� 1978, nr 8, �Zeszyty Historyczne* 1979, z. 48; Czas pr�by. O adwokatach - obro�cach ludzi i warto�ci. Komitet Helsi�- ski w Polsce, Zeszyt nr 5. adwokatura - og� adwokat�w i apli- kant�w adwokackich. Adwokatura dysponuje samorz�- dem, kt�rego organami s� Naczelna Rada Adwokacka i wojew�dzkie rady adwokackie. Nadz�r nad adwokatur� przyznano ministrowi sprawiedliwo�- ci, kt�ry mo�e uchyli� uchwa�y samo- rz�du adwokatury. 3 i 4 stycznia 1981 roku odbywa� si� w Poznaniu Og�lnopolski Zjazd Ad- kat�w, kt�ry domaga� si� �przywr�ce- nia pe�nej samorz�dno�ci i niezale�no- �ci adwokatury" i sformu�owa� wiele szczeg�owych postulat�w dotycz�- cych wykonywania zawodu adwokata, organizacji adwokatury, systemu pra- wa w PRL i wymiaru sprawiedliwo�ci. Odbywaj�cy si� od l do 3 pa�dzier- nika 1983 roku Krajowy Zjazd Adwo- katury uzna� s�uszno�� uchwa� zjazdu pozna�skiego i zaleci� ich realizacj� Naczelnej Radzie Adwokackiej. Od pocz�tku roku 1984 organy sa- morz�du adwokatury by�y atakowane w prasie i w�adze pa�stwowe wzmog�y represje przeciw �nieodpowiedzial- nym" adwokatom. LIT Czas pr�by. O adwokatach - obro�cach ludzi i warto�ci, Komitet Helsi�- ski w Polsce, Zeszyt nr 5 afery gospodarcze - dokonywane gru- powo przest�pstwa na szkod� skarbu pa�stwa (ale nie zawsze na szkod� konsument�w). Czasem afery polega- �y na tym, �e w przedsi�biorstwie pa�- stwowym lub sp�dzielczym wytwa- rzano dobra lub us�ugi nie informuj�c o tym w�adz. Przedsi�biorstwo pa�- stwowe funkcjonowa�o wi�c jako pry- watne. Afery polega�y r�wnie� na po- garszaniu jako�ci wyrob�w i sprzeda- waniu zwi�kszonej ich ilo�ci bez wie- dzy zwierzchnik�w i kontroler�w. Kodeks karny z 19 kwietnia 1969 roku m�wi o zagarni�ciu mienia wiel- kiej warto�ci w porozumieniu z innymi osobami i w art. 134 przewiduje kar� wi�zienia od 8 do 15 lat lub 25 lat dla kogo�, �kto, wyzyskuj�c dzia�alno�� jednostki gospodarki uspo�ecznionej, w porozumieniu z innymi osobami za- garnia mienie wielkiej warto�ci na szkod� takiej jednostki, nabywc�w lub dostawc�w i powoduje przez to powa�ne zak��cenia w funkcjonowa- niu gospodarki narodowej". Kto tak� dzia�alno�� organizuje lub ni� kieruje, mo�e by� skazany na kar� �mierci (art. 134 �2). Afery gospodarcze wymaga�y wta- jemniczenia, przekupienia i wsp�pra- cy wielu os�b zajmuj�cych stanowiska w pa�stwowym przemy�le, handlu i w aparacie kontroli. W latach sze��dzie- si�tych �rodki masowego przekazu in- formowa�y mi�dzy innymi o aferach w przemy�le sk�rzanym (dostarczanie sk�r prywatnym odbiorcom) i w prze- 8 adwokaci zestawieniach dotycz�cych zatrudnie- nia w administracji nie podaje danych dotycz�cych ministerstwa obrony na- rodowej i ministerstwa spraw wewn�- trznych. Wed�ug danych GUS, w roku 1983 przeci�tne zatrudnienie w administra- cji pa�stwowej wynosi�o 135,5 tysi�ca os�b, z czego na administracj� central- n� przypada�o 43,4 tysi�ca os�b (w mi- nisterstwach i urz�dach r�wnorz�d- nych pracowa�o 16,2 tysi�ca os�b). W administracji terenowej (w urz�dach wojew�dzkich, miejskich, dzielnico- wych i gminnych) pracowa�o 92 tysi�ce os�b. adwokaci. Adwokat to osoba upraw- niona do udzielania pomocy prawnej, zw�aszcza w procesie karnym i cywil- nym. Przygotowaniem do zawodu ad- wokata s� studia prawnicze i aplikacja adwokacka. W PRL na list� aplikan- t�w adwokackich - i nast�pnie adwo- kat�w - wpisuj� rady adwokackie. Liczba adwokat�w we wczesnych la- tach osiemdziesi�tych zbli�a�a si� do 6 tysi�cy, z tego w prawie 400 zespo- �ach adwokackich pracowa�o przesz�o 3,5 tysi�ca adwokat�w. Aplikant�w by�o ponad 300. Rola adwokat�w jest szczeg�lnie istotna w procesach politycznych, or- ganizowanych i przygotowywanych przez pa�stwo, kt�rego reprezentanci prowadz� �ledztwo i oskar�aj� w pro- cesie, wyroki za� s� wydawane w imie- niu pa�stwa i co najmniej niekiedy instytucje pozas�dowe wp�ywaj� na tre�� wyrok�w. W procesie politycz- nym pa�stwo stwierdza, �e jego dobro zosta�o naruszone, i pa�stwo jest w takim procesie stron� nies�ychanie sil- n�. Zasady procesu karnego powo- duj � jednak, �e adwokat mo�e uwzgl�- dnia� interesy klienta i utrudni� pro- wadzenie procesu w spos�b ca�kowicie zgodny z interesami w�adz. Te ze swej strony cz�sto ograniczaj� rol� adwo- kat�w, mi�dzy innnymi pozbawiaj�c niezale�nych obro�c�w prawa wyko- nywania zawodu. W okresach wzmo�onego u�ywania wymiaru sprawiedliwo�ci do zwalcza- nia przez pa�stwo przeciwnik�w (lub domniemanych przeciwnik�w) rola adwokat�w jest trudna (tak by�o zw�a- szcza w okresie stalinowskim). Wielu adwokat�w potrafi�o jednak rol� obro�cy wype�nia� rzetelnie i odwa�- nie (tak by�o po czerwcu 1976 roku lub w stanie wojennym). alkohol 11 Od aktywu wymaga si� co najmniej pasywno�ci. Aktyw pasywny bra� udzia� w demonstracjach antystudenc- kich i �antysyjonistycznych" w roku 1968 lub w wiecach antyrobotniczych w roku 1976. Aktyw nale�y pobudza� ostro�nie. Zdaje si�, �e ponad potrze- by zwierzchnik�w pobudzono aktyw podczas �rewolucji kulturalnej" w Chinach. W Polsce �aktyw" wznosil czasem nieprzewidziane okrzyki, tak jak 19 marca 1968 roku, gdy W�ady- s�aw Gomulka m�wi� do �aktywu par- tyjnego Warszawy". Aktyw mo�e tak- �e wykonywa� zadania skromniejsze i nadaje si� do pisania list�w pi�tnuj�- cych �Solidarno��" lub Ko�ci�. alkohol. Picie alkoholu bywa poti z�- ba, upodobaniem, przyzwyczajeniem, pe�ni rozmaite funkcje w skali indywi- dualnej i spo�ecznej; mo�e by� uciecz- k� od rzeczywisto�ci lub protestem. Picie w towarzystwie mo�e prowadzi� do poczucia wsp�lnoty. Picie alkoholu dla zdobyc...
zbitym