Zobowiązania. Część ogólna.

Istota zobowiązań

I. Pojęcie zobowiązania w ogólności

Zobowiązanie

–          zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, w którym jedna osoba (wierzyciel) może żądać od drugiej strony (dłużnik) świadczenia, a ta ostatnia powinna to świadczenie spełnić.

*        stosunek prawny – 3 elementy:

→       podmioty →  podmiot uprawniony – wierzyciel, podmiot zobowiązany – dłużnik;

→       przedmiot → świadczenie – określone zachowanie się dłużnika, którego spełnienia może się domagać wierzyciel;

→       treść – uprawnienia wierzyciela i obowiązki dłużnika;

podmioty

–          wyjątkowo może występować w stosunku zobowiązaniowym osoba trzecia;

*        np. po stronie wierzyciela – osoba, na rzecz której ma być spełnione świadczenie;

*        po stronie dłużnika – poręczyciel;

–          wielość dłużników lub wierzycieli w jednym zobowiązaniu;

è rozróżnienie na podmioty i strony stosunku zobow. – podmiotów może być więcej, strony są dwie;

*        szczególny przypadek wielości podmiotów: spółka więcej niż 2 osób, stosunek akredytywy i przekazu → stosunki wielostronne;

–          zdolność bycia wierzycielem lub dłużnikiem – zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych jak w cz. ogólnej pr. cyw. + zdolność do wywoływania skutków zobowiązaniowych w sferze czynów niedozwolonych (patrz dalej);

–          posługiwanie się przez strony innymi osobami – pełnomocnik, przedstawiciel (patrz wykonywanie zobowiązań);

–          strony muszą być oznaczone, choć są wyjątki: np. przyrzeczenie publiczne, niektóre przypadki ubezpieczenia, dokument na okaziciela, ale wtedy konieczne jest wskazanie sposobu zindywidualizowania ;strony (kwestia „oznaczalności: podmiotu zobowiązania), co powinno nastąpić najpóźniej w chwili spełnienia świadczenia przez dłużnika (ale art. 470 w zw. z art. 467 – depozyt sądowy gdy nie wie);

*        wyznaczona przez inny stosunek prawny, w szczególności przez stosunek prawno-rzeczowy (zobowiązania realne), np. z sąsiedztwa, użytkowania;

świadczenie

–          świadczenie to zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i polegające na zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi wierzyciela;

*        czynne (zasada) lub bierne → dare, facere, non facere, pati;

*        na świadczenie może się składać szereg czynności czy postaw, np. gdy treścią świadczenie jest osiągniecie określonego rezultatu;

*        interes wierzyciela to korzyść, która ma odnieść, jeśli jej brak to zobowiązanie wygasa/nie powstaje;

→       musi istnieć w czasie spełniania świadczenia;

→       musi być godne ochrony w świetle prawa (ustawa i zasady współżycia społecznego);

→       odnoszony do konkretnego stosunku i interpretowany stosowanie do zgodnej woli stron, celu i właściwości zobowiązania;

→       wywiera też wpływ na kryteria określające wykonanie zobowiązania (art. 354 kc);

→       charakter majątkowy, ale wyjątkowo też nie majątkowy (np. ochrona dóbr osobistych czy rzeczy o wartości pamiątkowej) → argument na nie dot. braku w nich sankcji odszkodowawczej, ale świadczenie może być wykonane in natura, a sankcja odszkodowawcza jest surogatem świadczenia. Poza tym można zastrzec karę umowną, która należy się niezależnie od poniesionej szkody (art. 484 § 1);

treść zobowiązania

–          prosty (tylko wierzyciel uprawniony, tylko dłużnik zobowiązany) lub

–          złożony schemat zobowiązania (uprawnieniom każdej ze stron odpowiadają obowiązki drugiej);

Cel zobowiązania

–          z reguły stosunek zobow. związany z realizacją celów (gł. ekon.) bezpośrednich lub pośrednich stron;

*        ekonomiczne – najczęściej obu stron, jak w wymianie dóbr i usług, realizowane przy pomocy jednej lub kilku związanych ze sobą ekonomicznie czynności prawnych (nie tylko zobow., ale też rzeczowych);

→       tzw. czynności powiernicze – cel rozporządzenia rzeczą podporządkowany realizacji powiązań obligacyjnych pomiędzy stronami;

*        zaspokojenie jednej strony, np. w przypadku obowiązku naprawy szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym i tutaj też czynności prawne mogą się ze sobą przeplatać;

*        cele nieekonomiczne – wynikające np. z ludzkich ambicji, wdzięczności, chęci dokonania dobrodziejstwa;

–          cele stosunków rodzinnych → nawet jeśli ich przedmiotem jest świadczenie majątkowe nigdy nie mają na celu zaspokojenie jedynie majątkowego interesu uprawnionego – są wyrazem szczególnej więzi rodzinnej i ich celem jest zaspokajanie uprawnień i wypełnianie obowiązków wynikających ze stosunku małżeństwa lub pokrewieństwa, nawet gdy dot. to świadczenia majątkowego;

–          pojęcie „cel zobowiązania” to nie to samo co pojęcie „cel czynności prawnej/causa/przyczyna/podstawa prawna”, choć występuje causa w stosunkach zobow., np. w bezpodstawnym wzbogaceniu;

–          gdy ustawa odwołuje się do celu zobowiązania, chodzi raczej o zindywidualizowany cel, do którego zmierzają strony konkretnego stosunku obligacyjnego (wyraźny lub dorozumiany) – ważne kryterium oceny, m.in.: art. 3531, 354, 410 § 2, 491 § 2 kc;

–          cel zobowiązania może też stanowić jeden z elementów określających właściwość zobowiązania (np. art. 354, 509 kc), gdyż pojęcie właściwości odwołuje się do konkretnego zobowiązania, a nie abstrakcyjnego;

II. Uprawnienia wierzyciela – obowiązki dłużnika

–          względny charakter więzi między stronami, wyjątkowo może rozciągać się na osobę trzecią, dlatego ochrona prawna ogranicza się jedynie do oznaczonej osoby (dłużnika), ale istnieją przypadki zwiększonej ochrony:

*        art. 59 kc;

*        gdy osoba trzecia względem istniejącego stosunku zobow. ze swej winy wyrządzi szkodę wierzycielowi uniemożliwiając dłużnikowi wykonanie zobowiązania;

*        art. 527 kc;

*        poprzez wpisanie niektórych praw względnych do księgi wieczystej;

*        niektóre prawa względne mają cechy zbliżające je do praw bezwzględnych, tj. skuteczność wobec dalszego nabywcy albo przyznanie ochrony prawu względnemu erga omnes, np. prawo najmu;

*        czasem przełamywana przez ustawodawcę – np. ciężary realne – zobowiązanie każdoczesnego właściciela rzeczy do świadczenia wobec uprawnionego;

*        tzw. zobowiązania realne;

–          inna różnica pomiędzy względnymi a bezwzględnymi polega też na tym, że regułą dla względnych jest działanie zobowiązanego, a dla bezwzględnych - powstrzymanie się od naruszania cudzego uprawnienia;

–          wierzytelność jako prawo podmiotowe w ujęciu od strony wierzyciela – z reguły jedno lub kilka uprawnień, którym odpowiadają obowiązki dłużnika, a zasadą jest, że w stosunku względnym uprawnienia mają postać roszczeń → prawo podmiotowe wyczerpuje się w roszczeniu/ach;

*        poszczególne roszczenia mogą być samodzielnie wymagalne i zaskarżalne;

*        w zakresie uprawnień wierzyciela mogą znajdować się także uprawnienia (ich celem może być ukształtowanie poszczególnych roszczeń lub całego stosunku prawnego) nie będące roszczeniami (Klein);

*        Grzybowski uważa, że uprawnienia nie stanowiące roszczeń (prawokształtujące) nie wchodzą w skład wierzytelności jako prawa podmiotowego, np. art. 365, art. 395 i 396, art. 672-674;

–          2 kategorie uprawnień wierzyciela:

*        zasadnicze (główne) – uzyskanie świadczenia; uzyskanie odszkodowania → służą bezpośrednio do zaspokojenia podstawowego interesu wierzyciela;

*        pomocnicze (uboczne) – charakter uzupełniający w stosunku do uprawnień głównych, np. pobieranie odsetek, a czasem przygotowują, pośrednio wpływają na uzyskanie głównego uprawnienia, np. uzyskanie od dłużnika wiadomości o przedmiocie świadczenia;

→       nie mogą powstać bez istnienia uprawnień zasadniczych;

→       krytyka tego podziału Klein, za Grzybowski;

–          wszelkiego rodzaju uprawnienia wierzyciela (głównie roszczenia) mogą być realizowane w drodze przymusu – tryb przewidziany w kpc (gł. II księga), a środkiem przymusu jest egzekucja sądowa lub administracyjna, a wyjątkowo tylko samopomoc (np. art. 432, 671 § 2 kc);

*        sposób przymusowego uzyskania świadczenia zależy od:

→       rodzaju świadczenia

→       przedmiotu świadczenia;

*        wynikiem przymusu – uzyskanie przez wierzyciela tego co od dłużnika mu się należy, przede wszystkim świadczenie główne – najłatwiej pieniężne, bo w naturze trudne do uzyskania i jeśli się nie uda to wierzycielowi pozostaje:

→       tzw. wykonanie zastępcze (konieczne upoważnienie z ustawy, np. art. 479, 480 kc);

→       możność dochodzenia odszkodowania w miejsce świadczenia;

*        gdy dłużnika zobowiązany do oświadczenia to prawomocne orzeczenie sądu zastępuje to oświadczenie (art. 1047 § 1 kpc);

*        zobowiązania niezupełne – nie mogą być w ogóle dochodzone w drodze przymusu;

–          zasada realnego wykonywania zobowiązań → w modelu gosp. socjalistycznej szczególnie wymuszane, głównie ze względu na plany społ.-gosp., przyjmowano że wykonanie zstępcze ani odszkodowanie pieniężne nie zaspokoi interesu wierzyciela. Obecnie rozwiązanie takie może się okazać dla wierzyciela bardzo dogodne (patrz dalej);

–          obowiązki dłużnika w ogólności → brak pojęcia zbiorczego odpowiadającego pojęciu „prawa podmiotowego wierzyciela”;

*        odpowiedniki uprawnień wierzyciela;

*        podział na obowiązki zasadnicze (główne) i pomocnicze (uboczne);

*        zasada → dłużnik nie może zwolnić się z zobowiązania bez zgody wierzyciela, dając odszkodowanie (art. 483 § 2, art. 471 i n.);

*        odpowiedzialność dłużnika ma charakter majątkowy;

III. Odpowiedzialność dłużnika

–          dług a odpowiedzialność

*        z niemieckiej doktryny:

→       dłu...