Neandertalczyk.pdf

Długi marsz neandertalczyka

Panowanie Homo sapiens nad cał Ģ Ziemi Ģ nie było przes Ģ dzone.

Jedn Ģ z wi ħ kszych tajemnic neandertalczyka jest jego geograficzny zasi ħ g. Gatunek ten

uwa Ň ano dot Ģ d za jedyny takson prehistorycznego człowieka wyst ħ puj Ģ cy prawie wył Ģ cznie

w Europie – niemal wszystkie jego szcz Ģ tki znaleziono w zachodniej i Ļ rodkowej cz ħĻ ci

kontynentu: w Hiszpanii, Francji, Włoszech, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Belgii,

Chorwacji, oraz w bezpo Ļ rednim s Ģ siedztwie (w Izraelu i Iraku).

Przez dłu Ň szy czas Europa nale Ň ała tylko do neandertalczyków – od mniej wi ħ cej 300 tys. do

około 27 tys. lat temu na naszym kontynencie nie było innych ludzi. H. sapiens, cho ę opu Ļ cił

Afryk ħ 100 tys. lat temu, Europ ħ omijał szerokim łukiem. Wcze Ļ niej ni Ň nad Morze

ĺ ródziemne zawitał do Australii. Ale Australia była wtedy niezamieszkana, Europa za Ļ –

zaj ħ ta. Neandertalczycy byli te Ň jedynym gatunkiem człowieka, który do Europy nie przybył

z zewn Ģ trz, ale tu si ħ narodził – zapewne z lokalnych populacji H. heidelbergensis. Inni – H.

antecesor, H. erectus, kromanio ı czyk (najwcze Ļ niejszy europejski H. sapiens) – byli

imigrantami. To wła Ļ nie kontakt z nami (kromanio ı czykami i pó Ņ niejszymi przybyszami)

zako ı czył si ħ dla neandertalczyków fatalnie.

Wcze Ļ niej jednak, przez wi ħ ksz Ģ cz ħĻę ich panowania północn Ģ cz ħĻę Europy pokrywały

l Ģ dolody, a tundra schodziła nad Morze ĺ ródziemne. Kilkakrotnie, cho ę nigdy na długo,

klimat si ħ ocieplał i l Ģ dolody ust ħ powały, ale nawet wówczas neandertalczycy nie

kolonizowali Ļ wie Ň o odsłoni ħ tych obszarów. Na tereny Skandynawii czy północnej Polski nie

dotarli prawdopodobnie nigdy. To wła Ļ nie jeden z powodów, dlaczego uchodz Ģ za gatunek

niezbyt mobilny i przywi Ģ zany do Europy. Czy słusznie?

Europ ħ otaczaj Ģ z trzech stron morza, z czwartej – od wschodu – jest otwarta i ko ı czy si ħ

dopiero na Uralu, który te Ň nie zamyka jej szczelnie, zostawiaj Ģ c od południa szerok Ģ bram ħ

poprzez stepy Azji Centralnej dalej na wschód.

To wła Ļ nie tu w 1938 roku w uzbeckiej jaskini Teszik Tasz w pobli Ň u Samarkandy odkopano

fragmenty szkieletu chłopca, w tym 150 kawałków ko Ļ ci głowy, które po zło Ň eniu okazały si ħ

kompletn Ģ czaszk Ģ młodego neandertalczyka. Znalezisko wywołało sensacj ħ z co najmniej z

trzech powodów. Po pierwsze, podwajało znany obszar wyst ħ powania tego gatunku – do

najbli Ň szych stanowisk europejskich było st Ģ d 3200 km, do irackiego Szanidar – 1600 km. Po

drugie, dowodziło, Ň e neandertalczycy zamieszkiwali nie tylko niziny, ale i wysokie góry –

Teszik Tasz le Ň y na wysoko Ļ ci 1600 m n.p.m., a wokół wznosz Ģ si ħ czterotysi ħ czniki. Po

trzecie, było jednym z najwa Ň niejszych dowodów na istnienie neandertalskich rytuałów

grzebalnych – ciało zło Ň ono w w Ģ skim wykopie przy zachodniej Ļ cianie jaskini, z nogami

skierowanymi ku wyj Ļ ciu, a cało Ļę udekorowano sze Ļ cioma parami rogów kozic

syberyjskich. Obok le Ň ały liczne w ħ gielki z ogniska, które prawdopodobnie rozpalono

podczas pogrzebu.

W Teszik Tasz, a tak Ň e kilku innych jaskiniach, znaleziono te Ň wiele narz ħ dzi zaliczanych do

kultury mustierskiej, towarzysz Ģ cej europejskim neandertalczykom i zast Ģ pionej do Ļę nagle

wyrobami oryniackimi, ł Ģ czonymi ju Ň z H. sapiens, wraz z którym pojawiła si ħ sztuka (tzw.

rewolucja górnego paleolitu).

W Azji Ļ ladów rewolucji nie wida ę , a nieliczne stanowiska, na których znaleziono narz ħ dzia

(cho ę nie ko Ļ ci) zaliczane do wczesnego górnego paleolitu wykazuj Ģ wiele prze Ň ytków

kultury mustierskiej, co mo Ň e (cho ę nie musi) Ļ wiadczy ę o lokalnej ci Ģ gło Ļ ci kulturowej.

Czy Ň by neandertalczycy prze Ň yli tu dłu Ň ej ni Ň gdzie indziej? Czy zmieszali si ħ z innymi

ludami? I, co najwa Ň niejsze, czy zatrzymali si ħ akurat w okolicy Samarkandy – i to w

niego Ļ cinnych górach – gdy stepy południowej Syberii otwierały si ħ daleko na wschód?

Nasze wyobra Ň enie o neandertalczykach skomplikowało w 2001 roku sensacyjne odkrycie z

dalekiej północy, na stanowisku Mamontowaja Kuria na zachodnich zboczach Uralu u

wybrze Ň y Morza Arktycznego. Odkopano tam licz Ģ ce prawie 40 tys. lat narz ħ dzia kamienne,

ko Ļ ci zwierz Ģ t i cios mamuta z licznymi naci ħ ciami sprawiaj Ģ cymi wra Ň enie bardzo

prymitywnej sztuki. Ten region – jak s Ģ dzono – został zaj ħ ty dopiero około 13 tys. lat temu

przez ludzi współczesnych – przesuni ħ cie tej daty o prawie 30 tys. lat wywróciło koncepcj ħ

zasiedlenia Arktyki do góry nogami. Pojawiło si ħ wówczas pytanie: kim byli mieszka ı cy

Mamontowoj Kurii? W tak odległych czasach mogli to by ę równie dobrze neandertalczycy

(co powi ħ kszyłoby ich zasi ħ g o kolejnych par ħ tysi ħ cy kilometrów), jak i ludzie współcze Ļ ni.

W Ģ tpliwo Ļ ci rozstrzygn Ģę mogłyby ludzkie ko Ļ ci – tych jednak na razie brak.

Z tego powodu wi ħ kszego znaczenia nabiera odkrycie, o którym donosił jeden z

wrze Ļ niowych numerów Nature. Chodzi o wa Ň n Ģ dla archeologii Jaskini ħ Okładnikowa,

poło Ň on Ģ w górach Ałtaj, 2000 km na wschód od Teszik Tasz, znan Ģ ze znajdowanych tam

narz ħ dzi kamiennych o cechach mustierskich, ko Ļ ci zwierz ħ cych i ludzkich szcz Ģ tków.

Fragmenty kostne s Ģ zbyt małe i zniszczone, by na podstawie ich morfologii dało si ħ okre Ļ li ę

przynale Ň no Ļę gatunkow Ģ . Zadania nie ułatwia tak Ň e obecno Ļę artefaktów

charakterystycznych dla kultury mustierskiej sprzed około 40 tys. lat. Z jednej bowiem strony

mog Ģ sugerowa ę obecno Ļę neandertalczyków, z drugiej za Ļ w Afryce i na Bliskim Wschodzie

równie Ň H. sapiens posługiwał si ħ i to przez 100 tys. lat przedmiotami podobnymi do

neandertalskich. Wiek znalezisk z Jaskini Okładnikowa, podobnie jak z Mamontowoj Kurii,

tak Ň e nie rozstrzyga, czy mamy do czynienia ze Ļ ladami ostatnich neandertalczyków, czy

pierwszych H. sapiens.

W tej sytuacji badaczom pozostawała jeszcze ostatnia szansa: geny. I wła Ļ nie wynikom takiej

genetycznej archeologii jest po Ļ wi ħ cona wspomniana praca z Nature. Analiza kopalnych

fragmentów DNA ma zaledwie kilkuletni Ģ histori ħ i spektakularne ju Ň efekty. Jej pionierem

jest Svante Pääbo z Max-Planck-Institut für evolutionäre Anthropologie w Lipsku, który ma

na swym koncie odczytanie fragmentów DNA kilku plejstoce ı skich ssaków (w tym mamuta i

nied Ņ wiedzia jaskiniowego), a tak Ň e materiału genetycznego z ko Ļ ci wczesnych ludzi, i – co

najwa Ň niejsze – 13 europejskich neandertalczyków. Wi ħ kszo Ļę tych bada ı opiera si ħ na DNA

mitochondrialnym (mtDNA), stosunkowo łatwym do wyekstrahowania, identyfikacji i

porównywania.

Wystarcz Ģ najmniejsze fragmenty ko Ļ ci lub z ħ bów, taksonomicznie bezu Ň yteczne, by dało si ħ

je przypisa ę do gatunku – je Ļ li tylko ich DNA nie uległo całkowitej degradacji i je Ļ li genom

gatunku jest poznany. W przypadku hominidów oznacza to mo Ň liwo Ļę odró Ň nienia H. sapiens

od neandertalczyka (DNA innych gatunków jeszcze nie poznano), a wła Ļ nie przed takim

wyborem stan ħ li badacze szcz Ģ tków z Jaskini Okładnikowa.

Do bada ı pobrano po 0.2 g ko Ļ ci i z ħ ba z Ałtaju, tyle samo z jednej z ko Ļ ci chłopca z Teszik

Tasz, a wyniki porównano ze znan Ģ sekwencj Ģ mtDNA europejskich neandertalczyków i

ludzi współczesnych.

Ogromna wi ħ kszo Ļę materiału genetycznego z obu jaski ı nale Ň ała do ludzi współczesnych (w

tym zapewne odkrywców ko Ļ ci i laborantów), ale tak bywało i przy poprzednich analizach

kopalnego DNA. Trzeba bowiem pami ħ ta ę , Ň e DNA rozpada si ħ bardzo szybko i po

kilkudziesi ħ ciu tysi Ģ cach lat zostaje go bardzo mało, a współczesnych domieszek jest zawsze

znacznie wi ħ cej ni Ň oryginalnego materiału genetycznego. Owe domieszki, które niczym

genetyczna kakofonia zagłuszaj Ģ sygnały z badanych genów, pochodz Ģ nie tylko od ludzi, ale

i bakterii, wirusów, grzybów oraz ro Ļ lin.

Prehistoryczne DNA udało si ħ wyizolowa ę z ko Ļ ci z Teszik Tasz i dwu mieszka ı ców Jaskini

Okładnikowa, ale ich porównanie z ludzkim i neandertalskim mtDNA dało odmienne

rezultaty – jeden z mieszka ı ców z Ałtaju z pewno Ļ ci Ģ nale Ň ał do H. sapiens. Datowanie ko Ļ ci

obu osobników z Jaskini Okładnikowa ujawniło, Ň e jeden z nich Ň ył około 29–38 tys. lat

temu, drugi (ten z ludzkim mtDNA) – około 24 tys. lat temu, a wi ħ c ju Ň po wymarciu

neandertalczyka. Nic dziwnego, Ň e nie zawierał jego genów.

W nast ħ pnym etapie zaj ħ to si ħ tylko próbkami z Teszik Tasz i szcz Ģ tkami domniemanego

neandertalczyka z Ałtaju. Trzeba było wyizolowa ę z ich mtDNA tzw. regiony hiperzmienne

(HVR) – dwa niewielkie, niekoduj Ģ ce obszary (HVR1 i HVR2) o znacznie wi ħ kszej

zmienno Ļ ci ni Ň w reszcie mtDNA. To tu ró Ň nice mi ħ dzy H. sapiens a neandertalczykami s Ģ

najwi ħ ksze, bo gromadz Ģ ce si ħ mutacje nie były eliminowane przez dobór (gdy Ň jako

funkcjonalnie neutralne nie wpływały na działanie mitochondriów).

Wyniki bada ı nie pozostawiaj Ģ w Ģ tpliwo Ļ ci: w obu przypadkach podobie ı stwo do HVR

europejskich neandertalczyków jest uderzaj Ģ ce. Z próbki z Ałtaju udało si ħ wyizolowa ę cały

HVR1, w którym stwierdzono 22 ró Ň nice w porównaniu z HVR1 H. sapiens, z czego 16

takich samych jak u wszystkich znanych neandertalczyków, cztery to stwierdzony ju Ň

wcze Ļ niej neandertalski polimorfizm, a dwie mutacje s Ģ wła Ļ ciwe dla tego okazu.

Potwierdzono równie Ň neandertalskie pochodzenie chłopca z Teszik Tasz: znaleziono 22

ró Ň nice w porównaniu z H. sapiens, z których 13 było wspólnych ze wszystkimi europejskimi

neandertalczykami, sze Ļę nale Ň ało do neandertalskiego polimorfizmu, a trzy były wyj Ģ tkowe

dla tego okazu.

Wszystkie badania z pracowni Pääbo powtórzono w innym laboratorium zajmuj Ģ cym si ħ

kopalnym DNA – w Lyonie. Wyniki okazały si ħ identyczne – jeden z okazów z Ałtaju i

chłopiec z Teszik Tasz byli neandertalczykami, a drugi z okazów ałtajskich nale Ň y do H.

sapiens. Badania genetyczne potwierdziły wi ħ c to, czego na podstawie kilku fragmentów

ko Ļ ci nie dałoby si ħ nigdy udowodni ę : neandertalczyk dotarł znacznie dalej na wschód, ni Ň

podejrzewali Ļ my.

Ale to nie wszystko: mtDNA mo Ň e posłu Ň y ę nie tylko do rozró Ň nienia dwóch gatunków,

pozwala te Ň porównywa ę losy populacji, w tym całkiem niedawne, w obr ħ bie tego samego

gatunku. To wła Ļ nie dzi ħ ki analizie mtDNA ustalono nadzwyczajnie małe zró Ň nicowanie

genetyczne ludzi współczesnych, wyznaczaj Ģ c wiek gatunku na zaledwie 200 tys. lat, a

moment opuszczenia Afryki na niecałe 100 tys. lat temu.

Zmienno Ļę mtDNA neandertalczyków na całym obszarze ich wyst ħ powania jest jeszcze

mniejsza i wynosi Ļ rednio około 5.5 prostych mutacji (substytucji) w obr ħ bie HVR1

(analogiczna zmienno Ļę u ludzi współczesnych wynosi 8.1, a u samych Europejczyków – 4).

ĺ wiadczy to o wi ħ kszej jednorodno Ļ ci neandertalczyków ni Ň H. sapiens, a tak Ň e o

stosunkowo niedawnej ich migracji na wschód – ogromne podobie ı stwo mtDNA okazów z

Teszik Tasz i z ałtajskiej Jaskini Okładnikowa do mtDNA europejskich neandertalczyków

wskazuje, Ň e ekspansja z Europy nast Ģ piła nie wcze Ļ niej ni Ň około 125 tys. lat temu, a wi ħ c w

czasie przedostatniego interglacjału. To najwyra Ņ niej zapocz Ģ tkowało długi marsz

neandertalczyków na wschód – w krótkim czasie pokonali 5.5 tys. km i dotarli a Ň do Ałtaju.

A je Ļ li tak, to rodz Ģ si ħ zupełnie oczywiste pytania i spekulacje. Po pierwsze, coraz trudniej

przypuszcza ę , Ň e nie poszli jeszcze dalej – do Mongolii, Chin, a mo Ň e a Ň do Pacyfiku. Po

drugie za Ļ , je Ļ li to oni pozostawili Ļ lady w Mamontowoj Kurii, to nawet my Ļ l, Ň e i droga do

Ameryki (przez Beringi ħ ) nie była dla nich zamkni ħ ta, nie wydaje si ħ tak bardzo absurdalna.

Wtedy – i tu wkraczamy ju Ň w sfer ħ fantazji – to mo Ň e oni jako pierwsi skolonizowaliby

Nowy ĺ wiat, a wówczas cała nasza (i ich) historia potoczyłaby si ħ zupełnie inaczej.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: