Dlaczego tak niewiele kobiet czuje się pięknymi.pdf

Dr Anna Giza-Poleszczuk

Instytut Socjologii UW

Dlaczego tak niewiele kobiet czuje się „pięknymi”?

1. Historia ludzkiego ciała

Niezależnie od różnorodności kanonów urody, stosunek do ludzkiego ciała jest

silnie związany z historią przemian cywilizacyjnych. Ciało uznawane za „piękne”, zawsze

w jakiś sposób związane było z oczekiwaniami, rolą i trybem „eksploatacji” ciała. Piękno

arystokratyczne – wyższych sfer, zawsze zawierało element silnie sygnalizujący wysoki

status społeczny: blada cera (nie pracuje w polu), białe dłonie (nie wykonuje prac

fizycznych), utrefione włosy. Piękno sfer niższych przeciwnie: zawsze zawierało element

użyteczności ciała, jak choćby tak wyraziście opisywane w „Chłopach” krzepkie łydki,

rumiane policzki i rozłożyste biodra wieśniaczek. Cóż więc stało się dzisiaj z naszym

ciałem? Jaką społeczną historię zawiera w sobie ciało szczupłe, wypielęgnowane,

zdrowe i witalne? Co dzisiaj „mówi nam” przeważający kanon kobiecej urody?

Postęp w dziedzinie techniki i organizacji pracy spowodował, że do przeszłości

odeszła praca na roli, a potem w przemyśle - wymagająca silnych rąk i mocnego

sprawnego ciała. Dzisiaj w społeczeństwach wysoko rozwiniętych większość ludzi

pracuje w sektorze usług – a więc z ludźmi i poprzez ludzi. Nacisk na sprawność

ciała został zastąpiony naciskiem na jego wygląd – na kreowane przez ciało

wrażenie. Spadek znaczenia religii – przynajmniej w kręgu zachodnioeuropejskiego

chrześcijaństwa sprawia, że „dusza” traci wyróżnioną pozycję wobec (dawniej

uznawanego za „nędzne”) ciała. W Europie przednowoczesnej ciało nie mówiło nic

o wnętrzu człowieka – przeciwnie, ciało skrajnie zaniedbane, dyscyplinowane ascezą

stanowiło znak wielkości duszy. Dzisiaj ciało zaczyna być traktowane jako nośnik

informacji - nieomal materializacja wnętrza człowieka. O ile wcześniej ciało „mówiło”

o charakterze człowieka i jego cnotach moralnych: „spracowane ręce”, twarz, na

której „doświadczenie wyryło bruzdy”, „skromna postawa”, o tyle dziś mówi raczej

o osobowości: osoba otyła jest leniwa, a osoba zaniedbana – człowiekiem, który nie ma

w życiu celu. Nasz wygląd już nie tyle świadczy o nas, ile mówi kim jesteśmy. Co więcej

– w dobie „globalnej wioski” i dominacji mass mediów kanony urody mają coraz bardziej

globalną siłę oddziaływania: top modelki pojawiają się na ekranach telewizorów na całym

świecie. Ponadto nie ma alternatywnych punktów odniesienia: wiemy, że ten właśnie

kanon urody jest powszechny i akceptowany przez autorytety; nie ma innych autorytetów,

które mogłyby dać nam pewność, że istnieją inne kanony urody, i że są one równie ważne

i autentyczne jak te pierwsze. Jeśli nie z mass mediów – to skąd mogę wiedzieć,

kto uznawany jest za pięknego? Skąd mogę czerpać obrazy pięknej twarzy, sylwetki,

nosa?

Wygląd stał się dzisiaj najbardziej publiczną częścią naszego „ja”. Ciało staje

się integralną częścią nas samych (a nie „nędzną powłoką!”), staje się widzialnym „ja”,

które świat zewnętrzny uznaje za wyraz „ja” niewidocznego, wewnętrznego. Elementy

wyglądu stają się znakami informującymi o naszej osobowości. Ponadto prezentuje

się nam jako „obowiązujący”, akceptowany czy wręcz pożądany jeden tylko kanon

urody – nie mamy dostępu do innych i słusznie możemy sądzić, że inni ludzie

postrzegają nas, oceniają i budują z nami relacje przez pryzmat tego właśnie

kanonu. Nic więc dziwnego, że kobiety odczuwają narastającą presję na kształtowanie

„atrakcyjnego wyglądu”. I mają do dyspozycji coraz więcej narzędzi.

2. Psychologia, medycyna i kosmetyka w służbie kreowania wyglądu

Po raz pierwszy w historii współczesna kobieta ma tak szeroką możliwość

kształtowania swojego ciała. Rozwój wyspecjalizowanych technologii, jak kosmetologia,

farmacja czy chirurgia plastyczna (funkcjonujące pod nazwą technologii ulepszania,

z ang. „enhancement technologies”) otwiera ogromne możliwości kreowania swojego

wyglądu, tworzenia własnego stylu czy zwalczania niedostatków urody.

Dlaczego jednak kobiety decydują się na ich wykorzystywanie? Jeszcze 50 lat

nawet kosmetyki kolorowe traktowano podejrzliwie, i nikomu nie przyszło by do głowy

ofiarowanie córce na 18 urodziny operacji nosa.

Ogromną rolę odegrało tu „przyswojenie” w okrojonej wersji pewnych koncepcji

psychologicznych, i poszerzenie ich ponad wszelką miarę. Szczególną rolę odegrało

tu spopularyzowanie koncepcji „kompleksu niższości”. „Nieatrakcyjny wygląd” uznano

za przyczynę niskiej samooceny, która dodatkowo negatywnie wpływa na wygląd,

prowadząc do intensyfikacji kompleksu niższości (negatywne sprzężenie zwrotne).

Początkowo jednak przez „nieatrakcyjny wygląd” rozumiano jedynie znaczne

deformacje, głównie powstałe w wyniku wypadków; potem stopniowo objęto

nim wszelkie cechy wyglądu, które w subiektywnym odczuciu nie spełniają

standardów urody. „Kompleks niższości” został wykorzystany jako doskonałe

usprawiedliwienie operacji plastycznych, zmierzających coraz śmielej od naprawy

medycznie definiowanego defektu do zabiegów o charakterze „dekoratywnym”:

swoista terapia psychiatryczna czy psychologiczna przy użyciu skalpela. Pod koniec

lat 30. każdy już rodzaj cechy fizycznej mogącej przyczynić się do powstania

kompleksu niższości chirurdzy określali mianem deformacji. Terminu tego używano

w pismach medycznych w odniesieniu do takich „wad” jak odstające uszy, podwójny

podbródek, haczykowaty nos czy całkiem naturalnych zmian jak zmarszczki wokół

oczu.

Współcześnie operacje plastyczne są już powszechnie akceptowane, a zabieg

poprawiający wygląd traktuje się jako wyraz zdrowego rozsądku. To nie tyle kompleks

niższości co zdrowy rozsądek podpowiada, że kiepski wygląd powoduje społeczne

zahamowania.

Podobne przeorientowanie nastąpiło w kosmetologii. W XIX w. kosmetyki

przygotowywano w domu, a sposoby ich przyrządzania były częścią codziennej wiedzy

związanej z czynnościami domowymi takimi jak pranie czy gotowanie. Tworzone

z wyciągów ziół i korzeni destylowane ekstrakty nie tyle poprawiały wygląd co leczyły

różnego rodzaju zmiany skórne; stanowiły więc element higieny i dobrego zdrowia.

Używane do ochrony skóry podkreślały naturalny i autentyczny wygląd. Kosmetyki

kolorowe używane do malowania twarzy traktowano natomiast jako rodzaj oszustwa,

nosiły miano teatralnego charakteru i przebrania.

Aby zmienić podejście kobiet do wyrobów przemysłu kosmetycznego należało

przekonać je, że używając farby do włosów czy kolorowych szminek nie kłamią swoim

wyglądem, lecz wyrażają swoją prawdziwą osobowość. Niebagatelną rolę w zmianie

stosunku kobiet do kosmetyków odegrała reklama, która pomogła przezwyciężyć

aurę oszustwa otaczającą kosmetyki w latach 20. Podkreślano w nich nade wszystko

element „wyrażenia prawdy o sobie” oraz element kreowania właściwego społecznego

wrażenia. W kampaniach marketingowych posługiwano się sloganami mającymi

skierować uwagę odbiorców na autoekspresję - „Odnajdź siebie”, „Twoje wielkie dzieło.

Ty sama” czy uwrażliwiającymi kobietę na to, że jest cały czas obserwowana przez

innych - ”Oczy innych ludzi, uważne i krytyczne. Czy możesz sprostać im dumnie,

w sposób pewny siebie i bez strachu”?

Technologie ulepszania obiecują więc kobiecie nie tylko posiadanie idealnego

ciała, ale również możliwość ujawnienia prawdziwego (doskonałego) „ja”. Sugeruje się

kobietom, że zmieniając swoje ciało uzyskają nową, lepszą tożsamość, większą

pewność siebie i wyższą samoocenę. Przekonuje się je, że to właśnie „atrakcyjny

wygląd” zapewni im nie tylko dobre samopoczucie, ale i pozytywny odbiór innych.

Jednocześnie tworzy się „standardy”, według których – jak sądzą kobiety, są one

oceniane i odczytywane. Nawet więc jeśli kobiety wiedzą, że piękno nie sprowadza

się do wyglądu; że prawdziwe piękno tkwi wewnątrz – jak w starych, archetypalnych

baśniach o Pięknej i Bestii, to nie są i nie mogą być pewne, czy inni też tak myślą; oraz

nie wiedzą, czy i jakie alternatywne kanony „piękna” są podzielane przez ludzi. Nawet

więc kiedy czuje się piękna mimo nadwagi i paru zmarszczek – to nie mogę być pewna,

czy inni tak właśnie na mnie patrzą i tak mnie widzą? Czy naprawdę nie zwracają uwagi

na zmarszczki, lub wręcz odczytują je jako znak harmonii, pełni, mądrości? Czy widzą

mnie tak, jak się naprawdę czuję – czy jednak patrzą przez pryzmat kanonów, które

przeważają w publicznym dyskursie?

3. Społeczne lustro: „ona jest swoim wyglądem”

Wszyscy pragniemy, żeby inni potwierdzili naszą wizję tego, jacy jesteśmy oraz

kim jesteśmy. Zawsze czujemy się nieszczęśliwi, kiedy czujemy, że ludzie widzą nas

inaczej, niż my widzimy samych siebie: widzą nas jako zarozumiałych, podczas gdy

„tak naprawdę” jesteśmy nieśmiali; widzą nas jako ponuraków, kiedy w rzeczywistości

jesteśmy pełni optymizmu.

Takie uzgodnienie i potwierdzenie wymaga jednak posługiwania się tymi samymi (lub

choćby zbliżonymi) kryteriami i standardami oceny; wymaga wspólnego języka i punktu

odniesienia. Dominujące kryteria to te właśnie, w myśl których powyżej rozmiaru 36

powinnam zacząć się kontrolować, a przy rozmiarze 40 – albo popaść w depresję,

albo „wziąć się za siebie”. Nawet jeśli optymistycznie zakładam, że nie wszyscy się nimi

posługują – to skąd mogę mieć pewność, czy tak jest? I jakie są te „inne” kryteria?

Odpowiedź na pytanie, czy jestem atrakcyjną kobietą, jest więc równoznaczna

z odpowiedzią na pytanie nie tylko o to, jak ja sama się widzę i czuję, ale również – czy

inni widzą we mnie atrakcyjną kobietę. Nawet jeśli ja sama nie poddaję się dominującym

stereotypom – to mogę nadal mieć przekonanie, że inni patrzą na mnie przez ich pryzmat.

Dojrzałe kobiety sądzą na przykład, iż są określane przez innych jako: kobiety w wieku

poborowym klimakteryjnie; matrony; kula u nogi; uważają, że w odniesieniu do kobiet,

których ciała nie spełniają standardów występuje we współczesnym świecie zjawisko

estetycznej i społecznej dyskryminacji 1 . Tak oto jedna z badanych opisuje powszechną

w jej odczuciu, chociaż nie ujawnianą wprost reakcję otoczenia na kobiety powyżej

pięćdziesiątego roku życia: Bo nas świat gorzej widzi, że jesteśmy bardziej surowo

oceniane, to znaczy, że jeżeli jesteś brzydsza to od razu jesteś surowiej oceniana. Twój

charakter jest surowiej oceniany, twoje postępowanie, wszystko jest widziane przez

pryzmat starzejącej się kobiety, która w naszym społeczeństwie jest uważana za kulę

u nogi. Patrzcie jest babą menopauzalną! Och, ona ma dzisiaj humor, Nie wyrobi się!

Płacze! Popłakuje! To jest histeryczka! To jest menopauza!.

Przyczyną kryzysu tożsamości kobiety są dominujące w przekazach medialnych

standardy piękna. Ich wpływ nie ma jednak bezpośredniego, prostego charakteru.

Kobiety – jak wskazują badania, wiedzą, że te standardy nie są ani trafne, ani prawdziwe;

kobiety wiedzą, że atrakcyjność kobiety nie sprowadza się do wyglądu, a tym bardziej

1 Na podstawie analiz i badań przeprowadzonych przez Monikę Cielemęcką, niepublikowana praca magisterska

„Cielesna tożsamość współczesnej kobiety”, Instytut Socjologii 2004

do zestawu proporcji ciała i reguł. Nie jest więc tak, że kobiety „wierzą”, czy dają się

łatwo manipulować – podporządkować promowanym standardom. Problem leży gdzie

indziej – dominacja tych obrazów powoduje, że kobiety nie są pewne, jak „inni” myślą

i czują. Szkodliwość owej dominacji nie polega więc na koncentracji na młodości

i atrakcyjności seksualnej ciała, wartościach możliwych do osiągnięcia jedynie na

pewnym etapie życia kobiety. Polega ona przede wszystkim na rozprzestrzenianiu

jednego wzoru kosztem wzorów alternatywnych, takich, z którymi mogłaby się

identyfikować kobieta na każdym etapie swojego życia. Brak publicznej przestrzeni

dla kobiet wyglądających normalnie, dojrzałych; nieobecność społecznego wzorca

kobiecości emanującej z wnętrza, kobiecości „w kwiecie wieku” powoduje, że te, których

ciała odbiegają od kanonu, nawet jeśli same nie mają z tym problemu to czują, że inni

mogą odbierać je właśnie stereotypowo i standardowo. Stąd niepewność i wieczne

wątpliwości; konflikt między rozumem a emocjami, irracjonalne napięcie i lęk.

Anna Giza-Poleszczuk, doktor, pracownik Zakładu Psychologii Społecznej Instytutu Socjologii

Uniwersytetu Warszawskiego. Na Uniwersytecie pracuje od roku 1981. W latach 1994 –

2005 pracowała w dziedzinie badań rynkowych, marketingu i komunikacji. W firmie Unilever

szefowała działowi badań rynku, doradzała zarządowi, a w ostatnim okresie pełniła funkcję

Doradcy do spraw Komunikacji Marek. Bada pogranicza marketingu i życia społecznego,

dążąc do wykorzystania w marketingu (i badaniach rynkowych) najnowszych teorii z zakresu

psychologii społecznej i socjologii. Zajmuje się historią i współczesnością rodziny, pograniczami

socjologii, ekonomii, demografii i psychologii społecznej. Aktualnie pełni funkcję zastępcy

dyrektora Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego do spraw naukowych, a jej ambicją

jest otwarcie Instytutu na świat zewnętrzny.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: