TrzebiĹ„ski. Narracja jako sposĂłb rozumienia Ĺ›wiata.pdf

pod redakcją

Jerzego Trzebińskiego

Jerzy Trzebi ń ski

Profesor Szkoły WyŜszej Psychologii Społecznej w Warszawie. Poprzednio

profesor UW oraz uniwersytetów w USA i Kanadzie. Zajmuje się

psychologią osobowości i psychologią społeczną, a zwłaszcza narracyjnymi

formami wiedzy potocznej i strukturą toŜsamości. Prowadził badania z

psychologii twórczości. Autor wielu publikacji z tych dziedzin, w tym w

zagranicznych monografiach zbiorowych i czasopismach. Członek So-ciety

for Experimental Social Psychology (USA) i European Association of

Experimantal Social Psychology oraz redakcji czasopism zagranicznych.

Narracja

jako sposób

rozumienia

ś wiata

Wst ę p

Jerzy Trzebi ń ski

cja jest więc sposobem rozumienia rzeczy-

wisto ś ci. MoŜna powiedzieć, Ŝe rozumiemy

otaczające nas zdarzenia i sytuacje jako historie,

a siebie i innych ludzi jako postaci z tych

historii. Związki zaś między nami, to związki

bohaterów powiązanych narracyjnym wątkiem.

MoŜna teŜ stwierdzić, Ŝe nasza ogólna wiedza o

świecie, w ramach której moŜemy rozumieć,

przypominać sobie i wyobraŜać zdarzenia,

sytuacje i pojawiających się w nich bohaterów,

ma formę narracyjną - modeluje rzeczywistość

jako scenę na której występują postaci z okre-

ślonymi intencjami i spotykają w związku z

tym określone problemy.

Jeśli otaczający nas strumień zdarzeń

rozumiemy jako historie, to opowiadamy sobie

o tych zdarzeniach jak o historiach. Obie

postaci narracji pojawiające się w pracach

psychologów są więc ze sobą powiązane, choć

nie są toŜsame. Narracyjne rozumienie danego

zjawiska moŜe być pod-

Gdańsk 2002

Narracja jest od kilkudziesięciu lat waŜnym

tematem rozwaŜań w humanistyce, a od

kilkunastu stanowi jeden z ciekawszych

obiektów badań w psychologii. Wynika to z

faktu, Ŝe ludzkie myśli i treść tego, co

ludzie mówią sobie nawzajem, mają naj-

częściej - choć nie jedynie - formę narracji,

a takŜe z tego, Ŝe zapisane w kulturze idee

świata i ludzkiego Ŝycia mają zwykle formę

opowiadań.

W pracach psychologicznych narracja

oznacza opowiadanie komuś o czymś, jest

więc szczególnym rodzajem komunikacji

między ludźmi. Stanowi takŜe wytwór tej

komunikacji: tekst, za pomocą którego wy-

raŜamy opowiadane treści. Narracja ma teŜ

inne znaczenie: jest szczególną formą po-

znawczego reprezentowania rzeczywistości.

W ksiąŜce będziemy zajmować się narracją

właśnie w tym drugim znaczeniu. Narra-

NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA

WSTĘP

stawą nienarracyjnych sposobów rozumo-

mia, na przykład kategoryzowania, po-

równywania czy tworzenia ogólnych

reguł (Schank, Abelson, 1995). Podobnie

opowiadać moŜemy historię przypadku,

aby przekazać komuś w łatwiejszy sposób

naszą abstrakcyjną, nienarracyjną

wiedzę. Forma narracyjnej komunikacji

nie oznacza więc istnienia narracyjnej

wiedzy, która jest przekazywana przez

nadawcę lub tworzona w umyśle

partnera.

Opowiadanie jako akt komunikacji spo-

łecznej nie zawsze jest rozumiane

przez odniesienie do specyficznej formy

treści, która jest komunikowana. W

języku potocznym i w pracach wielu

psychologów opowiadać moŜna nie tylko

opowiadania, to znaczy treści opowia-

dane nie muszą mieć formy narracji.

Gdy zajmujemy się jednak reprezenta-

cją poznawczą, kwestia jej struktury

jest zasadnicza. Dlatego waŜne jest,

aby na wstępie przedstawić przyjętą w

tej ksiąŜce definicję struktury

narracyjnej reprezentacji: narracja

opisuje bohatera z okre ś lonymi

intencjami, który napotyka na tru-

dno ś ci w ich realizacji, a trudno-

ś ci te – w wyniku zdarze ń tocz ą -

cych si ę wokół zagro Ŝ onych inten-

cji - zostaj ą b ą d ź nie zostaj ą

przezwyci ęŜ one. Wydaje się nam, Ŝe

jest to definicja zgodna z rozumieniem

tego terminu przez tych badaczy literatu-

ry, antropologów kultury, lingwistów i

psychologów, którzy przywiązują wagę do

faktu swoistości narracyjnej struktury i w

związku z tym dbają, by „nie wrzucać do

jednego worka" wszystkich form treści,

które dają się „opowiadać" v potocznym

rozumieniu tego słowa (Bruner, 1986;

Sarbin, 1986). O tym, Ŝe definicja ta nie

jest konwencją teoretyków, ale czymś

realnym psychologicznie, niech

świadczy fakt, Ŝe małe dzieci łatwo rozpo-

znają jako „dobre opowiadanie" i łatwo

odróŜniają od nie-opowiadań takie właśnie

teksty, które spełniają podane wyŜej kryte-

rium strukturalne (Stein, Glenn, 1979).

Badając narracyjne formy reprezentacji

świata przez ludzi, odkryć moŜna wiele

wariantów powyŜej opisanej struktury i

nieskończenie wiele jej konkretnych

realizacji. Jeszcze większe zróŜnicowanie

wprowadza wielość moŜliwych form ko-

munikacji narracyjnych treści. Niemniej

jednak osią konstrukcyjną narracji wydaje

się zawsze współistnienie intencji bohatera i

komplikacji na drodze jej realizacji.

Oczywiście, narracyjna reprezentacja roz-

wija się podobnie jak kaŜda forma rozu-

mienia. MoŜna więc śledzić wczesne fazy

konstruowania narracyjnego rozumienia,

nieposiadające jeszcze pełnej narracyjnej

struktury, moŜna teŜ badać wytwory nie-

zakończonego lub niepełnego narracyjnego

rozumienia, na przykład w myśleniu

małego dziecka (McCabe, Peterson, 1991).

Kolejne rozdziały tej ksiąŜki opisują kon-

sekwencje i przejawy ludzkiego narracyjnego

rozumienia świata. ZróŜnicowanie treści tych

artykułów oddaje wielorakość obszarów

badawczych i teoretycznych we współczesnej

psychologii narracji. Celem autorów nie było

jednak tworzenie katalogu orientacji

teoretycznych czy opisu istniejących w tej

chwili nurtów badawczych. Chcieliśmy za-

prezentować kumulującą się powoli, lecz

w miarę klarowną wiedzę o tym, w jakich

konkretnych postaciach człowiek rozumie

świat narracyjnie, w jakich społecznych sy-

tuacjach nabywa taką narracyjną wiedzę

oraz jak przejawia się ona w jego myśleniu i

działaniu w waŜnych dziedzinach jego Ŝycia.

W tekście Jerzego Trzebińskiego Narra-

cyjne konstruowanie rzeczywisto ś ci zosta-

ła przedstawiona koncepcja narracji jako

sposobu rozumienia świata przez jednostkę.

Idea ta została rozwinięta w ramach

współczesnej teorii schematu poznawczego,

która akcentuje twórczy, konstrukcyjny cha-

rakter procesów poznawczych.

Natomiast kolejny rozdział, równieŜ

autorstwa J. Trzebińskiego, zatytułowany

Autonarracje nadaj ą kształt Ŝ yciu człowieka

przedstawia problematykę narracyjnej

toŜsamości i narracyjnej motywacji. Zostały

w niej opisane rezultaty wieloletniego

programu badań nad tymi zagadnieniami.

W zakończeniu autor podjął dyskusję nad

problemem wolnej woli i podmiotowości

w świetle koncepcji autonarracyjnych sche-

matów, które umoŜliwiają poznawcze kon-

struowanie przez jednostkę własnego Ŝycia

i dokonujących się w nim spraw jako

historii dla niej zrozumiałych, a tym sa-

mym stanowią warunek dokonywania i re-

alizacji sensownych dla niej decyzji.

Rozdział autorstwa Katarzyny Stem-

plewskiej-śakowicz Koncepcje narracyjnej

to Ŝ samo ś ci: od historii Ŝ ycia do dialogo-

wego Ja" kontynuuje problematykę toŜ-

samości. Autorka koncentruje się w nim

przede wszystkim na społecznym charak-

terze narracyjnej toŜsamości. Przedstawione

zostały w nim nieoczywiste, a bardzo

istotne konsekwencje faktu, Ŝe poznajemy

siebie (podobnie jak inne rzeczy w świecie)

nie wtedy, gdy jesteśmy sam na sam z obiek-

tem poznania, ale w towarzystwie partne-

rów. Narracje stanowiące osnowę toŜsamości

są konstruowane w wyniku społecznych

interakcji i charakter tych negocjacji znaj-

duje odbicie w strukturze ukształtowanej

toŜsamości. Daleką konsekwencją tych

społecznych procesów jest dialogowy proces

powstawania i rozwoju narracyjnego

rozumienia własnych spraw. Proces ten

ma jednak juŜ charakter intrapsychicz-

ny: zachodzi w umyśle jednostki i przy-

biera formę „negocjacji" między róŜnymi,

reprezentowanymi poznawczo - czyli

„wewnętrznymi" - postaciami.

Problemy patologii związane z toŜsamo-

ścią narracyjną zostały omówione w roz-

dziale Barbary Piętkiewicz. Autorka pre-

zentuje terapię freudowską jako proces

zmierzający do odkrycia oraz wyjawienia

pacjentowi jego fantazmatu, traktowanego

jako szczególny rodzaj schematu au-

tonarracyjnego, który powoduje myśli i

emocje na własny temat patologiczne dla

adaptacji jednostki i przynoszące jej cier-

pienie. Fantazmat jest niezbyt znanym, a

jednak kluczowym pojęciem w psycho-

analizie freudowskiej. Wykorzystując teorię

schematu poznawczego i autonarracyj-

nego, Pietkiewicz analizuje okoliczności i

mechanizm kształtowania się fantazmatu,

jego specyfikę oraz sposób wpływania na

zachowania jednostki. Rozdział prezentuje

teŜ późniejszą modyfikację idei fantazmatu

w postaci koncepcji skryptu Ŝyciowego E.

Berne'a.

Wypowiedź Piotra śylicza Narracje a mo-

ralno ść omawia narracyjną wiedzę moralną i

narracyjny kontekst zachowań moralnych.

Wiedza zawierająca kryteria odróŜniania

dobra od zła moŜe mieć formę narracyjną i

moŜe powstawać w wyniku społecznych

przekazów. Na wielką rolę wychowawczą

bajek w rozwoju osobowości, w tym roz-

woju moralności dziecka, zwrócili uwagę

między innymi Bettelheim i May. Do nie-

dawna, zgodnie z tradycją Piageta i Kohl-

berga, traktowano moralność jako przejaw

względnie ogólnej wiedzy jednostki o

świecie, kształtującej się stadialnie, w

miarę przechodzenia do coraz wyŜszych,

uniwersalnych faz rozwoju kompetencji

NARRACJA JAKO SPOSÓB ROZUMIENIA ŚWIATA

intelektualnych. Autor przedstawia formy

występowania moralności narracyjnej,

analizuje jej genezę, a takŜe porównuje ją z

moralnością kohlbergowską, wywodzącą

się - w końcowych fazach - z uogólnionej,

bezkontekstowej wiedzy jednostki o

świecie i z wytworów jej logicznego rozu-

mowania.

Dwa kolejne rozdziały podejmują temat

kształtowania się wiedzy narracyjnej w spo-

łecznym środowisku. W tekście To Ŝ samo ść

jednostki w ś ród rodzinnych narracji Anna

Cierpka omawia procesy rodzinnego kon-

struowania narracji nadających sens za-

równo codziennym, jak i fundamentalnym

sprawom. W tych wspólnie tworzonych

narracjach kształtują się toŜsamości człon-

ków rodziny. Stopień spójności tych nar-

racji jest odzwierciedlany w treści i w stopniu

krystalizacji toŜsamości jej członków,

zwłaszcza dziecka.

W rozdziale Narracje w szkole Dorota

Klus-Stańska przedstawia lekcję szkolną i

szkołę jako środowisko kształtowania się

uczniowskiej wiedzy narracyjnej o świecie.

Wiedza taka powstaje spontanicznie, lecz jest

marginalizowana przez szkołę tradycyjną,

promującą wiedzę „paradygmatyczną",

uŜywając terminu J. Brunera. Autorka

analizuje formy i konsekwencje występo-

wania wiedzy narracyjnej w toku procesu

dydaktycznego, zarówno u ucznia, jak i jego

nauczyciela. Przedstawia teŜ - opiera jąć

się na obserwacjach dokonanych w czasie

przeprowadzonego przez siebie ekspe-

rymentu dydaktycznego - moŜliwości i

konsekwencje przemyślanego wprowadzenia

narracji jako bardzo waŜnej strategii

dydaktycznej w szkole.

Na podstawie praktyki klinicznej wia-

domo, Ŝe ujęcie w formę opowiadania wła-

snej waŜnej sprawy lub wręcz całego Ŝycia

ma efekt terapeutyczny (Pennebeker,

1990). Czy moŜna wykorzystać techniki

inspirujące osobę do tworzenia historii

swojego Ŝycia jako oddziaływanie stymu-

lujące rozwój osobowości? Problem ten

zanalizowała Urszula Tokarska w artyku le

Narracja autobiograficzna w terapii i

promocji zdrowia.

Rozdział 1

NARRACYJNE

KONSTRUOWANIE

RZECZYWISTO Ś CI

Jerzy Trzebi ń ski

Narracja jest sposobem rozumienia

świata przez ludzi. W strumieniu ota-

czających ich zdarzeń i problemów ludzie

widzą historie. Uniwersalność

narracyjnego rozumienia świata wyraŜa się

w powszechności formy opowiadania w

wytworach kulturowych, począwszy od

religii, mitów, legend, baśni, a

skończywszy na beletry-styce, operze,

filmie, serialach telewizyjnych i

reportaŜach z Ŝycia. Przysłuchując się

temu, co ludzie nawzajem sobie mówią,

usłyszymy głównie opowiadania o histo-

riach. Ta naturalność formy opowiadania,

jako środka wyraŜania myśli i przeŜyć, nie

wynika z natury samego procesu komu-

nikacji, lecz jest efektem narracyjnego spo-

sobu pojmowania świata, który z kolei

wynika z narracyjnej struktury ludzkiej

wiedzy o świecie. Aby zrozumieć powyŜsze

zjawisko i prześledzić jego konsekwencje,

musimy najpierw zastanowić się nad bar-

dziej ogólnymi problemami: jak przebiega

proces rozumienia, czym jest zrozumienie

oraz jak na proces rozumienia wpływa

nasza wiedza.

1.1

Proces rozumienia ma

charakter konstruowania

Umówmy się, Ŝe termin „zrozumienie cze-

goś" oznaczać będzie ukształtowanie się w

naszym umyśle reprezentacji poznawczej,

nazywanej potocznie „odzwierciedleniem"

jakiegoś obiektu, zjawiska czy stanu

tworzącego rzeczywistość. W związku z

tym zrozumienie oznaczać będzie Ŝarów-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: