STAROŻYTNOŚĆ

1.      Charakterystyka epoki.

Na określenie epoki otwierającej dzieje kultury śródziemnomorskiej przyjęto nazwy starożytność lub antyk. Ta druga nazwa pochodzi z łaciny, w której słowo antiquus oznacza dawny. Ta najstarsza epoka w dziejach literatury trwała około 1300 lat (przełom IX i VIII w. p.n.e. do 476 r n.e. – upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego).

Filozofia antyku

Sokrates (469 – 399 p.n.e.) – jeden z najwybitniejszych myślicieli epoki, nauczyciel Platona. Uznawał istnienie absolutnego dobra (którym była według filozofa doskonałość osobista) i absolutnej prawdy, które można poznać za pomocą tzw. żywego dialogu. Stworzył pojęcie cnoty, którą utożsamił ze szczęściem, świadomością dobra i zła. Twierdził, że zachowanie cnoty jest gwarancją doskonałości i moralnego postępowania.

Platon (ok. 427 – 347 p.n.e.) – uczeń Sokratesa, twórca pierwszego systemu filozoficznego, tzw. idealizmu obiektywnego, założyciel Akademii Platońskiej. Uważał, że byty rzeczywiste są jedynie odbiciem bytów idealnych. Twierdził, że rzeczywistość to świat pozorów, prawdziwy jest świat idealny, niedostępny zmysłom, którego należy mieć świadomość i do którego trzeba dążyć. Już Platon najwyższą wartość poznawczą przypisywał duszy, która według niego obdarzona jest wrodzoną wiedzą o ideałach.

Arystoteles (384 – 322 p.n.e.) – uważany za najwszechstronniejszego myśliciela i uczonego, zajmował się niemal wszystkimi ówczesnymi dziedzinami wiedzy, prowadził w Atenach własną szkołę filozoficzną – Likejon. W dziedzinie etyki wprowadził pojęcie eudaimonii, czyli ideału, do którego człowiek powinien dążyć. Za szczęście uważał czynienie dobra i życie w cnocie.

Stoicyzm – doktryna filozoficzna, której twórcą jest Zenon z Kition (ok. 336 – ok. 264 p.n.e.), jej zwolennicy propagowali życie zgodne z rozumem i opanowanie namiętności jako najwyższą cnotę i warunek szczęścia. Stoicyzm to także postawa życiowa polegająca na zachowaniu spokoju wewnętrznego, hartu ducha i opanowania w trudnych sytuacjach życiowych.

Epikureizm – doktryna filozoficzna stworzona przez Epikura z Samos (341 – 270 p.n.e.), zgodnie z którą życie szczęśliwe jest tożsame z życiem moralnym. Za szczęście epikurejczycy uznawali brak cierpień. W języku potocznym i w literaturze pod nazwą epikureizm kryje się często dążenie do korzystania z uciech, a to znaczenie bliższe jest raczej hedonizmowi.

Hedonizm – nurt filozoficzny, którego twórcą jest Arystyp z Cyreny (ok. 435 – ok. 366 p.n.e.), nazwa pochodzi od greckiego słowa hedone, które znaczy rozkosz. Hedoniści uważali rozkosz cielesną za jedyny cel życia człowieka i naczelny motyw ludzkiego postępowania.

Pierwotnie Grecy oddawali boską cześć tworom natury (fetyszyzm), później jednak zaczęli wierzyć, że światem rządzą bogowie. Wiarę w wielu Bogów nazywamy politeizmem. Rozkwit cywilizacji greckiej przypada na V – IV w p.n.e. i ten okres nazywa się „Złotym wiekiem” kultury greckiej. Grecy cenili sobie wiedzę, ale także sprawność fizyczną; wynikało to nie tylko z potrzeb związanych z obroną miast, ale także z rozumienia przez starożytnych piękna. Według Greków najpiękniejsze było odwzorowanie natury. Duże znaczenie dla starożytnych miała sztuka. Tematami malowideł i rzeźb były najczęściej sceny mityczne. Grecy wyobrażali sobie, że bogowie wyglądają i zachowują się jak ludzie, jednak różnią się od nich tym, że są nieśmiertelni i wiecznie młodzi.

Mitologia – zbiór baśni o bogach i bohaterach.

Bogowie greccy:

-          Zeus – władca wszystkich bogów, władca Olimpu, syn Kronosa i Rei;

-          Hera – żona Zeusa, córka Kronosa i Rei;

-          Hades – bóg umarłych w podziemiu, brat Zeusa;

-          Posejdon – bóg mórz i oceanów, brat Zeusa;

-          Demeter – bogini pól i urodzajów, siostra Zeusa;

-          Hefajstos – bóg ognia i sztuki kowalskiej, brat Zeusa;

-          Hestia – bogini ogniska domowego, siostra Zeusa

-          Atena – bogini mądrości i wojny;

-          Apollo – bóg sztuk, w jego orszaku podążało 9 muz;

-          Ares – bóg wojny;

-          Hermes – bóg złodziei i handlu, posłaniec bogów;

-          Afrodyta – bogini miłości i piękna;

-          Hekate – bogini magii i czarów, władczyni duchów i upiorów;

-          Erynie – boginie zemsty;

-          Helios – bóg słońca, bóstwo regulujące bieg dnia;

-          Eos – bogini jutrzenki;

-          Selene – bogini księżyca;

-          Iris – bogini tęczy;

-          Artemida – bóstwo światła księżycowego;

-          Boreasz – bóg wiatru północnego;

-          Notos – bóg wiatru południowego;

-          Zefir – bóg wiatru wschodniego;

-          Euros – bóg wiatru zachodniego;

-          Tanatos – bóg śmierci;

-          Eros – bóg miłości;

-          Temida – bogini sprawiedliwości i porządku;

-          Dionizos – bóg wina i winnej latorośli;

-          Nemezis – bogini losu ludzkiego;

-          Eris – bogini niezgody;

-          Nike – bogini zwycięstwa;

-          Tyche – bogini szczęścia;

-          Eol – bóg wiatrów;

-          Mojry – trzy boginie przeznaczenia;

Bohaterowie greccy – cechy:

-          synowie bogów, urodzeni z kobiety śmiertelnej;

-          obdarzeni nadludzkim wzrostem i niespożytą siłą;

-          kochający się w wojnach i wyprawach;

-          podejmujący trudy dla miasta, kraju lub całej ludzkości;

-          opiewani w mitach, podaniach i legendach.

-          Herakles

-          Tezeusz

-          Perseusz

-          Prometeusz

-          Odyseusz

-          Jazon

-          Achilles

Cechy bogów:

-          nieśmiertelni i zawsze młodzi;

-          obdarzeni niezwykłą urodą i siłą;

-          posiadający wielką potęgę i wiedzę;

-          ingerujący w ludzkie losy.

2.      Prezentacja bohaterów „Iliady” Homera.

Iliada stanowi wzór doskonale skomponowanego eposu starożytnego, nazwanego od imienia twórcy również eposem homeryckim. Utwór został ostatecznie zredagowany w VI w p.n.e. w Atenach.

Fabuła utworu została zaczerpnięta z tradycji mitologicznej, z mitu o wojnie trojańskiej. U źródeł wojny o Troję leżą wydarzenia, jakie rozegrały się na Olimpie, a konkretnie kłótnia między boginiami o miano najpiękniejszej i tak zwany sąd Parysa (od imienia pasterza – królewicza, który ten spór rozstrzygał). Z treści utworu dowiadujemy się o przebiegu całej wojny trojańskiej oraz o zakończeniu wojny – zburzeniu miasta. Utwór określić można jako poemat heroiczny, bowiem autor opisuje w nim bohaterskie czyny walczących o Troję.

Akcja Iliady obejmuje około czterdziestu dni ostatniego, dziesiątego oblężenia Troi. Autor koncentruje się na przedstawieniu gniewu Achillesa i jego konsekwencji. Achilles został obrażony przez wodza Greków, Agamemnona, który zabrał herosowi brankę wojenną, Bryzejdę, co doprowadziło do wycofania się Achillesa z udziału w walkach. Trojanie uzyskali w ten sposób przewagę. Patrokles, wielki przyjaciel greckiego herosa, chciał dodać Grekom otuchy i założył jego zbroję, a następnie ruszył w niej na czele wojsk greckich przeciwko Trojanom. Został jednak zabity, co sprawiło, że Achilles wrócił na pole walki. Mszcząc śmierć przyjaciela, walczył z Hektorem, synem króla Troi, i odniósł zwycięstwo, nie pozwalając później pochować ciała pokonanego; Priam sam musiał udać się do herosa i błagać go o wydanie zwłok syna. Utwór został zakończony opisem uroczystości pogrzebowych Hektora.

Bohaterami eposu Homera są zarówno ludzie, jak i bogowie. Przedstawicielami Greków są m.in.: Achilles, Agamemnon, Menelaos, Odyseusz i Nestor. Z Trojan najsłynniejszymi bohaterami są: Hektor, Parys, Priam i Eneasz. Bogowie z Olimpu to: Zeus, Apollo, Atena, Hera, Ares i Posejdon. Świat bogów przeplata się ze światem ludzi, bogowie mają wpływ na losy poszczególnych bohaterów, biorą udział w potyczkach, odnoszą rany.

Charakterystyka głównych bohaterów:

Achilles – syn Peleusa i Tetydy, najdzielniejszy z Greków, żądny zwycięstwa, władzy, niepohamowany w gniewie, bezwzględny (nie chciał zawierać z Hektorem żadnych układów), nieśmiertelny, wybuchowy, zapalczywy, zawzięty, nie miał szacunku dla przeciwnika, lekceważył go, pewny siebie, okrutny, zbeszcześcił zwłoki Hektora.

Hektor – syn Hekabe i Priama, najdzielniejszy z Trojan, prawy, szlachetny, uczciwy, pragnął uczciwej walki, żądny sławy, chciał zginąć z honorem, musiał walczyć z przeciwnikiem, któremu sprzyjali bogowie, doceniał wielkość Achillesa i szanował go jako przeciwnika, nie lekceważył go słowami, spokojny, zrównoważony, opanowany, umiał opanować lęk przed przeciwnikiem, świetny jeździec.

3.      Tragizm bohaterów „Antygony” Sofoklesa. Prezentacja i ocena bohaterów.

Jedną z zasad antycznej estetyki zakładającej oddziaływanie sztuki na odbiorcę, wprowadzonej przez Arystotelesa w szóstym rozdziale jego poetyki, była zasada tzw. katharsis - oczyszczenia. Pojęcie to sformułowane jest w sposób lapidarny i trochę zagadkowy i jest różnie interpretowane w sensie moralnym, psychologicznym, filozoficznym. Na ogół przez katharsis rozumie się rozładowanie wzruszeń, wyzwolenie odbiorcy z uczuć pod wpływem wstrząsu emocjonalnego nazwanego przez Arystotelesa litością i trwogą. Jego użycie prowadzi do tego, że widz w czasie przedstawienia doznaje oczyszczenia z emocji, które ogląda na scenie.

To zadanie narzucone przez poetykę spełnia "Antygona". Litość i trwogę, o którą chodzi Arystotelesowi, wywołuje konflikt między osobami bliskimi sobie: Antygoną i Kreonem. Swoich bohaterów stawia autor w sytuacji wyboru, są to: Kreon, Antygona, Ismena, Hajmon i Eurydyka. W sytuacji w jakiej się znaleźli muszą wybierać nie między dobrem a złem, ale między wartościami równorzędnymi. Nad bohaterami ciąży klątwa bogów, dlatego każde ich przedsięwzięcie, każdy wybór musi skończyć się klęską. Mimo wszystko główna postać dramatu, Antygona, stała się symbolem pewnej postawy wobec tych, którzy w imię jakiś tam celów, np. racji państwa, gwałcą prawa prywatne, prawa ludzkie. Antygona wbrew zakazowi Kreona postanawia pogrzebać ciało zabitego brata. Uważa, że każdy ma obowiązek posłuszeństwa wobec praw bliskich, a bogowie nakazują grzebanie zmarłych. Antygona prawa odwieczne, boskie stawia ponad prawa, które ustanawia śmiertelny król. Ale nie tylko tym kieruje się Antygona. Jej motywem jest lojalność, poczucie obowiązku i wobec rodziny tak tragicznie. "Nie można dopuścić by niepogrzebion, bez płaczu, stał się łupem dla sępich dziobów chciwych żerliwy". Chce ona jak sama mówi współkochać a nie współnienawidzieć, uważa że dokonuje "świętej zbrodni". Tak więc Antygona chce być w zgodzie z samą sobą i z prawami boskimi. Uważa, że śmiertelny nie może przekreślić praw boskich, a śmierć która jej grozi przyspieszy jedynie to co i tak ją czeka. Nie lęka się, że wcześniej spotka się z bliskimi.

Nie można jednak nie przyznać pewnej słuszności racjom Kreona. Król uważa, że po bratobójczej wojnie potrzebny jest w państwie spokój. Bezrząd i anarchia mogą stać się przyczyną upadku. Prawowity król jest zastępcą bogów, jest uprawniony do wydawania rozkazów w imię bogów, jest utożsamiany z państwem "Czy nie uchodzi państwo za rzecz władcy". Władca nie może cenić wyżej najbliższych od ojczyzny i dlatego powinien ukarać zdrajcę. Polinejk sprowadził przecież wojska, które miały zniszczyć Teby. Nawet po śmierci nie może on być potraktowany na równi z obrońcą. Ta kara ma dodatkowo odstraszyć przyszłych buntowników. Antygona w jego oczach dopuściła się zuchwalstwa. Kobieta nie może dyktować praw, także lud nie ma wpływu na postępowanie króla. Nie można tolerować buntu, a niedopełnienie obietnicy ukarania winnych rzuciło by na niego złe światło jako na niesprawiedliwego władcę. Boi się także przyznać rację młodszemu Hajmanowi, który bierze stronę Antygony. Twierdzi on, że rozkazy władcy powinny być mądre, mówi: "Niczym to państwo co jednemu służy". Stanowisko Sofoklesa jest jednoznaczne. Przyjaciel Peryklesa, znany z budowania demokracji potępiał upór Kreona, jego przesadną ambicję i zaślepienie. Lament władcy "Ach biada mi, złamane całe życie" jest przyznaniem się do błędu i uznaniem racji Antygony. Wpływ na kreowane postacie miała religijność Sofoklesa, był zwolennikiem religii delfickiej. Potępił więc Kreona za wydawanie rozkazów sprzecznych z wolą bożą.

4.      Budowa i cechy tragedii antycznej, rodowód teatru.

Tragedia - jeden z najstarszych gatunków dramatu, powstała w starożytnej Grecji z religijnych obrzędów związanych z kultem boga Dionizosa. Dionizos, bóstwo pierwotnie obce, tracko-frygijskie, opanował Grecję nie wcześniej niż w początkach VIII w p.n.e.. Ze swej ojczyzny przyniósł on ze sobą pierwiastek w religii greckiej nowy, a za to właściwy niektórym kulturom wschodnim: zbiorową ekstazę. Czciciele i czcicielki Dionizosa (element kobiecy gra w tej religii bardzo wybitną rolę) udają się gromadnie w dzikie górskie ustronia i tam wśród nocy, przy blasku pochodni, przy dźwiękach podniecającej muzyki, oddają się zawrotnym pląsom, które wprowadzają ich w szał, w stan niezwykły, odczuwany i interpretowany przez uczestników jako uwolnienie duszy z więzów ciała, jako "wyjście z siebie", czyli po grecku ekstazis, ekstaza. Przeżyciom tym towarzyszy uczucie zlania się w jedno z gromadą, a dalej z naturą i samym bogiem Dionizosem. Bóg Dionizos był bogiem urodzaju, winnej latorośli. W Grecji jego pierwotna postać (orgiastyczno-ekstatyczna) pod wpływem kultury helleńskiej uległa złagodzeniu, uszlachetnieniu. W czasie święta boga Dionizosa wieśniacy przebierali się w skóry zwierzęce, bo tak wyobrażali sobie towarzyszy Dionizosa: jako sylenów - w Attyce - ludzka postać z końskimi uszami, kopytami i ogonem jako satyrów - na Peloponezie - ludzka postać z koźlimi kopytami, uszami i ogonem

Przebrani wieśniacy odprawiali uroczyste obrzędy na cześć boga, połączone z tańcami kultowymi i śpiewem pieśni kultowych, pieśni lirycznych związanych z bogiem Dionizosem - dytyramby. Dytyramb jest to jak większość kultowych pieśni greckich utwór chóralny, na co wskazuje też wzmianka Arystotelesa o "wszczynających": jedna osoba - przodownik chóru - intonuje pieśń, którą potem podchwytuje chór. Na czele chóru stał koryfeusz - przodownik chóru, intonujący pieśni. Chóry Dionizosa nazywano koźlimi stąd nazwa gatunku z greckiego:

              tragos (kozioł) i ode (pieśń)

Kult Dionizosa na gruncie greckim stał się głównie kultem rolniczym, związany był bardzo silnie z ludem, popularny w szerokich warstwach chłopskich. Toteż władca Pizystrat popierał ten kult bardzo energicznie. Ustanawia nowe święto Dionizosa, Dionizje Miejskie, zwane tak w przeciwstawieniu do obchodzonych od dawien dawna po wsiach rolniczych Dionizjów Wiejskich; zwane także Wielkimi, gdyż przewyższają one wspaniałością inne święta boga. Odbywa się to kilkudniowe święto w drugiej połowie marca, gdy wiosna w Grecji panuje już w całej pełni. Część uroczystości stanowią zawody artystyczne: współzawodniczą między sobą chóry wykonujące dytyramby. Za twórcę, wynalazcę starożytnej tragedii uważa się poetę ludowego Tespisa z Attyki, który żył w VI w p.n.e. za czasów Pizystrata. Wprowadził do chórów koźlich pierwszego aktora, prowadzącego dialog z chórem. Aktor ten mógł zmieniać maskę i kostium, występować w różnych rolach. W 534 r. p.n.e. Tespis przybył do Aten na zaproszenie Pizystrata, wygrał wielkie Dionizje (pierwsze - wystawił tragedię). Tespis był postacią mało znaną już w starożytności, Horacy pisał, że Tespis "woził swoje poematy na wozach".

Kolejny etap rozwoju tragedii greckiej ma miejsce w V w p.n.e. za czasów Peryklesa (złoty wiek kultury greckiej). Ajschylos (ojciec tragedii greckiej) wprowadza drugiego aktora co stworzyło możliwość konfliktu między tymi aktorami i stało się początkiem rozwoju dramaturgii. Sofokles wprowadza trzeciego aktora poszerzając tym samym możliwość komponowania akcji. W tej postaci: trzech aktorów i chór tragedia grecka pozostaje niezmieniona.

Chór
W tragedii greckiej początkowo odgrywa wiodącą rolę, równorzędną z rolą aktora. Chór uczestniczył w akcji, niekiedy relacjonował ją w formie narracyjnej, stąd tragedia grecka miała wyraźnie chóralny charakter. W tragedii greckiej obok słowa bardzo ważnym elementem był ruch sceniczny: śpiew, taniec. Od czasów Sofoklesa funkcja chóru uległa znacznym przeobrażeniom. Chór nie uczestniczył bezpośrednio w akcji, zaczął ją komentować, wyrażać prawdy moralne, stanowisko widzów. Na pierwszy plan wysunęli się aktorzy. Zmniejszyła się ilość osób w chórze. Początkowo było 50 osób, Sofokles ustalił tę liczbę na 15 osób.

Konkursy tragiczne

Odbywały się początkowo podczas Wielkich Dionizji, trwały sześć dni. Pierwszego dnia odbywały się obrzędy religijne. Trzeciego dnia konkursy w sztuce komediowej. Czwarty, piąty, szósty dzień poświęcone były tragediom. Do konkursu tragicznego (agon) zgłaszało się na ogół kilkunastu autorów, z których do konkursu wybierano trzech. Każdy z nich przedstawiał teatrologię - trzy tragedie i dramat satyrowy. Sofokles zrywa z zasadą pisania trylogii i zamyka temat w obrębie jednej tragedii. Zakwalifikowany autor otrzymywał od Choreoga chór, z którym przygotowywał tragedię. Sam był reżyserem, nauczycielem chóru i aktorem. Aktorami byli mężczyźni, występowali w maskach. Początek przedstawienia zapowiadał dźwięk trąb i herold mówił: "Prowadź swój chór". Sztuka była wystawiana raz w czasie święta boga Dionizosa, Aktorzy mieli piękne, bogate stroje, obuwie na koturnach.

              Najwięksi tragicy greccy

              Ajschylos - "Błagalnice", "Persowie", "Prometeusz w okowach"

              Sofokles - "Antygona", "Elektra", "Król Edyp"

              Eurypides - "Elektra", "Hedea", "Figenia w Aulidzie"

Największym twórcą komedii był Arystofanes - "Żaby", "Ptaki", "Chmury"

              Tematy tragedii greckiej

Tragedia czerpała tematy z mitów greckich, wierzeń i wątków homeryckich.

              Budowa tragedii (Antygona)

- Prolog - dialog Antygony i Ismeny może mieć postać monologu, informuje nas o przyszłości (zakazie wydanym przez Kreona)

- Parados - pieśń chóru wchodzącego na orchestrę, wykonywana w ruchu

- Epejzodiony są przeplatane stasimonami (kwestiami chóru) pieśniami chóru wykonywanymi na stojąco, na orchestrze

- Kommos - partia Antygony i chóru, monolog Antygony, żegna się ze światem,

              - kommos - scena lamentu uczestniczy w niej bohater i chór

              - Eksodos - pieśń chóru schodzącego z orchestry

              Eurypides zrezygnował z dwóch pieśni chóru: parodosu i eksodosu.

              Kompozycja Antygony

              - Miejsce - plac przed pałacem króla Kreona, mi...