Ziółkowski Mariusz S. - Antropologia religii tom 1 - Część 04.pdf - Ziolkowski Mariusz S - ssaaggaa

Joanna Dziêcio³owska

rednioangielski poemat

Pan Gawain i Zielony Rycerz

na tle modelu inicjacji szamañskiej

prof. A. Wierciñskiego

XIV-wieczny poemat Pan Gawain i Zielony Rycerz (Sir Gawain

and the Green Knight) pochodzi z manuskryptu z lat 1380-1400,

znajduj¹cego siê teraz w British Museum. W manuskrypcie tym za-

warte s¹ jeszcze trzy inne dzie³a, znane jako Purity (lub Cleannes),

Patience i Pearl. Pierwotnie ¿aden z tych utworów nie by³ zatytu³o-

wany. Wszystkie napisane s¹ w dialekcie z pó³nocno-zachodniej Anglii

(Lancashire lub Staffordshire dialect) 1 tym samym charakterem

pisma - jest to jednak raczej rêka kopisty, nie autora [GGK:1]. Bu-

dowa wierszy jest archaiczna, charakterystyczna dla tzw. Odrodze-

nia Aliteracyjnego (Alliterative Revival) w Anglii. Aliteracja, u¿y-

wana na wyspach Brytyjskich od co najmniej VII wieku 2 , zarzucona

zosta³a wraz z przybyciem Normanów i przyniesionych przez nich

wp³ywów poezji francuskiej (rymy miêdzywersowe, takie, jak zna-

my dotychczasa). Aliteracj¹ nazywamy wewn¹trz-zdaniowe rymy

padaj¹ce najczêciej na pocz¹tek b¹d na g³oskê akcentowan¹ (tzw.

head-rhyme) kilku wyrazów tworz¹cych wers. Ka¿da zwrotka Pana

Gawaina... sk³ada siê z dwóch czêci: aliteracyjnej i piêciu ostatnich

wersów zakoñczonych rymami krzy¿owymi (ababa).

Poemat Pan Gawain i Zielony Rycerz zaliczany jest ogólnie do

krêgu legend arturiañskich, szczegó³owiej za do oddzielnego cy-

1 Ówczenie w literaturze u¿ywany by³ raczej dialekt z okolic Londynu tzw. po³udnio-

wo- wschodni, z którego pochodzi dzisiejszy angielski. Pisa³ nim m.in. Chaucer, wspó³-

czesny autorowi Sir Gawain and the Green Knight. Utwory Chaucera s¹ nadal zrozu-

mia³e dla wspó³czesnego u¿ytkownika jêzyka angielskiego, za Sir Gawain... w swej

pierwotnej formie jest dostêpny jedynie dla specjalistów, wymaga zatem przek³adu na

wspó³czesny angielski.

2 Powiadczone przez napisy runiczne, np.: Thornhill I: Eðelberth sette æfter Eðelwini, czy

Thornhill III : Hilsuið arærde æft Berthsuiðe bekun on bergi, gebiddað ðær saule. Jeden z

pierwszych znanych przyk³adów aliteracji znajduje siê na brakteacie z Tjurkö (p. VI w,

Blekinge, Szwecja): Holdar Kunimundiu wurte runor an walhakurne [P AGE 1973].

klu powiêconego przygodom Gawaina, siostrzeñca króla Artura,

najpopularniejszego wród angielskich odbiorców rycerza Okr¹g³e-

go Sto³u. Utwór opowiada historiê pewnej gry, zaczêtej w czasie

wi¹tecznej uczty przez przyby³ego nagle zielonego cz³eka, i jej

konsekwencji. Gra ta oparta jest na znanym ju¿ w celtyckich mitach

motywie zabawy w cinanie g³owy (Beheading Game).

Gra w cinanie g³owy

Najbardziej podstawowa wersja, walijska, opowiada: na dwór

króla Brana przybywa olbrzym dzier¿¹cy w jednej rêce zielone drze-

wo, a w drugiej topór z br¹zowym ostrzem. Wzywa ucztuj¹cych

wojowników do podjêcia jego wyzwania, mówi¹c, ¿e poszukuje cz³o-

wieka, który gra³by uczciwie. Wy³uszcza zasady gry: on pierwszy

zada cios toporem, potem jego przeciwnik. Ucztuj¹cy protestuj¹, ¿e

nale¿y odwróciæ kolejnoæ olbrzym zgadza siê na to. Jednak gdy

po ciêciu g³owy olbrzym wstaje i wychodzi, wielki strach pada na

wszystkich. Zatem nastêpnego wieczora, gdy olbrzym wraca do

dworu, jego przeciwnik tchórzy. To samo powtarza siê za drugim

razem. Za trzecim wyzwanie przyjmuje najlepszy z wojowników

króla, który w³anie powróci³ z polowania. cina olbrzymowi g³o-

wê, a kolejnego dnia stawia siê na spotkanie. Olbrzym ka¿e mu wpierw

dobrze u³o¿yæ szyjê, nastêpnie bierze zamach i w ostatniej chwili nie

uderza, mówi¹c: Wstañ, jeste odwa¿ny i grasz uczciwie. Powinie-

ne s³u¿yæ ludziom Brytanii za przyk³ad.

W irlandzkiej wersji zatytu³owanej Fled Bricrend (Uczta Bri-

criu), znanej z manuskryptu Leabhar Na hUidhri (The Book of Dun

Cow), wojownikiem, który w pe³ni przyjmuje wyzwanie olbrzyma,

tu zwanego Curoi, jest Cuchulainn, w du¿ej mierze pierwowzór Ga-

waina. Co wiêcej, w opowieci The Death of Curoi olbrzym ten jest

nadnaturalnym opiekunem Cuchulainna i nosi zielon¹ szatê

wszystko to wyranie przemawia za inicjacyjnym sensem motywu

gry w cinanie g³owy [S ADOWSKI 1991:64].

Cuchulainn i Gawain

Istnieje wiele zale¿noci pomiêdzy Gawainem i Cuchulainnem, ja

za wymieniê tylko te, które wydaj¹ siê w tym przypadku najwa¿-

niejsze.

Cuchulainn by³ siostrzeñcem króla Ulsteru Gawain siostrzeñ-

cem króla Artura. Jednak znaczenie tego umniejszaæ mo¿e fakt, ¿e

w³aciwie wszyscy wielcy bohaterowie redniowiecza, wywodz¹cy

siê z krêgu celtyckiego (b¹d germañskiego z pod³o¿em celtyckim),

s¹ siostrzeñcami jaki królów: Tristan króla Marka, Roland Karo-

la Wielkiego, Beowulf Hygelaca.

Ojcem Cuchulainna mia³ byæ Lugh, bóstwo s³oneczne celtyckiego

panteonu za fizyczna si³a Gawaina zale¿a³a od s³oñca: wzrasta³a

wraz z jego podnoszeniem siê, osi¹gaj¹c maksimum w po³udnie,

nastêpnie mala³a [T OLKIEN 1970:73]. Co wiêcej, imiona Lugh i Loth

brzmi¹ podobnie a Loth w wielu wersjach jest ojcem Gawaina.

Sztuki walki Cuchulainn uczy³ siê u Scathach, wojowniczki, Ga-

wain za wedle walijskich podañ równie¿ pobiera³ nauki u kobiety

nauki dotycz¹ce rycerskoci i mi³oci. Kobieta ta przypomina jedn¹

z postaci Morrigan, ¿eñskiego bóstwa wojny, odpowiedzialnego rów-

noczenie za prokreacjê i mi³oæ. Kobiety zreszt¹ spe³nia³y w ka¿-

dym z ¿yciorysów Gawaina niebagateln¹ rolê.

Wa¿nym jest równie¿ fakt, ¿e wiele przygód Cuchulainna prze-

sz³o potem na Gawaina jak chocia¿by gra w cinanie g³owy.

Gawain jest jedn¹ ze starszych postaci krêgu arturiañskiego (obok

Kaya i Bediwira), w walijskim Mabinogionie wystêpuje pod imie-

niem Gwalchmai (Majowy Jastrz¹b). Nowe cechy przydali (lub zmo-

dyfikowali stare) bohaterowi pisarze francuscy. Sta³ siê wówczas

chodz¹cym idea³em grzecznoci, dwornej rozmowy i dwornej mi³o-

ci. Ciekawie rysuje siê na tym tle sytuacja, która wedle XIII-

wiecznych wersji nak³ada na Gawaina obowi¹zek dwornoci wo-

bec dam: Gawain, unosz¹c siê gniewem, chce zabiæ pewnego ryce-

rza jednak gdy zamierza siê do ciosu, rycerza os³ania kobieta, któ-

rej Gawain cina g³owê. Po tym s¹d dam pod przewodnictwem Gi-

newry ustala, ¿e od tej pory ma on s³u¿yæ ka¿dej kobiecie i nigdy

¿adnej w niczym nie uchybiæ.

Model inicjacji szamañskiej

Istotê inicjacji stanowi sekwencja doznaniowa na linii: cierpie-

nie-mieræ za ¿ycia i narodziny nowego cz³owieka. Prof. Andrzej

Wierciñski wyró¿nia nastêpuj¹ce etapy inicjacji szamañskiej [W IER -

CIÑSKI 1997:128-138]:

1. Odejcie od spo³eczeñstwa;

2. Próby i deprywacje;

3. Przekaz wiedzy i nauka rzemios³;

4. Zmiany poznawcze, mieræ i odrodzenie;

5. Opanowanie Sobowtóra jako Ducha Opiekuñczego i inne du-

chy pomocnicze;

6. Obrzêdowa akceptacja nowego szamana.

Model ten, poddany tylko niewielkim modyfikacjom, ze wzglêdu

na inne funkcje spe³niane przez bohatera i szamana, idealnie oddaje

etapy inicjacji bohaterskiej.

Po na³o¿eniu sytuacji z Pana Gawaina i Zielonego Rycerza, bê-

dziemy mogli wyró¿niæ nastêpuj¹ce etapy inicjacji Gawaina:

1. Odejcie od spo³eczeñstwa (podró¿ i poszukiwanie Zielonej

Kaplicy);

2. Próby i deprywacje:

a) fizyczne (niebezpieczna podró¿: zimno, grone potwory);

b) psychiczne (samotnoæ, próby na Zamku Pokuszenia);

3. mieræ i odrodzenie (symboliczne ciêcie g³owy w Zielonej

Kaplicy);

4. Opanowanie Sobowtóra jako Ducha Opiekuñczego (niejako

wch³oniêcie cienia, jakim jest Zielony Rycerz dla Gawaina

oraz poznanie samego siebie);

5. Akceptacja nowego cz³owieka (Powrót Gawaina na dwór Ar-

tura przyjêcie przez wszystkich rycerzy Okr¹g³ego Sto³u

znaku Zielonej Szarfy).

Przekaz wiedzy i nauka rzemios³ odnosi siê przede wszystkim do

edukacji szamañskiej. W tym przypadku Gawain nie zdobywa ¿ad-

nej specjalistycznej wiedzy, oprócz wiedzy o samym sobie ta jed-

nak ujawnia mu siê dopiero w Zielonej Kaplicy.

Czêæ pierwsza - opis Zielonego Rycerza i gra

(...) Przyrzek³ nie siadaæ do sto³u (...) nim nie zjawi siê kto, kto

rzuci wyzwanie. Na dworze króla Artura panowa³ zwyczaj, ¿e rycerze

zje¿d¿ali siê do Camelot w ka¿de wielkie wiêto w roku. Tak¿e w dni

Bo¿ego Narodzenia i Nowego Roku, kiedy zaczyna siê ta opowieæ, wszyscy

zbieraj¹ siê na ucztê. Nikt jednak nie je, gdy¿ król Artur przyrzek³ nie

siadaæ do sto³u w dzieñ wielkiego wiêta, nie us³yszawszy wprzódy o dzi-

wach lub gronych przygodach, o cudzie niezwyk³ym, ale godnym wiary,

o czynach rycerskich, o których wczeniej nie s³ysza³, lub nim nie zjawi

siê kto, kto rzuci wyzwanie, by zmierzyæ siê w turnieju, poszczyciæ od-

wag¹ i ¿ycie przeciw ¿yciu stawiaj¹c spróbowaæ, komu tego dnia bar-

dziej kapryny los sprzyja. Gdziekolwiek siê zatrzyma³, król strzeg³ tego

zwyczaju (...) [ T£UM . A GNIESZKA S ZUREK ].

Rzec mo¿na zatem, ¿e przybycie Zielonego Rycerza nikogo nie

winno by³o zdziwiæ.

(...) Nagle dobieg³ zebranych inny dwiêk i wkrótce

nie ³ami¹c lubów król móg³ skosztowaæ jad³a.

(...) drzwi otwar³y siê i straszliwy jedziec stan¹³ w progu.

Wzrostem przewy¿sza³ wszystkich mieszkañców tej ziemi,

potê¿nie by³ zbudowany i w ramionach krzepki (...)

Mia³ piêkn¹ twarz i postawê tak¿e bez

nagany.

Jak widmo wszed³ do komnaty

lecz ca³y lud zebrany

zadziwi³ najbardziej kolor jego szaty,

bo goæ ca³y by³ w zieleñ przybrany.

Opis Zielonego Rycerza.

Wszystko zielonej barwy i ubiór, i cz³owiek (...)

a wszystkie jego szaty ten sam mia³y kolor

czystej zieleni nawet guzy na pasie i drogie kamienie (...)

i nawet koñ, który nosi rycerza, t¹ sam¹ barw¹

siê mieni.

(...) w³osy tej samej mia³ barwy, co sieræ jego wierzchowca

w puklach wspania³ych sp³ywa³y mu na ramiona

a pier okaza³a broda kry³a jak gêste zarola.

(...) grzywa jego rumaka, równie bujna i wielka (...)

jej zielony w³os spowity by³ z³ot¹ nici¹:

pasma z³ota splata³y siê z pasmami zieleni.(...)

Rycerz nie mia³ na sobie he³mu ani misiurki (...)

tarczy, by od ciosów siê broniæ, kopii, by ciosy zadawaæ

lecz w jednej rêce trzyma³ ga³¹zkê ostrokrzewu,

która, gdy drzewa staj¹ nagie, nadal siê zieleni;

w drugiej za dzier¿y³ topór, ohydny i wielki:

najpodlejsza to broñ, gdy chce siê j¹ w s³owach opisaæ.

Topór na ³okieæ d³ugi, na ³okieæ szeroki,

z zielonej stali i z³ota wykuty,

o ostrzu ogromnym, wypolerowanym g³adko,

jak najlepsza brzytwa równie zdatnym do ciêcia.(...)

Nikogo nie pozdrowi³, ponad ludmi spogl¹daj¹c wysoko,

a¿ wreszcie zapyta³: Gdzie jest w³adca tej ziemi?

Niech na nim samym mój wzrok spocznie,

bo wobec dworu chcê jemu powierzyæ

m¹ sprawê!

Symbolika zieleni. Kolor zielony, jak ka¿da z barw, ma przypi-

sanych wiele znaczeñ: zarówno pozytywnych, jak i negatywnych.

Ziółkowski Mariusz S. - Antropologia religii tom 1 - Część 04.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: