Planowanie przestrzenne zajmuje się techniczną stroną procesów przestrzennych i rozmieszczeniem poszczególnych funkcji zagospodarowania terenu w fizycznej (geograficznej) przestrzeni. W potocznym znaczeniu planowanie prze­strzenne opisywane jest jako narzędzie celowego oddziaływania na rozwój 7przestrzenny społeczeń­stwa, gospodarki oraz środowiska przyrodni­czego, antropogenicznego oraz społecznego na danym terenie. Jest to całokształt działań zapewniających pra­widłowe zagospodarowanie przestrzenne obszarów kraju, regionów i gmin (miast), z uwzględnieniem wzajemnych związków i inte­resów ogólnokrajowych oraz powiązań między­narodowych. Istota planowania przestrzennego polega na właściwym wykorzystaniu natural­nych i nabytych cech środowiska w celu właści­wego zaspokojenia zarówno bieżących, jak przyszłych potrzeb zbiorowych i indywidual­nych.

Dyscypliny powiązane z planowaniem przestrzennym

Geografia krajobrazu

Krajobraz to obraz powierzchni ziemi. Człowiek od początku działalności przekształcał w mniejszym lub większym stopniu swe otoczenie i wpływał na formę krajobrazu. Ludzkość przeszła szereg etapów rozwojowych, coraz silniej przekształcających krajobraz. Kolejne fazy cywilizacyjne wytworzyły charakte­rystyczne środowisko geograficzne i właściwe mu krajobrazy.

W tym względzie klasyczny podział wyodrębnia trzy typy krajobrazu – pierwotny, naturalny i kulturowy z odmianami, według ukształtowania terenu. Drugi podział, mieszczący się w poprzednim, obejmuje rodzaje zmian ukształtowania i pokrycia krajobrazu, związane z naturalnym działaniem przyrody i gospodarczym działaniem człowieka – mamy tu do czynienia z formami krajobrazu. Jako dwie główne składowe, tworzące formę krajobrazu, przyjąć na­leży ukształtowanie i pokrycie terenu.

Krajobraz pierwotny powstał wyłącznie pod wpływem działania czynników przyrody bez interwencji człowieka. Rozróżnić można następujące zasadnicze typy krajobrazów pierwotnych opierając się na dominujących cechach występujących na danym obszarze:

§         pod względem ukształtowania powierzchni: płaskie, sfalowane, pagórkowate, górzyste;

§         pod względem nawodnienia: rzeczne, pojezierne, nadmorskie;

§         pod względem roślinności: leśne, stepowe, bagienne.

Te dominujące cechy rzadko występują pojedynczo. Zazwyczaj charakteryzujemy krajobraz pierwotny łącząc dominanty ukształtowania powierzchni z dominantami nawodnienia lub roślinności, lub nawet łącząc trzy podstawowe dominanty, np.: krajobraz równinno-stepowy, krajobraz lesisto-górski, krajobraz pagórkowato-pojezierno-Ieśny, itd.

W naszej części świata zachowało się bardzo niewiele fragmentów krajobrazów pierwotnych. Stanowią one przeważnie obszary wchodzące w skład parków narodowych lub rezerwatów przyrody.

Krajobraz naturalny powstał w wyniku wprowadzania zmian w krajobrazie pierwotnym przez człowieka. Pola uprawne, zabudowania i drogi wprowadzają nowe elementy, które w różnym stopniu nasycają początkowo pierwotny krajobraz. W tym typie krajobrazu elementy zagospo­darowania są zdecy-dowanie podporządkowane ilościowo i jakościowo krajobrazowi pierwotne­mu.

Istnieją jeszcze znaczne obszary o krajobrazie naturalnym. Występują one tam, gdzie rozwój życia gospodarczego jest stosunkowo słaby. Na niektórych obszarach występuje powrotna fala "dziczenia" krajobrazu. Na uprzednio uprawne pola wchodzi roślinność dzika, opuszczone wsie zarastają krzewami i drzewami, nieużywane drogi również atakuje roślinność. W takich warunkach krajobraz może powrócić do form naturalnych.

Ukształtowanie terenu wraz z siecią wodną, jeżeli powstało w wyni­ku działania sił przyrody, jest pochodzenia naturalnego (np. rów­niny, góry) – mówimy wtedy o naturalnym ukształtowaniu terenu. Może ono być również pochodzenia kulturowego (antropogenicznego), jeśli powstało w wyniku działalności człowieka (kamieniołomy, hałdy, stawy, zalewy) – wtedy mówimy o sztucznym ukształtowaniu terenu.

Również pokrycie terenu dzielić można na formy związane z działal­nością przyrody, a więc naturalne, biologiczne, takie jak: trawy, krzewy, drzewa, w konsekwencji prowadzące do powstania stepów, upraw rol­nych, różnych form zadrzewień, lasów itp. oraz związane z działalnością człowieka, a więc sztuczne, takie jak: drogi, budowle inżynierskie, bu­dynki, dzięki którym w konsekwencji powstaje sieć komunikacyjna, sieć osadnicza itp.

Postępująca ingerencja człowieka w rozwój życia gospodarczego na obszarach o krajobrazie naturalnym, doprowadza do tworzenia krajobrazu kulturowego czyli użytkowego. W tym typie krajobrazu naruszona jest natu­ralna równowaga – zmiany wprowadzone w krajobrazie przez człowieka są posunięte tak dalece, iż trwałe jego istnienie może być utrzymywane tylko dzięki stałym zabiegom. Typ fizjonomii (wygląd) krajobrazu kulturowego zależy od dominującej formy użytkowania obszaru, np. krajobraz rolniczy, zurbanizowany. Warunkiem utrzymania krajobrazu kulturowego jest dostosowanie rodzaju i skali nowych elementów zagospodarowania do środowiska naturalnego.

Krajobraz, z którym mamy na co dzień do czynienia, stanowi splot najrozmaitszych elementów ukształtowania i pokrycia, dający w efek­cie ogromną różnorodność typów i odmian. Krajobraz pierwotny był wynikiem, działalności czynników wyłącznie przyrodniczych, bez ingerencji człowieka. Długotrwałość współistnienia jego elementów i wzajemne ich oddziaływanie doprowadziły do wy­tworzenia się biocenozy, dającej w efekcie naturalną trwałość i harmo­nijność środowiska przyrodniczego. W obrębie krajobrazów kulturowych także powstają związki, tworzące biocenozę i podstawę gospodarki. Nieprzemyślane naru­szenie tych związków może doprowadzić do niepowetowanych szkód zarówno w zasobach przyrody, jak i w gospodarce człowieka.

Krajobraz kulturowy występuje w dwóch głównych typach jako:

§         krajobraz kulturowy harmonijny – jeśli sposób jego użyt­kowania jest dostosowany do charakteru środowiska przyrodniczego i geograficznego oraz zgodny z prawami nimi rządzącymi;

§         krajobraz kulturowy zdegenerowany – powstający wtedy, gdy człowiek przez nowe czynności gospodarcze w wyniku nieświa­domości lub chęci nadmiernych korzyści naruszy naturalną równowagę składników fizjocenozy, wywołując trwałe, progresywnie postępujące, niekorzystne zmiany. Zmiany te, niekorzystne dla naturalnego śro­dowiska, rzutują negatywnie na gospodarkę człowieka, a jednocześnie stanowią z reguły oszpecenie krajobrazu.

W tym zakresie na uwagę zasługuje się kilka problemów: właściwe przechodzenie z krajo­brazu naturalnego w kulturowy, rekonstrukcja krajobrazu zdegenerowanego oraz świadome wyznaczenie i zachowanie obszarów o krajobrazie naturalnym i pierwotnym.

Kształtowanie krajobrazu nie jest działaniem autonomicznym w gospodarce przestrzennej. Krajobraz przekształca się pod wpływem aktywności w innych sferach. Dlatego dbałość o właściwy wpływ na przekształcenia krajobrazowe powinna towarzyszyć wszelkim działaniom z zakresu gospodarki przestrzennej.

Istotne są działania z zakresu gospodarki wodnej i oczyszczenia wód, czystości powietrza i jakości gleb. Następnie istotna jest poprawa warunków klimatu lokalnego oraz utrzymanie lub wprowadzanie szaty roślinnej. Wszystkie te prace uwzględniać muszą właściwie rozumiany dalszy rozwój gospodarki kraju, regionów i ich części.

Jako punkt wyjściowy do poznania i kształtowania form krajobrazu należy przyjąć pojęcie wnętrza krajobrazowego. Krajobraz poznajemy poprzez rozeznanie poszczególnych jego „wnętrz”. Wnętrzem w tym przypadku jest całe fizjonomiczne otoczenie miejsca, z którego oglądamy krajobraz. Miejsc takich może być oczywiście nieskończona liczba. Niemniej badając teren, można ich liczbę ograniczyć do serii najpełniej charakteryzującej poszczególne typy i formy krajobrazu, a za­tem stanowiących zwykle węzłowe jego punkty.

Tak np. typowymi wnętrzami dla zabytkowego miasta będzie wnę­trze rynku i powtarzające się wnętrza poszczególnych ulic. Podobnie w otwartym krajobrazie typowym wnętrzem będzie dolina otoczona wzgórzami, czy też widok ze szczytu wzgórza zamknięty linią horyzontu. W każdym wnętrzu wydzielić można cztery główne tworzące go elementy:

§         "płaszczyznę" poziomą, stanowiącą niejako podłogę wnętrza, ograniczającą je poniżej linii horyzontu; w pomieszczeniu będzie to podłoga, w ogrodzie – parter, w krajobrazie – np. płaszczyzna upraw wraz z drogami, rzekami, łąkami itp.;

§         "ściany" wydzielające wnętrze z otoczenia i odcinające go całko­wicie lub częściowo czy też pozornie od wnętrz sąsiednich; w pomiesz­czeniu będą to dosłownie ściany, w mieście – fasady budynków, w ogrodzie – szpalery krzewów, w krajobrazie – ściany lasu, łańcuchy wzgórz itp.;              .

§         "sklepienie" zamykające wnętrze od góry; w pomieszczeniu może to być sufit, w ogrodzie – np. nadwieszenie koron drzew lub niebo;

§         "elementy wolno stojące" umieszczone we wnętrzu, lecz nie two­rzące ściany; w pomieszczeniu będzie to np. stół, krzesło czy inne sprzę­ty, w ogrodzie – grupa drzew, w krajobrazie – pojedyn­cze wzgórze, zagajnik, grupa domów itp.

Elementy te w specyficzny sposób oddziałują na krajobraz, dając wrażenie jego zamknięcia lub otwarcia, chaosu lub ładu, charakteru za­bytkowego lub współczesnego, decydując również poprzez oświetlenie, koloryt pory roku, nastawienie oglądającego itp. o subiektywnych wra­żeniach z nim związanych.

Przekształcenia krajobrazu odbywały się wraz z rozwojem i następowa­niem po sobie kolejnych etapów cywilizacji i wynikały głównie z prze­słanek utylitarnych. Każdy fragment krajobrazu kulturowego powstał w wyniku długo­trwałych, zwykle wielosetletnich przemian. Kolejno przechodził on od typu pierwotnego poprzez naturalny, dalej przez szereg form kulturo­wych historycznych, aż do swej współczesnej kulturowej postaci. Każdy zatem krajobraz kulturowy zachował w mniejszym lub większym stop­niu ślady lub pozostałości czy też elementy swej historycznej ewolucji. Mogą one być mniej lub bardziej widoczne. Nierzadko zachowały się tylko w ukształtowaniu lub w warstwach geologicznych i kulturowych ziemi. Z reguły jednak w jakiś sposób, przynajmniej we fragmentach, nawarstwienia te są możliwe do odczytania w układzie terenu, pokryciu i oddziałują na obecne właściwości oraz na formę krajobrazu. Ten zes­pół właściwości określić można mianem tradycji miejsca. W obecnym etapie rozwoju naszej cywilizacji troska o ten walor krajobrazu nabiera na znaczeniu: nie tylko dla poczucia tożsamości mieszkańców, ale również jako pewnego rodzaju produkt, który może stać się podstawą określonych korzyści gospodarczych.

Struktura osadnicza

Struktura osadnicza to całokształt form za­gospodarowania przestrzennego określonego obszaru i powiązań pomiędzy nimi. Elementami tej struktury są obszary zamieszkania, pracy, usług i wypoczynku. Połączone są one sieciami infrastruktury technicznej, zapewniającej sprawność funkcjonowania całej struktury. Przekształcenia struktury osadniczej polegają na zmianach w wielkości i znaczeniu poszczególnych jej elementów. Zmiany te dokonują się samoistnie lub w wyniku celowej polityki przestrzennej. Historycznie pierwotnym a i obecnie chyba najważniejszym polem działania planowania przestrzennego jest właśnie kształtowanie struktury osadniczej.

W programowaniu i planowaniu rozwoju struktury osadniczej duże znaczenie mają zagadnienia demograficzne. W badaniu zagadnień demograficznych w wymiarze przestrzennym jednym z najważniejszych kryteriów jest liczba ludności i prognoza jej zmian. Przyrost naturalny jest różnicą liczby urodzeń i liczby zgonów. Liczba zgonów ma w większości krajów europejskich tendencję spadkową. Wpływa na to poprawa zdrowotności ludności. Zachodzą jednak zmiany zarówno pod względem liczby urodzeń, jak i zgonów, powodowane przez dochodzenie do okresu rozrodczości lub wymieralności liczniejszych lub mniej ­licznych roczników. Dla prognozowania przemian ludnościowych i związanych z tym potrzeb społecznych i ekonomicznych – należy więc badać strukturę wieku i płci ludności. Pomocna w tym jest tzw. piramida wieku.

W społeczeństwach zamożnych występuje wyraźnie wzrastająca długowieczność, a więc mały procent zgonów. W społeczeństwach słabych gospodarczo, zacofanych kulturalnie i cywilizacyjnie, występuje jako zasada duży wskaźnik urodzeń i duży wskaźnik śmiertelności, jednak w sumie duży wskaźnik przyrostu naturalnego. W społe­czeństwach rozwijających się gospodarczo, wskaźnik urodzeń kształtuje się na ogół nisko, a wskaźnik zgonów zmniejsza się.

Analiza przesuwania się grup wieku służy do uzyskania podstaw przy programowaniu w zakresie edukacji, za­trudnienia, a także przy planowaniu zapotrzebowania w sferze mieszkaniowej i na wszelkiego rodzaju usługi.

Następnym z kolei zagadnieniem badań demograficznych po liczbie i wieku ludności jest struktura rodzinna, obrazująca rozkład liczebności rodzin (z ilu osób składa się rodzina). W Polsce występują różnice w liczebności rodzin wiejskich i miejskich, a także duże różnice pomiędzy poszczególnymi regionami. Dane statystyczne podają informacje o liczebności gospodarstw domowych. Nie należy mylić tego pojęcia z liczebnością rodzin. Gospodarstwo domowe może mieścić w sobie dwie lub kilka rodzin, lub rodzinę i osoby samotne. Występują też gospodarstwa domowe prowadzone przez kilka lub jedną osobę samotną.

Liczbę ludności zdolnej do pracy określa się w oparciu o strukturę wieku. Podstawą wielkości jest grupa ludzi w wieku produkcyjnym (tj. w wieku zdolności do pracy). Nigdy cała liczba ludzi w wieku produkcyjnym nie podejmuje pracy. Nie pracuje zawodowo i zarobkowo np. młodzież ucząca się w szkołach średnich i wyższych.

Natomiast zawsze wykonuje pracę zawodową zarobkowo pewna liczba ludzi spoza grup wieku czynnych zawodowo. Inną komplikacją w wyliczaniu prognoz stanowi ruch migracyjny, tj. wyjazdy na stałe w celu podjęcia pracy w innym regionie (a nawet w innym państwie), a także przyjazdy do badanego regionu. Wreszcie uwzględnić należy fakt codziennych wyjazdów do pracy do innego regionu, ludności mieszka­jącej w pobliżu jego granicy. Poważnym zagadnieniem przy rozpatrywaniu stanu zatrudnienia ludności jest praca dodatkowa poza głównym miejscem zatrudnienia.

Jednym z istotniejszych zadań gospodarki przestrzennej jest rozwój gospodarczy i stworzenie takich warunków, aby stopa życiowa wszystkich obszarów była względnie wyrównana. Miernikiem pozwalającym badać poziom warunków życiowych ludności jest, między innymi dochód na 1 mieszkańca. Tak jak istnieją obecnie wielkie różnice w dochodzie na 1 mieszkańca między krajami, między regionami kraju – występują też znaczne, czasem bardzo znaczne różnice wewnątrz regionu. Liczba i jakość podmiotów gospodarczych działających na danym obszarze w najsilniejszym stopniu decyduje o jego stopniu rozwoju.

Uważa się, że proces aktywizacji gospodarczej słabo dotychczas rozwiniętego regionu jest realizowany wówczas, gdy tempo rozwoju gospodarki tego regionu jest wyraźnie wyższe od tempa rozwoju całej gospodarki.

Rozwój gospodarczy każdego obszaru zależy od wielu czynników, które składają się na jego atrakcyjność inwestycyjną. Suma cech niektórych obszarów sprzyja lokalizacji podmiotów gospodarczych w większym stopniu, inny zestaw sprzyja lokalizacji tylko niektórych branż lub gałęzi gospodarki, niektóre cechy są niekorzystne lub mało atrakcyjne dla inwestorów. Kryteria oceny atrakcyjności inwestycyjnej danego obszaru może zmieniać się w czasie. Może to wynikać np. z rozwoju technologii lub systemów organizacji w poszczególnych gałęziach.

Jednym z podstawowych i pierwotnych kryteriów lokalizacyjnych jest dostęp do surowców. Pod względem czynnika surowcowego poszczególne typy działalności gospodarczej można podzi...