Przegląd Historyczny. XCI Z. 3, 2000. Warszawa. ISSN 0033-2186.pdf

PL ISSN 0033–2186

INDEKS 370940

PRZEGL¥D

HISTORYCZNY

TOM XCI

Zeszyt 3

WARSZAWA 2000

PRZEGL¥D HISTORYCZNY

Pismo Towarzystwa Mi³oœników Historii w Warszawie

Oddzia³u Polskiego Towarzystwa Historycznego

i Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego

Tom XCI, 2000

Zeszyt 3

KOMITET REDAKCYJNY

Jacek Adamczyk — sekretarz, Andrzej Garlicki, Stefan K. Kuczyñski,

W³odzimierz Lengauer — zastêpca redaktora, Antoni M¹czak, Krzysztof

Skwierczyñski — sekretarz, Andrzej Szwarc, Andrzej Wyrobisz — redaktor

Publikacja dofinansowana przez Komitet Badañ Naukowych

Abstrakty i spis treœci w jêzyku polskim i angielskim znajduj¹ siê w internecie:

http://www.dig.com.pl/dig/abstrakty/index.html

T³umaczenie: Aleksandra Rodziñska–Chojnowska

Redakcja techniczna

Wydawnictwo DiG

ADRES REDAKCJI

Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego

00–325 Warszawa, ul. Krakowskie Przedmieœcie 26/28

PL 00–322 Warszawa, ul. Krakowskie Przedmieœcie 62

tel./fax 828–00–96 (7 linii)

E–mail: dig@dig.com.pl; http://www.dig.com.pl

Nak³ad 500 egz.

Do druku oddano i druk ukoñczono w sierpniu 2000 r.

w Drukarni Wydawnictw Naukowych S.A. w £odzi

TERESA WOLIÑSKA

Uniwersytet £ódzki

Zak³ad Historii Bizancjum

Rola Sycylii w wojnach wandalskich i gockich Justyniana

Ju¿ pobie¿ny rzut oka na mapê pozwala doceniæ kluczow¹ rolê strategiczn¹ Sycylii.

Wyspa ta, dziel¹ca Morze Œródziemne na dwa baseny, zawsze stanowi³a pomost miêdzy

Itali¹ i Pó³nocn¹ Afryk¹ 1 . Do tej ostatniej mo¿na by³o z niej dotrzeæ przy sprzyjaj¹cej

pogodzie w ci¹gu zaledwie dwu dni ¿eglugi. Jeszcze bli¿ej st¹d do Italii, od której wyspê

dzieli licz¹ca zaledwie 3,5 km szerokoœci, choæ wcale nie³atwa do przebycia, Cieœnina

Messyñska. Z racji swego po³o¿enia Sycylia sta³a siê w V i VI w. przedmiotem walki

pomiêdzy trzema licz¹cymi siê w tym regionie si³ami politycznymi: królestwami Wandalów

i Gotów oraz Bizancjum. Wandalowie, którzy jako jedyny z ludów barbarzyñskich dyspo-

nowali siln¹ flot¹, po opanowaniu wielu wysp, m.in. Balearów, Sardynii i Korsyki, zdomi-

nowali zachodni¹ czêœæ Morza Œródziemnego. Król wandalski, Gejzeryk, w latach 440–468

usilnie stara³ siê o zdobycie Sycylii. Zabiegi te zosta³y uwieñczone w koñcu sukcesem,

jednak krótkotrwa³ym, bowiem w nieznanych bli¿ej okolicznoœciach wyspa przesz³a w rêce

Odoakra, a nastêpnie przejêli j¹ Ostrogoci.

Po³o¿enie Sycylii czyni³o z niej równie¿ zaplecze ¿ywnoœciowe Italii. To st¹d dostar-

czano zbo¿e do Rzymu i innych miast italskich. Ekonomiczna rola wyspy uleg³a wzmoc-

nieniu w zwi¹zku ze skierowaniem strumienia zbo¿a egipskiego do Konstantynopola

z jednej i zajêciem Afryki Pó³nocnej przez Wandalów z drugiej strony.

Z punktu widzenia Bizancjum znaczenie Sycylii niepomiernie wzros³o z chwil¹, gdy

Justynian I (527–565) podj¹³ decyzjê o wprowadzeniu w ¿ycie wielkiego planu odbudowy

cesarstwa uniwersalnego. Bez w¹tpienia cesarz i jego doradcy byli œwiadomi, ¿e wyspa

stanowi naturaln¹ bazê do dzia³añ przeciwko Wandalom i Gotom, zarówno z punktu

widzenia ekonomicznego jak i militarnego. Zaplanowane przez Justyniana ekspedycje do

Afryki i Italii wymaga³y zaanga¿owania ogromnych si³ i œrodków. Trudnoœci organizacyjne

by³y pog³êbiane du¿ymi odleg³oœciami miêdzy Konstantynopolem a terenami, na których

mia³a dzia³aæ armia bizantyñska, brakiem baz dla floty, przewo¿¹cej piechotê i konnicê

oraz k³opotami ze zdobywaniem informacji o dzia³aniach przeciwnika. ¯egluga w VI w.

1 F. G i u n t a, Sicilia, Mediterraneo, Europa dai Normani agli Spagnoli , [w:] Messina. Il ritorrno della memoria ,

Palermo 1994, s. 17; A. G u i l l o u, La Sicile byzantine. Etat des recherches , „Byzantinische Forschungen” t. V,

1977, s. 96.

PRZEGL¥D HISTORYCZNY, TOM XCI, 2000, ZESZ. 3, ISSN 0033–2186

SYCYLIA W WOJNACH JUSTYNIANA

322

TERESA WOLIÑSKA

ci¹gle jeszcze mia³a charakter przybrze¿ny, z powodu braku przyrz¹dów umo¿liwiaj¹cych

orientacjê na otwartych wodach. Morze Œródziemne nie by³o ³atwe do pokonania, szcze-

gólnie przez si³y licz¹ce kilkaset okrêtów, które musia³y zachowywaæ kontakt ze sob¹. Brak

sprzyjaj¹cej pogody móg³ ³atwo doprowadziæ do rozproszenia i zniszczenia floty. Trudno-

œci sprawia³o tak¿e zabranie dostatecznej iloœci ¿ywnoœci i wody pitnej na d³ugotrwa³¹

kampaniê dla du¿ej, licz¹cej kilkanaœcie tysiêcy ludzi armii. Œciœlej, problemem by³o nie

tyle za³adowanie odpowiednich zapasów na okrêty, ile zapewnienie, ¿e nie zepsuj¹ siê

w trakcie transportu. Do tego dochodzi³y jeszcze obawy przed siln¹ flot¹ wandalsk¹,

posiadaj¹c¹ swe bazy nie tylko na terenie afrykañskich posiad³oœci, lecz tak¿e na wyspach

zachodniego basenu Morza Œródziemnego i dziêki temu mog¹c¹ ³atwo zaskoczyæ okrêty

bizantyñskie 2 . Niemal wszystkie wymienione powy¿ej k³opoty mo¿na by³o wyeliminowaæ,

lub w znacznym stopniu ograniczyæ dziêki posiadaniu Sycylii.

Posiadanie wyspy gwarantowa³o równie¿, w przypadku zwyciêstwa nad Wandalami,

utrzymanie bezpoœredniego kontaktu z Afryk¹ Pó³nocn¹. Jan z Kapadocji, prefekt preto-

rium Wschodu, sprzeciwiaj¹c siê wyprawie przeciwko Wandalom mia³ rzec, ¿e nie da

siê utrzymaæ Libii jeœli Sycylia i Italia bêd¹ w rêkach wrogów 3 . Rozumia³ zatem, ¿e wyspa

jest wa¿na nie tylko w chwili dokonywania podboju, ale jest tak¿e niezbêdna dla zabez-

pieczenia w³adztwa rzymskiego w odzyskanych prowincjach. Cesarz podziela³, przynaj-

mniej do pewnego stopnia, opiniê swego ministra. Potrzebowa³ Sycylii, bêd¹cej wed³ug

s³ów Lelia C r a c c o – R u g g i n i l’indispensabile appoggio logistico per la riconquista bi-

zantina dell’Africa 4 . Tymczasem w chwili, gdy przystêpowa³ do realizacji swego wielkiego

planu, Bizancjum nie posiada³o ¿adnego punktu oparcia na wyspie. Jej wiêkszoœæ znajdo-

wa³a siê w rêkach Gotów, z wyj¹tkiem Lilybeum, wa¿nego portu, który Teodoryk ostro-

gocki przekaza³ królowi Wandalów Trazamundowi jako posag swej siostry, Amalafridy 5 .

Trzeba by³o znale¿æ sposób siêgniêcia po wp³ywy na Sycylii.

Szereg czynników sprzyja³ planom Justyniana. Po pierwsze, Bizantyñczycy posiadali

flotê umo¿liwiaj¹c¹ im nie tylko dominacjê we wschodnim basenie Morza Œródziemnego,

ale te¿ podjêcie dzia³añ w rejonie Sycylii. Spoœród ich wrogów Wandalowie mogli im

przeciwstawiæ porównywalne si³y morskie, natomiast Goci nie dysponowali statkami ani

okrêtami wojennymi. Ponadto cesarz móg³ liczyæ na przychylnoœæ mieszkañców wyspy dla

swych planów. Wielokrotnie zastanawiano siê nad powodami, dla których Belizariusz nie

2 Szerzej na ten temat P. K r u p c z y ñ sk i, Trudnoœci zachodnich wypraw Belizariusza , £ódŸ 1981,

s. 131–149.

3 Procopii Caesariensis Opera omnia , wyd. J. H a u r r y, corr. G. W i r t h, t. I–II, De Bellis , ks. III, 10, 15,

Leipzig 1962–1963 [dalej cyt.: B.]. Teofanes, który wspomina o sprzeciwie Jana, nie podaje tego argunentu

( Theophanis Chronographia , A. M. 6026, wyd. C. d e B o o r t. I, Lipsiae 1883., s. 188 [dalej cyt.: Theoph.]).

Równie¿ wspó³czeœni historycy podkreœlaj¹ znaczenie wyspy dla w³adztwa rzymskiego w Afryce (E. S t e i n,

Histoire du Bas Empire t. II, De la disparition de l’Empire d’Occident à la mort de Justinien , Paris–Bruxelles 1959,

s.581).

4 L.Cracco–Ruggini, La Sicilia tra Roma e Bisanzio , [w:] Storia della Sicilia t. III, Napoli 1980, s. 19.

Cf. tak¿e F. G i u n t a, Las ciudades de la Sicilia bizantina , „Erytheia” t. VIII, 1987, s. 209; Z. U d a l c o w a, Italia

i Wizantia w VI w. , Moskwa 1959, s. 368.

5 Mia³o to miejsce ok. 500 r. Cf. B. III, 8, 13; F. M. C r a w f o r d, Southern Italy and Sicily and the Rulers of

the South , London 1905, s. 3–4; B. P a c e, Arte e civiltà della Sicilia antica t. IV, Roma 1949, s. 99. Prokopiusz

z pewn¹ przesad¹ pisze, ¿e z chwil¹ otrzymania Lilybeum król wandalski sta³ siê najsilniejszym i najpotê¿niej-

szym w³adc¹ tego ludu (B. III, 8, 13).

SYCYLIA W WOJNACH JUSTYNIANA

323

natrafi³ na Sycylii na opór, gdy zaj¹³ wyspê w 535 r. 6 Bez w¹tpienia decyduj¹ca by³a tu

militarna przewaga Bizantyñczyków, jednak nie bez znaczenia by³a postawa Sycylijczyków.

Wed³ug Prokopiusza Totila mia³ im potem za z³e, ¿e nie tylko nie donieœli Gotom, swoim

panom, o zbli¿aniu siê floty Belizariusza, nie tylko nie podjêli walki, lecz otworzyli przed

nim bramy miast 7 . Wprawdzie Moses I. F i n l e y s³usznie podkreœla, ¿e cywilne spo³eczeñ-

stwo rzymskie nie mia³o tradycji podejmowania walki z najeŸdŸc¹ 8 , nale¿y siê jednak

zastanowiæ, czy Sycylijczycy w ogóle uwa¿ali wojska cesarskie za wrogie. Stosunkowo silne

by³o tu przywi¹zanie do idei cesarstwa, którego odbudowê g³osi³ Justynian. Wyspê zamie-

szkiwa³y spore grupy ludnoœci mówi¹cej po grecku. Sympatie probizantyñskie ludnoœci

wzmacnia³o jeszcze niezadowolenie z rz¹dów gockich. Nie bez znaczenia mog³a byæ tak¿e

obcoœæ religijna Ostrogotów, chocia¿ ich polityka w tej dziedzinie by³a rozs¹dna i toleran-

cyjna. Mo¿liwe tak¿e, ¿e w czasie pierwszego pobytu na wyspie (w 533 r., w drodze do

Afryki) Belizariusz zdo³a³ nawi¹zaæ po¿yteczne kontakty, które zaowocowa³y póŸniej.

Sycylijczycy utrzymywali ponadto o¿ywione kontakty handlowe z Afryk¹, tote¿ po jej

podboju przez Belizariusza, równie¿ z punktu widzenia ekonomicznego przy³¹czenie

wyspy do cesarstwa wydawa³o siê korzystne. Jak siê wydaje znaczna czêœæ ludnoœci,

w szczególnoœci rzymska arystokracja i Koœció³, który posiada³ tu liczne dobra, sprzyja³a

Belizariuszowi 9 .

W przeciwieñstwie do Bizantyñczyków Wandalowie nie mogli znale¿æ na Sycylii

popleczników, choæby ze wzglêdu na ich politykê religijn¹. Rozs¹dniejsza by³a polityka

Gotów, którzy najwyraŸniej zdawali sobie sprawê z koniecznoœci u³o¿enia sobie stosunków

z Sycylijczykami. Utrzymywali tu tylko nieliczne garnizony, starali siê nie prowokowaæ

konfliktów 10 . Nie zdo³ali jednak zaskarbiæ sobie przychylnoœci mieszkañców wyspy.

Rozpoczynaj¹c kampaniê przeciwko Wandalom Justynian nie zamierza³ równocze-

œnie wdawaæ siê w konflikt z Ostrogotami. Uzna³ zatem za niezbêdne uzyskanie zgody

Amalasunty, królowej Gotów, na wykorzystanie wyspy jako bazy dla wys³anych przez

siebie oddzia³ów. Dyplomacja bizantyñska podjê³a kroki zmierzaj¹ce do przekreœlenia

ewentualnej wspó³pracy obu królestw barbarzyñskich. By³y one konkurentami, a ponadto

stosunki pomiêdzy nimi pogorszy³y siê po œmierci Trazamunda i zamordowaniu przez

Hilderyka, jego nastêpcê, wdowy po nim, Amalafridy, ciotki królowej Amalasunty 11 .

Jednak Bizantyñczykom trudno by³o to wykorzystaæ, bowiem pretekstem do interwencji

Justyniana w Afryce by³o wyst¹pienie w roli obroñcy Hilderyka, obalonego z kolei przez

6 L. C r a c c o – R u g g i n i, op. cit., s. 20. E. S t e i n, Histoire , s. 340 podkreœla, ¿e opanowanie wyspy

nast¹pi³o szybciej, ni¿ nale¿a³o oczekiwaæ.

7 B. VII, 16, 18–19.

8 M. I. F i n l e y, A History ofSicily. Ancient Sicily to the Arab Conquest , London 1968, s. 180.

9 L. C r a c c o – R u g g i n i, op. cit., s. 18 (Bizantyñczycy postrzegani jako restitutores przez rzymsk¹ nobili-

tas ); P. K r u p c z y ñ sk i, op. cit., s. 43; M. M a z z a, La Sicilia fra tardoantico e altomedioevo , [w:] La Sicilia

rupeste nel contesto della civiltà mediterranea , a cura di C. D. F o n se c a, Galatina 1986, s. 75 [= Saggi e richese ,

t. VIII]; Z. U d a l c o w a, op. cit., s. 258–259.

10 M.in. na proœbê Sycylijczyków Teodoryk mia³ nie umieszczaæ tu du¿ych garnizonów wojskowych, by nie

uszczupliæ zasobów Sycylii (B. VII, 16, 17–18).

11 Amalafrida by³a siostr¹ Teodoryka Wielkiego. Gdy Trazamund zmar³ w 526 r., Hilderyk poleci³ j¹

aresztowaæ. Wkrótce potem zmar³a, zapewne zamordowana. Cf. E. K i s l i n g e r, Zwichen Vandalen, Goten und

Bizantinern: Sizilien im 5. und frühen 6. Jahrhundert , „Byzantina et Slavica Cracoviensia” t. II, 1994, s. 47;

J.Strzelczyk, Goci — rzeczywistoœæ i legenda , Warszawa 1984, s. 144.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: