K. Krajewski- Odbijanie wieźniów.pdf

Kazimierz Krajewski

Akcje uwalniania więźniów z więzień, obozów oraz placówek UBP i NKWD

1944–1948

(wstępna próba bilansu)

Celem niniejszego szkicu jest dokonanie próby oceny działań podziemia

niepodległościowego w warunkach okupacji sowieckiej, polegających na uwalnianiu

więźniów, zwłaszcza z więzień, obozów i siedzib UBP. Pomocniczo, dla przeprowadzenia

wstępnego rozeznania, podane zostaną teŜ przykłady uwalniania więźniów z aresztów MO,

konwojów oraz ze szpitali. Dokonane zestawienie z pewnością nie jest wyczerpujące, pozwoli

jednak na wyrobienie sobie obrazu skali i jakości tego szczególnego rodzaju akcji zbrojnych,

będących najbardziej spektakularnymi operacjami podziemia.

Po zajęciu Polski przez okupacyjne wojska sowieckie i zainstalowaniu się

kolaboranckiego reŜimu komunistycznego, zmieniły się warunki działania podziemia

niepodległościowego, a takŜe organizacyjne formy jego funkcjonowania. Inne teŜ, niŜ w

latach okupacji niemieckiej, były czynniki determinujące jego aktywność. Cała historia

podziemia poakowskiego – od Delegatury Sił Zbrojnych po Zrzeszenie „Wolność i

Niezawisłość” – jest historią prób zdemobilizowania podziemia o masowym charakterze,

zminimalizowania jego działalności zbrojnej, a wreszcie jego głębokiego przeprofilowania z

form wojskowych na bardziej „cywilne”: obywatelskie, uzupełniające i dopełniające

istniejącą do pewnego momentu legalną opozycję polityczną. Oczywiście zdemontowanie

działającej od pięciu lat organizacji wojskowej, liczącej ponad 450.000 ludzi, nie było sprawą

prostą, tym bardziej, iŜ musiało się to odbywać w warunkach bardzo silnego terroru zarówno

okupacyjnych wojsk sowieckich, jak równieŜ kolaboranckich „polskich” władz

komunistycznych. Wspomniana juŜ realistyczna, „likwidatorska” tendencja, zmierzająca

wpierw do rozformowania organizacji wojskowej, a potem – wobec niemoŜliwości jej

pełnego zdemontowania – do przeprofilowania w formy bardziej „cywilne”, dominować

będzie do końca istnienia centralnego poakowskiego ośrodka kierowniczego.

W stopniowo „zwęŜającym się” obszarze akcji czynnej polskiego powojennego

podziemia niepodległościowego, skierowanej przeciwko sowieckim siłom okupacyjnym i

wojskowo-policyjnym słuŜbom „rodzimego” komunistycznego reŜimu, moŜna dokonać próby

określenia typologii prowadzonych działań zbrojnych. MoŜemy wyróŜnić trzy podstawowe

formy dokonywanych wówczas akcji:

Działania przeciw formacjom mundurowym władz komunistycznych. W tej kategorii

mieszczą się m.in. otwarte walki z grupami operacyjnymi wojskowych i policyjnych sił

komunistycznych (takŜe Wojsk Wewnętrznych NKWD), akcje na więzienia i w ogóle

akcje uwalniania więźniów, akcje przeciw posterunkom czy nawet garnizonom sił

komunistycznych.

Zwalczanie agentury „polskiego” resortu bezpieczeństwa i sowieckich słuŜb specjalnych

(NKWD i „Smierszu”).

Działania mające na celu zdobywanie środków materialnych, niezbędnych dla

funkcjonowania oddziałów podziemia.

Na przestrzeni lat zmieniało się natęŜenie występowania wymienionych form

aktywności konspiracji zbrojnej. Działania przeciw agenturze występowały we wszystkich

okresach istnienia podziemia niepodległościowego – nawet jeszcze w latach pięćdziesiątych.

Jednak pierwsza kategoria działań, skierowanych przeciw siłom mundurowym reŜimu

komunistycznego, charakterystyczna była zwłaszcza dla okresu do amnestii 1947 r. Później

stała się coraz rzadsza. PrzewaŜały wówczas działania skierowane na zdobywanie

zaopatrzenia i wspomniane juŜ zwalczanie agentury.

Zwraca uwagę, Ŝe większość wymienionych kategorii działań (dwa pierwsze punkty)

– w gruncie rzeczy mieści się w ramach pojęcia działań z zakresu samoobrony. Nawet otwarte

walki i potyczki, gdyŜ zazwyczaj starcia te były wynikiem inicjatywy operacyjnej sił

komunistycznych. TakŜe akcje przeciw posterunkom, gdyŜ atakowano głównie te, które

stwarzały największe zagroŜenie dla podziemia i społeczeństwa.

W pierwszym okresie funkcjonowania konspiracji poakowskiej – w trzech pierwszych

kwartałach roku 1945 – dowództwa wszystkich struktur terenowych podległych Delegaturze

Sił Zbrojnych, pomimo jej negatywnej oceny co do rozszerzania działań zbrojnych i akcji

partyzanckiej będącej w znacznej mierze pochodną poglądów płk Jana Rzepeckiego na tę

kwestię 1 , zalecały i w praktyce realizowały działania z zakresu samoobrony. Organizacje

lokalne, takie jak Armia Krajowa Obywateli (Armia Krajowa Obywatelska), Ruch Oporu

Armii Krajowej, Konspiracyjne Wojsko Polskie – nie tylko dopuszczały podejmowanie

działań z zakresu samoobrony, ale wręcz zalecały je podległym sobie siłom. JuŜ jeden z

pierwszych rozkazów Komendy Białostockiego Okręgu AK–AKO nakazywał dowódcom

obwodów zorganizowanie sprawnie działających oddziałów zdolnych do przeciwstawiania się

komunistycznym siłom okupacyjnym: Krótkie wytyczne organizacji: [...] Zorganizować i

posiadać silne, zdecydowane i pewne kedywy partyzanckie – jako samoobrona 2 .

Poszczególne, zdecentralizowane struktury obwodowe ROAK powoływały swoje własne

oddziały bojowe i dywersyjne. Akcje z zakresu samoobrony były jednym z ich głównych

zadań. W Konspiracyjnym Wojsku Polskim na mocy rozkazu kpt. Stanisława Sojczyńskiego

„Warszyca” z dniem 16 sierpnia 1945 r. wydzielono specjalny pion przeznaczony do działań

tego rodzaju, występujący pod nazwą „Samoobrona i Ochrona Społeczeństwa” (SOS).

Formacje obozu narodowego nie podlegały rozterkom typu – „bić się czy nie bić?” –

tak charakterystycznym dla nurtu podziemia poakowskiego. Ich dowództwo konsekwentnie

uwaŜało, Ŝe obcy najazd nadal trwa i naleŜy mu się przeciwstawiać, takŜe metodami

zbrojnymi. Jednak stosunkowo szybkie, bo juŜ zimą 1946 r., rozbicie przez UBP Komendy

Głównej NZW sprawiło, Ŝe wysiłek militarny tej drugiej co do wielkości formacji powojennej

konspiracji niepodległościowej – pozostawał rozdrobniony i nabierał wymiaru lokalnego.

Rozkazodawstwo dowództwa Zrzeszenia WiN jeszcze bardziej niŜ w czasach DSZ

zawęŜało pojęcie dopuszczalnej samoobrony, sprowadzając ją w załoŜeniu do rozpoznania i

swego rodzaju profilaktyki 3 . Jednak poszczególne struktury okręgowe WiN, zwłaszcza

naleŜące do Obszaru Centralnego Zrzeszenia, nie zrezygnowały z wojskowych form pracy –

utrzymując własne oddziały partyzanckie i dyspozycyjne, których zadaniem było

prowadzenie samoobrony. Nawet w obrębie Obszaru „Południowego”, m.in. w Okręgu WiN

Kraków, dopuszczano istnienie sprawnych i dyspozycyjnych grup samoobrony, których

1 W odezwach do Ŝołnierzy oddziałów partyzanckich była m.in. mowa o „zwyrodnieniu Ŝycia leśnego” (dziwne,

Ŝe Rzepecki zauwaŜył to zjawisko dopiero w czasie okupacji komunistycznej, tak jakby nie istniało ono w czasie

okupacji niemieckiej). Delegat Sił Zbrojnych nakazywał teŜ przeciwstawianie się samowoli i wybrykom grup

leśnych „spod znaku istotnej reakcji społecznej” (skandaliczne, ale chodziło tu właśnie o tych, którzy najmocniej

stawiali opór reŜimowi komunistycznemu – Ŝołnierzy NSZ i NZW). Kierując pracą struktur skupiających

wszystko, co w społeczeństwie polskim było najlepsze, Rzepecki do końca nie był w stanie wznieść się ponad

swoje własne przekonania i fobie społeczno-polityczne, nie odpowiadające bynajmniej dąŜeniom większości

narodu.

2 Rozkaz Komendy Białostockiego Okręgu AK–AKO nr 10 z 15 lutego 1945 r., ASW w Warszawie, akta WSR

w Warszawie, Sr 61/46, t. III.

3 Wskazówki postępowania wobec funkcjonariuszy UB wydane przez I ZG WiN [w:] „Zrzeszenie Wolność i

Niezawisłość w dokumentach”, t. 1, Wrocław 1997, s. 138–139.

zadaniem miały być m.in. ewentualne skoki na więzienia celem uwolnienia więźniów

politycznych 4 .

Wspólną cechą wszystkich większych struktur niepodległościowych, zarówno

poakowskich jak i wywodzących się z obozu narodowego, przy zasygnalizowanej tendencji

do ograniczania akcji zbrojnej, było jednak zalecanie podejmowania działań z zakresu

samoobrony polegających na uwalnianiu więźniów. Były one na tyle skuteczne i dotkliwe dla

władz komunistycznych, Ŝe 29 V 1946 r. Minister Bezpieczeństwa Publicznego gen. S.

Radkiewicz wydał specjalny rozkaz nr 54 w sprawie zabezpieczenia obronności więzień i

konwoju transportu więźniów przed napadami. Stwierdzał w nim m.in., Ŝe Szefowie WUBP

wzmagając swoje wysiłki w kierunku aktywnej walki z bandytyzmem, zaniedbują sprawę

więziennictwa i środków zabezpieczających utrzymanie zdobytych osiągnięć w walce z

bandytyzmem [sic] . Jedno rozbite przez bandytów więzienie lub transport, niszczy rezultat

długotrwałych trudów, walk i ofiar setek pracowników aparatu B [bezpieczeństwa]

P [ublicznego] [podkreślenie KK] . Departament W [ięzień] i O [bozów] w niewystarczającym

stopniu lustruje więzienia i sprawdza system ubezpieczająco alarmowy oraz przestrzeganie i

sposób wykonania wydanych dotychczas i obowiązujących zarządzeń na wypadek napadu lub

buntu [...]. W związku z tym rozkazuję szefom WUBP do dnia 15 czerwca 1946 r.:

a. Przejrzeć plany obrony więzień,

b. Skontrolować zaopatrzenie w broń i amunicję,

c. Wydać potrzebne zarządzenia w sprawie uzupełnienia planów obrony i zaopatrzenia w

broń,

d. Wyznaczyć imiennie i funkcyjnie w Wojewódzkich i Powiatowych U [rzędach]

B [ezpieczeństwa] pracowników odpowiedzialnych za nadzorowanie bezpieczeństwa

więzień oraz ich zastępców,

e. Wyznaczyć w Wojewódzkim Wydziale W [ięzień] i O [bozów] pracowników, mających

pełnić funkcję zastępców dowódców konwojów (zgodnie z rozkazem nr 60 z dn. 27

września 1945 r. i Okólnikiem Departamentu W [ięzień] i O [bozów] nr 91 z dn. 11

października 1945 r.) przy transporcie więźniów 5 .

Naczelnikom Wydziałów Personalnych WUBP polecono skontrolować stan kadry

więziennictwa, element nie nadający się do słuŜby stopniowo usuwać , wzmocnić kadry przez

przydzielenie zdyscyplinowanych, wypróbowanych i politycznie pewnych Ŝołnierzy [sic] z

aparatu bezpieczeństwa oraz zwerbować nowych straŜników 6 . Dowództwu KBW polecono

zaś przydzielić stałą ochronę dla 34 więzień i obozów wyszczególnionych w odrębnym

rozkazie.

Udane akcje uwalniania więźniów naleŜały do najdotkliwszych działań przeciwko

reŜimowi komunistycznemu. Działania te, w których poświęcając własne Ŝycie niesiono

wolność konspiracyjnym towarzyszom broni i rodakom, naleŜą do najchlubniejszych kart

podziemia niepodległościowego.

1944

akcje na więzienia i siedziby UBP

4 Opracowanie szefa wywiadu Okręgu WiN Kraków Józefa Zabrzeskiego „Przygodzkiego” z czerwca 1946 r.

dotyczące koncepcji połączenia grup „Jędrusiów” i „Lisa” celem utworzenia jednostki samoobrony [w:] S.

Wałach, Świadectwo tamtym dniom ... , t. 1, Kraków 1974, s. 464–465.

Ibidem.

Rozkaz nr 54 Ministra Bezpieczństwa Publicznego gen. S. Radkiewicza w sprawie zabezpieczenia obronności

więzień przed napadami i konwoju transportu więźniów , d. CAW 1582/75/89, k. 40–41, obecnie AIPN BU.

19 sierpnia 1944 r., Hrubieszów . Liczący 100 Ŝołnierzy oddział AK pod

dowództwem komendanta Obwodu – kpt. Mariana Gołębiewskiego „Stera” – wszedł w nocy

do miasta, opanował więzienie i uwolnił 12 Ŝołnierzy AK (odebrano teŜ broń skonfiskowaną

przez Armię Sowiecką rozbrajanym oddziałom AK, zmagazynowaną w mieście) 7 .

Sierpień 1944 r. ( brak dokładnej daty), Zamość . Sześcioosobowa grupa por. Józefa

Śmiecha „Ciąga” zaatakowała więzienie i odbiła 18 więźniów politycznych 8 .

7 października 1944 r., Zamość . Czteroosobowy patrol AK dowodzony przez pchor.

Edwarda Błaszczaka „Groma” uwolnił z więzienia 34 osoby, w większości Ŝołnierzy AK.

Akcję poprzedziło rozpoznanie przygotowane przez dwie dziewczyny naleŜące do AK, które

obserwowały więzienie z sąsiedniego budynku usytuowanego na wprost bramy więziennej 9 .

7/8 października 1944 r., Rzeszów . Nieudane uderzenie grupy AK na więzienie.

Przedwczesne starcie przyczyniło się do niepowodzenia akcji 10 .

Październik 1944 r. (pierwsza dekada – brak dokładnej daty), Sokołów Podlaski .

Nieudana próba rozbicia siedziby PUBP przez Obwodowy Patrol śandarmerii dowodzony

przez pchor. Adama Tutaka „Znicza”, wzmocniony zmobilizowanymi Ŝołnierzami sieci

terenowej (łącznie około 40 ludzi), w celu uwolnienia komendanta Obwodu AK mjr Jerzego

Sasina „Rosę”. Akcja nie powiodła się, bowiem po wejściu partyzantów do miasta doszło do

walki ze stacjonującą w pobliŜu PUBP jednostka WW NKWD. Oddział wycofał się ze stratą

kilku rannych (mjr „Rosa” został skazany przez wojskowy sąd sowiecki na karę śmierci i

rozstrzelany w lutym 1945 r.) 11 .

Październik 1944 r. (brak dokładnej daty). Z więzienia w Krasnymstawie miejscowa

grupa AK odbiła 5 osób 12 .

2 listopada 1944 r., Tarnobrzeg . Brawurowa akcja por. Kazimierza Bogacza

„Bławata”, szefa Kedywu Obwodu Tarnobrzeg, na więzienie w tymŜe mieście. Tylko przy

pomocy jednej łączniczki – Władysławy śarów „Małej” – przedostał się on przez mur,

rozbroił straŜnika i wypuścił 15 więźniów politycznych 13 .

Listopad 1944 r. ( brak dokładnej daty), Biała Podlaska . Akcja na więzienie

przeprowadzona przez dziewięcioosobowy patrol Ŝołnierzy byłego OP-34 pp AK, dowodzony

przez kpr. Roberta Domańskiego „Jaracha”. Dzięki dobremu rozpoznaniu wywiadowczemu

przeprowadzonemu przez dwie „wtyczki” wewnątrz straŜy więziennej i zaskoczeniu akcję

wykonano bez rozlewu krwi. Uwolniono kilku akowców, w tym por. Aleksandra Wereszkę

„Rocha”, który był głównym obiektem akcji 14 .

7 grudnia 1944 r., Zamość . Kilkuosobowa grupa AK pod dowództwem ppor.

Tadeusza Kuncewicza „Podkowy” opanowała więzienie i wypuściła z niego 19

aresztowanych 15 .

13 grudnia 1944 r., Brzozów . Akcja na areszt PUBP wykonana przez grupę

wydzieloną ze zgrupowania oddziałów mjr DraŜy Sotirovicia (kryptonim „Warta”). Oddział

pozorujący grupę resortu prowadzącą złapanych dezerterów opanował areszt. Uwolniono 11

A. K. Kunert, Ilustrowany przewodnik po Polsce Podziemnej 1939–1945 , Warszawa 1966, s. 348.

8 R. Wnuk, Lubelski Okręg AK–DSZ–WiN 1944–1947 , Warszawa 2000, s. 269.

R. Wnuk, op. cit., s. 271.

10 J. Łopuski, Losy Armii Krajowej na Rzeszowszczyźnie (sierpień–grudzień 1944). Wspomnienia i dokumenty ,

Warszawa 1990, s. 283–295; B. Satalecki, Akcja na więzienie w Rzeszowie 7–8 października 1944 (dokumenty) ,

„Krakowski Rocznik Archiwalny”, t. 1, Kraków 1995, s. 118–125.

W. Piekarski, Obwód Armii Krajowej Sokołów Podlaski „Sęp”, „Proso”. Obwodowy Patrol śandarmerii

1944–1945 , Warszawa 1994, s. 115–117.

R. Wnuk, op. cit., s. 270.

13 Z. K. Wójcik, A. Zagórski, Na katorŜniczym szlaku , Warszawa 1994, s. 41.

A. Wereszko, W szregach walczącego Podlasia. Zapiski oficera Armii Krajowej i Zrzeszenia Wolność i

Niezawislość 1939–1947 , Biala Podlaska 2006, s. 185.

R. Wnuk, op. cit., s. 275.

akowców. 27 volksdeutschów i Niemców pozostawiono w celach. Bezpośrednim powodem

akcji stała się „wsypa” w obwodzie Brzozów, w wyniku której „Śmiersz” aresztował około

150 osób 16 .

1945

akcje na obozy NKWD i MBP

26 marca 1945 r., Błudek (pow. Tomaszów Lubelski). Oddziały ppor. Konrada

Bartoszewskiego „Wira” (30 Ŝołnierzy) i ppor. Mariana Wardy „Polakowskiego” (40

Ŝołnierzy) rozbiły obóz NKWD, będący filią więzienia w Zamościu. Rozbrojono kompanię

wartowniczą w sile 120 ludzi, rozstrzelano komendanta mjr Włodzimierza Konowałowa,

prokuratora i dwóch oficerów. Jeden oficer i Ŝołnierz polegli podczas krótkiej próby oporu

podczas opanowywania obozu przez partyzantów. Więźniowie zostali niestety wcześniej

wywiezieni przez Rosjan 17 .

27 marca 1945 r., Skrobów (pow. Lubartów). Z obozu dla internowanych oficerów

AK w wyniku zorganizowanej ucieczki wydostało się 48 akowców. Grupa spiskowców

rozbroiła wartowników (zabrano 2 rkm, 12 PPSZ i 17 kb). Dowódcą buntu i zbiorowej

ucieczki był Piotr Mierzwiński „Wierny”. Zbiegowie dołączyli do poakowskiego oddziału

partyzanckiego „Orlika”, gdzie utworzyli odrębny pluton 18 .

29/30 kwietnia 1945 r., Zimne Wody . Komendant obozu „dla internowanych

renegatów i zdrajców”, por. Alojzy Bruski (b. dowódca zgrupownia partyzanckiego AK w

Borach Tucholskich) zbiegl do lasu wraz z podległą sobie zalogą wartowniczą, umoŜliwiając

więźniom ucieczkę 19 .

20/21 maja 1945 r., Rembertów . Atak oddziałów poakowskiego Obwodu Mińsk

Mazowiecki na obóz dla akowców, strzeŜony przez jednostkę NKWD w sile około 150

funkcjonariuszy. W operacji uczestniczyły: oddział partyzancki dowodzony przez Edwarda

Wasilewskiego „Wichurę” i oddział dywersyjny dowodzony przez Edwarda Świderskiego

„Wichra” – łącznie 44 Ŝołnierzy (całością dowodził „Wichura”) na obóz NKWD. Uwolniono

około 700 spośród 2.000 więźniów. Około 200 zbiegów zostało ujętych przez pościg. Podczas

walki, jaka wywiązała się przy zdobywaniu obozu, sowieci ponieśli znaczne straty w

ludziach, oceniane na od 15 do kilkudziesięciu zabitych i rannych. Ze strony oddziałów

„Wichury” było 3 rannych 20 .

2 czerwca 1945 r., Piotrków . Akcja poakowskiej grupy partyzanckiej dowodzonej

przez ppor. Stanisława Karlińskiego „Burzę” na obóz, w którym więzieni byli akowcy,

Niemcy i Volksdeutsche. Uwolniono duŜą grupę więźniów, w tym rodzinę „Burzy” 21 .

Październik 1945 r. (brak dokładnej daty), Jaworzno . Nieudana próba ataku na obóz

przez nieustaloną grupę, odparta przez KBW i StraŜ Obozową 22 .

D.M. Sotirović, Europa na licytacji . Od czetników Michajlovicia do lwowskiej AK. Wspomnienia oficera

serbskiego „DraŜy”, Warszawa 2000, s. 273–275; Z. Nawrocki, Akcja na areszt UB w Brzozowie (13 grudnia

1944) , „Studia Rzeszowskie”, t. 8:2002 nr 2, s. 29–40.

17 R. Wnuk, op. cit., s. 290–292.

J. Ślaski, Skrobów. Dzieje obozu NKWD dla Ŝołnierzy AK 1944–1945 , Warszawa 2003, s. 107–118.

19 K. Komorowski, Konspiracja pomorska 1939-1947. Leksykon , Gdańsk 1993, s. 38.

IPN BU 0148/8, t. 1, Charakterystyka nr 81 dotycząca bandy o zabarwieniu sanacyjnym pod nazwą Armia

Krajowa działającej w 1945 r. na terenie b. pow. Mińsk Mazowiecki zorganizowanej i dowodzonej przez

Edwarda Wasilewskiego ps. „Wichura”; S. Madrak, Akcja Rembertów , „Karta”, nr 2: 1991, s. 89–105.

21 E. Soliński, Działalność samodzielnej grupy KWP „Lasy” pod dowóztwem „Warszyca” i jej likwidacja

(styczeń 1945 – czerwiec 1946) [w:] W walce ze zbrojnym podziemiem , red. M. Turlejska, Warszawa 1972.

22 M. Korkuć, Zostańcie wierni tylko Polsce… Niepodległościowe oddziały partyzanckie w Krakowskiem (1944–

1947) , Kraków 2002, s. 421.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: