XII Feminizm.doc

XII Feminizm

1.      Feminizm pierwotnie był ruchem o charakterze przede wszystkim socjopolitycznym, nastawionym na walkę z przejawami nierówności kobiet wobec mężczyzn w przestrzeni społecznej i kulturowej, a także wobec prawa. W tej formie sięga swoimi korzeniami do XVIII wieku, rozwijając się nieprzerwanie do dzisiaj.

2.      W latach sześćdziesiątych XX wieku obok feminizmu stricte socjopolitycznego wyodrębniła się nowa forma – feminizm akademicki, również rozwijający się do dzisiaj. Nie stroniąc od zaangażowania politycznego, feminizm akademicki jest przede wszystkim nurtem o charakterze intelektualnym. Tworzy on podbudowę myślową dla ruchów socjopolitycznych oraz interpretuje rozmaite zjawiska dotyczące sytuacji kobiet – zarówno społecznej, jak i kulturowej.

3.      Na gruncie feminizmu akademickiego rozwinęły się najpierw tak zwane badania kobiece (Women’s Studies), obejmujące historię i teorię feministyczną, a następnie także krytyka feministyczna i genderowa. Feminizm akademicki przybrał od początku postać interdyscyplinarną, łącząc w sobie dyscypliny humanistyczne, zwłaszcza zaś socjologię, psychologię, filozofię, wiedzę o kulturze, historię sztuki, muzykologię, teatrologię, filmoznawstwo i oczywiście wiedzę o literaturze.

4.      Na gruncie wiedzy o literaturze badania kobiece skoncentrowały się na gromadzeniu wszelkiej możliwej wiedzy na temat obecności kobiet w kulturze literackiej. W ramach tych badań zaczęto opracowywać nową historię literatury – pisaną z perspektywy kobiet, bardzo często usuwanych na margines przez patriarchalny dyskurs historycznoliteracki.

5.      Krytyka feministyczna przybrała na początku postać rewizjonistyczną. Nurt rewizjonistyczny nastawiony był przede wszystkim na obnażanie mechanizmów represji wobec kobiet, na demaskowanie i piętnowanie wszelkich przejawów męskiej dominacji w dyskursie teoretyczno- i krytycznoliterackim oraz na krytykę kanonu literackiego ustanawianego z perspektywy męskiej. Tendencje rewizjonistyczne pojawiały się w pracach wielu badaczek feministycznych, szczególnie w końcu lat sześćdziesiątych i w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych.

6.      Drugą z ważnych orientacji krytyki feministycznej stała się ginokrytyka, nazwana tak przez badaczkę amerykańską Elaine Showalter w 1979 roku, określająca zarówno wcześniejsze, jak i współczesne oraz późniejsze formy krytyki feministycznej o charakterze pozytywnym, a nawet afirmatywnym. Ginokrytyka unikała postaw krytycznych i rewizjonistycznych wobec modeli patriarchalnych i dyskursu androcentrycznego. W zamian koncentrowała się na rozmaitych możliwościach określenia specyfiki kobiecości konstytutywnych cech typowo kobiecych doświadczeń – zwłaszcza wszystkich tych, które wiązały się z pisaniem, interpretowaniem i badaniem literatury. Najważniejsze odmiany ginokrytyki korzystały z doświadczeń teorii biologistycznych i naturalistycznych, z psychologii i psychoanalizy, z teorii lingwistycznych i tekstualnych oraz z badań kulturowych. Ginokrytyka była jednym z najważniejszych nurtów feministycznych w końcu lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych. Należy do niej zaliczyć oprócz Elanie Showalter także Patricię Meyer-Spacks, Ellen Moers, Ninę Baym, Sandrę M. Gilbert i Susan Gubar, Margaret Horman. Na gruncie ginokrytyki amerykańskiej rozwinęła się koncepcja arachnologii (Nancy K. Miller), zaś na gruncie ginokrytyki francuskiej najbardziej wpływowa okazała się koncepcja écriture feminine (Héléne Cixous, Luce Irigaray, Julia Kristeva).

7.      Arachnologia Nancy K. Miller była w pewnym sensie teorią specyficznie kobiecego procesu twórczego w literaturze. Sformułowana w polemice z ideą tekstu Rolanda Barthes’a (w pomyśle którego autor znikał w sieci uplecionego tekstu) teoria ta próbowała wytropić ślady żeńskiego podmiotu twórczego usuwanego z pola widzenia przez tradycyjne koncepcje twórczości literackiej. Dla Miller najważniejszymi wyznacznikami kobiecego „tkania tekstu” było zaznaczanie przez kobietę wyrazistych śladów autorstwa (nierozdzielność podmiotu i przedmiotu), a także jednoczesność sfery pracy twórczej i sfery życia rodzinno-domowego (również obecna w metaforze sieci pajęczej). Miller odwoływała się też do mitu Arachne, przeciwstawiając go mitowi Ariadny.

8.      Teoria écriture feminine powstała na gruncie francuskiej krytyki feministycznej, towarzysząc modnej w późnych latach sześćdziesiątych i latach siedemdziesiątych i propagowanej zwłaszcza przez myślicieli poststrukturalistycznych (Rolanda Barthes’a i Jacques’a Derridę) idei écriture— pisania lub pisarstwa jako synonimu prawdziwej twórczości literackiej. Przedstawicielki écriture feminine – Hélene Cixous, Luce Irigaray oraz Julia Kristeva – nastawione były przede wszystkim na praktykowanie kobiecego stylu pisania, unikając raczej formułowania jego teorii – gest ten bowiem był, ich zdaniem, właściwy dla perspektywy męskiej. Istotna była dla nich również kwestia źródeł kobiecej twórczości i jej odrębności od pisania męskiego (écriture masculine). Próbując określić kobiece źródła literatury, feministki francuskie odwoływały się zwłaszcza do koncepcji psychoanalitycznych (Freuda i Lacana). Ich styl pisania wyróżniał się zmysłowością, nieciągłością, emocjonalnością i erotyzmem.

9.      Praktyki pisarskie i poglądy feministek francuskich bardzo wyraźnie korespondowały z atmosferą poststrukturalizmu i filozofii ponowoczesnej, a w ich pracach dało się rozpoznać zwłaszcza inspiracje Jacques’a Derridy, Michela Foucaulta, Gilles’a Deleuze’a czy Rolanda Barthes’a. W szczególności wpływowa okazała się tutaj Derridowska dekonstrukcja, analizująca zarazem poddająca krytyce dualistyczne i hierarchiczne systemy pojęciowe zachodniej metafizyki obecności, ustanawiające między innymi niższość kobiet wobec mężczyzn oraz przyczyniające się do dominacji patriarchalizmu w tradycyjnej refleksji filozoficznej (fallogocentryzmu – według terminu Derridy). W kwestionowaniu opozycji-hierarchii w kulturze zachodniej feministki okazywały się nierzadko dużo bardziej radykalne od mężczyzn.

10.  Wraz z przemianami poststrukturalizmu francuskiego, a zwłaszcza amerykańskiego (w latach osiemdziesiątych), również oblicze krytyki feministycznej zmieniało się gruntownie – zaczęło ewoluować w stronę tak zwanych badań kulturowych. Krytyka feministyczna przybrała wówczas orientację polityczną i etyczną, a w pracach takich badaczek (wywodzących się z kręgu amerykańskiego dekonstrukcjonizmu) jak Barbara Johnson czy Gayatri Chakravorty Spivak przerodziła się w konsekwentną krytykę wszelkich form dyskryminacji społecznej i kulturowej, dokonywaną poprzez lektury tekstów literackich.

XIII Gender i queer

1.      Wprowadzenie do dyskursu humanistycznego kategorii płci społeczno-kulturowej (gender) odegrało bardzo ważną rolę z co najmniej kilku powodów. Przede wszystkim dlatego że kategoria płci (sex) ujmowała wyłącznie biologiczne aspekty życia człowieka i jego cechy anatomiczne. Natomiast użycie pojęcia gender jako kategorii analitycznej przyczyniło się do poszerzenia naszej świadomości o wiedzę dotyczącą rozmaitych atrybutów, zachowań czy ról przypisywanych kobiecie lub mężczyźnie, a ukształtowanych przez kulturę oraz przez instytucje społeczne, polityczne, normy prawne itp.

2.      Dzięki temu także zwrócono uwagę na rozmaite formy nierówności i dyskryminacji ze względu na płeć (zarówno żeńską, jak i – w następnej kolejności – męską).

3.      Ponadto – widzenie przestrzeni społeczno-kulturowej (w tym także sztuki i literatury) poprzez kategorię gender pozwoliło zobaczyć funkcjonujące w owej przestrzeni ideologie, określone wzorce interpretowania, utrwalone stereotypy i konwencje. Dzięki temu można było również zauważyć, w jak dużym stopniu kulturowe zróżnicowania i determinacje płciowe wpływają na nasze życie i w jaki sposób tworzą społeczne ramy postrzegania kobiet i mężczyzn.

4.      Genderowa krytyka literacka (Gender Criticism) postawiła przed sobą zadanie polegające na przeczytaniu na nowo tekstów literackich (szczególnie kanonicznych) pod kątem wytwarzania w nich różnic płciowych.

5.      Podejmuje się w tym wypadku szczególnie takie problemy, jak narzucanie bądź tłumienie płciowości przez konwencje kulturowe, sposoby określania płci przez języki i dyskursy, mechanizmy definiowania płci, tworzenia pól semantycznych rozbudowanych wokół żeńskich lub męskich ról płciowych itp.

6.      Bada się także specyficzne nacechowanie płciowe tekstów literackich – ich „upłciowienie” (gendered), wyrażające się między innymi w ustanawianiu własnej płci przez autorkę / autora (a także przez podmiot liryczny, narratora czy postać) w tekście literackim oraz w swoistym „negocjowaniu” ról płciowych czy w kwestionowaniu stereotypów płciowych.

7.      Istotne stają się w tym wypadku odpowiedzi na pytania, w jaki sposób autorka / autor przyporządkowywani przez społeczeństwo do określonych płci biologicznych nacechowują płciowo swoje teksty – czy na przykład realizują stereotypy związane z daną płcią, czy też starają się te stereotypy pokonać, w jaki sposób dokonuje się owa „negocjacja” własnej płciowości z potencjalnymi odbiorcami, itp.

8.      Literackie badania queerowe i krytyka queerowa korzystają z wcześniejszych doświadczeń badań i krytyki gejowsko-lesbijskiej, połączonych z inspiracjami płynącymi ze strony badań i krytyki genderowej oraz z impulsami filozoficznymi ze strony filozofii ponowoczesnej. W tym nurcie badań queer, w którym przeważają wpływy badań gejowsko-lesbijskich, analizuje się przejawy homoseksualności – utajonej bądź jawnie manifestowanej w tekstach literackich. Z kolei w nowszych odmianach queer, inspirowanych filozofią ponowoczesną oraz poglądami Judith Butler – poszukuje się raczej w literaturze elementów dekonstruujących wszelkie normatywne tożsamości (płciowe lub seksualne), bada się również przejawy tożsamości „płynnych” lub „niestabilnych”.