Burke James - Dostrzegalna różnica.pdf - świat nauki - joliet_

KOMENTARZ

SKOJARZENIA

James Burke

Dostrzegalna

rýnica?

skich chodnikach ze s¸uchawka-

mi na uszach w ciemnoæciach po-

przedzajcych brzask Nowego Roku,

kiedy uderzy¸a mnie absurdalnoæ sytu-

acji. Oto jestem gdzieæ na ærodku Atlan-

tyku, pod¸czony do wiadomoæci BBC

World Service (przeznaczonych jak zwy-

kle dla p¸analfabetw), ktrych mog«

s¸ucha dlatego, ýe ktoæ we wczesnych

latach czterdziestych narobi¸ ha¸asu

o B-29. Uýywane na pok¸adach tych sa-

molotw delikatne lampy elektronowe

by¸y wraýliwe na wstrzsy i znaczne wa-

hania temperatury, ktre zdarzaj si«

praktycznie podczas kaýdego lotu bojo-

wego. Nic wi«c dziwnego, ýe powojenne

prace prowadzone w laboratoriach Bel-

la przez Johna Bardeena, Waltera H. Brat-

taina i Williama B. Shockleya przynios¸y

swoim autorom w 1956 roku Nagrod«

Nobla. Zdo¸ali oni wyprodukowa z ger-

manu tranzystor, ktry moýna by¸o spo-

kojnie upuszcza na pod¸og«.

P¸przewodnikowe wzmacniacze by-

¸y akurat tym, czego potrzebowali lu-

dzie pracujcy nad maserami. Badacze

usi¸owali wymusi wysy¸anie mikrofal

przez wzbudzone czsteczki amoniaku,

ale prawdziwy sukces osign«li z do-

mieszkowanymi kryszta¸ami. Gdy tylko

czsteczki tych kryszta¸w zosta¸y

wzbudzone do tego stopnia, by wyemi-

towa æwiat¸o, otrzymaliæmy laser.

Wizka niemal si« nie rozprasza¸a, moý-

na j by¸o skierowa na Ksi«ýyc i zoba-

czy, gdzie pada. Moýna przy tym m-

wi o wzbudzaniu w szerszym zna-

czeniu tego s¸owa z powodu domieszki

neodymu. Jeæli skierowa¸o si« naÄ tyl-

ko troch« æwiat¸a o odpowiedniej cz«-

stotliwoæci, czsteczka wystrzeliwa¸a

strumieniem laserowego æwiat¸a. Duýa

frajda ma¸ym kosztem.

Jak na ironi«, odkrycie neodymu

w 1885 roku by¸o zwizane z inn form

oælepiajco jasnego æwiat¸a. Poszukujc

substancji, ktra mog¸aby emitowa ýa-

rzce si« æwiat¸o, austriacki chemik Carl

Auer von Welsbach natrafi¸ na ni

wærd tzw. pierwiastkw ziem rzad-

kich. Zas¸yn¸ wwczas jako ten facet

od æwiat¸a, nasycajc bawe¸nian siat-

k« palnika gazowego mieszank owych

pierwiastkw; dzi«ki temu æwiat¸o gazo-

we sta¸o si« prawie doæ jasne, by pobi

Edisona na g¸ow«. No, moýe niezupe¸-

nie. W kaýdym razie to za spraw von

Welsbacha akcje gazu sta¸y wysoko

przez jakieæ 10 lat d¸uýej, niý si« spo-

dziewano, po pojawieniu si« pierwszej

ýarwki. Jeszcze dziæ w waszych gazo-

wych lampkach turystycznych jest ko-

szulka von Welsbacha.

Pewnie dlatego mg¸ on olæniewa

swoimi pomys¸ami, ýe wiele si« nauczy¸

w laboratorium cz¸owieka, ktry skon-

struowa¸ gazowe palniki, zwane od je-

go imienia palnikami Bunsena. Robert

Bunsen zaæ, podobnie jak wszyscy, mg¸

korzysta z gazu na skutek rýnych ma-

tactw, jakie towarzyszy¸y pracom pro-

wadzonym w Szkocji przez ma¸o cieka-

wego osobnika, dziewitego hrabiego

Dundonalda. Hrabia w szuka¸ sposo-

bu, ktry by mu pozwoli¸ unikn ban-

kructwa. Gdy wypala¸ pewnego razu

w«giel (posiada¸ jedn marn kopalni«

i niewiele ponad to), zapali¸ wydoby-

wajce si« dymy i tak, nawet nie zdajc

sobie z tego sprawy, dokona¸ wielkie-

go odkrycia. Jak idiota napomkn¸

o tych dymach kompanowi Jamesa Wat-

ta, Williamowi Murdochowi, ktry na-

tychmiast ten pomys¸ podchwyci¸. Osta-

tecznie Dundonald zmar¸ bez grosza na

jakimæ paryskim poddaszu, Murdoch

zaæ jest uznawany za odkrywc« gazu

w«glowego.

Poczwszy od 1813 roku oæwietlenie

gazowe wiele zmieni¸o w ýyciu ludzi:

wprowadzono nocne zmiany w fabry-

kach, zacz«to sp«dza wieczory w mie-

æcie, zmniejszy¸ si« rwnieý analfabe-

tyzm. Ponadto s¸ynna sta¸a si« æwieca

hydraulika. Waýca jedn szst funta

i spalajca 7.7 g paliwa na godzin« ta

mizerna lampka sta¸a si« standardow

miar æwiat¸oæci Ð kandel.

åwiat¸oæ mierzono za pomoc nowe-

go instrumentu zwanego fotometrem,

ktry mia¸ upewnia klientw towa-

rzystw gazowych, iý otrzymuj to, za

co zap¸acili. Niektre fotometry przy-

pomina¸y ma¸e podwjne teleskopy,

w ktrych pryzmat dawa¸ w okularze

dwa obrazy tuý obok siebie (ze æwiecy

hydraulika oraz z p¸omienia gazowe-

go). Wtedy porusza¸o si« osobn so-

czewk«, aby powi«kszy jeden obraz,

tak by wydawa¸ si« rwnie jasny jak ten

drugi; odleg¸oæ, na jak trzeba by¸o

przesun soczewk« powi«kszajc,

wskazywa¸a, o ile jaæniejszy by¸ p¸omieÄ

gazowy.

ãWydawa¸ si«Ó to kluczowe tutaj s¸o-

wo. Do naszej opowieæci wkracza teraz

kilku Niemcw wraz z pewnym pra-

wem przyrody, o ktrym od lat chcie-

liæcie Ð id« o zak¸ad Ð us¸ysze: jest to

ãprawo ledwie dostrzegalnej rýnicyÓ.

W odniesieniu do æwiat¸a prawo to na-

bra¸o najwi«kszego znaczenia wraz z

uýyciem instrumentw stosowanych do

pomiaru wielkoæci gwiazd (przypusz-

czalnie ludzkoæ zacz«¸a zdawa sobie

spraw« z ledwie dostrzegalnej rýnicy

juý w staroýytnoæci, kiedy usi¸owano

uszeregowa gwiazdy i ustali, ktra

æwieci jaæniej od pozosta¸ych).

To nowoczesne prawo zosta¸o po raz

pierwszy zastosowane w padzierniku

1850 roku przez profesora Uniwersyte-

tu w Lipsku, niejakiego Gustava The-

odora Fechnera, ojca psychofizyki. Po-

mys¸ jednak naleýa¸ do jego nauczyciela,

i dlatego mwimy o prawie Webera-

Fechnera, a istota jego dotyczy oblicze-

nia, o ile naleýy zwi«kszy kaýde wraýe-

nie, by zmiana ta zosta¸a dostrzeýona.

E. H. Weber testowa¸ wraýenia dotyko-

we, zapytujc podnoszcych ci«ýary,

w ktrym momencie czuj dodatkowe

kilogramy na sztandze. Fechner prowa-

dzi¸ podobne badania innych zmys¸w.

Obaj wykazali, ýe dostrzegalna rýnica

100 å WIAT N AUKI SierpieÄ 1997

B iega¸em sobie w¸aænie po azor-

w jakimkolwiek bodcu pozostaje w sta-

¸ym stosunku do dzia¸ajcego juý pod-

stawowego bodca.

Sama koncepcja, ýe coæ jest zauwaýa-

ne, wywodzi si« z pracy kolegi brata

Webera, Johanna Herbarta (niestety nie

dostrzeýonej przez wielu jemu wsp¸-

czesnych), ktry pierwszy uýy¸ okreæle-

nia ãprg æwiadomoæciÓ. Herbarta obse-

syjnie zaprzta¸ problem, w jaki sposb

ludzie si« ucz. Wystpi¸ z koncepcj

sumy doæwiadczeÄ, ktre kaýdy gro-

madzi Ð nazwa¸ j ãmas apercepcyjnÓ.

Kaýde nowe doæwiadczenie odnosi si«

do owej masy i jeýeli juý kiedyæ si« ono

wydarzy¸o, fakt taki jest podæwiadomie

kwalifikowany jako ma¸o istotny, kt-

rym nie warto sobie zawraca g¸owy.

Ale jeæli przytrafia si« coæ choby po cz«-

æci nowego (wydaje mi si«, ýe dobrze to

pojmuj«, ale jest to XIX-wieczna nie-

miecka psychofizyka), wtedy Ð bingo!

Ð doæwiadczenie przekracza w magicz-

ny prg i cz¸owiek to sobie uæwiadamia.

Dostrzegacie zapewne zwizek z pod-

noszeniem ci«ýarw.

PrzyjaÄ Herbarta z pewnym Szwajca-

rem, by¸ym rolnikiem, ktry sta¸ si« na-

uczycielem o æwiatowej s¸awie, Johan-

nem Heinrichem Pestalozzim, sprawi¸a,

ýe Herbart naukowo zdefiniowa¸ per-

cepcj«. A to dlatego, ýe jak mi si« wyda-

je, Pestalozzi tego nie potrafi¸ (i nie dba¸

o to). W 1801 roku ukaza¸a si« praca Pe-

stalozziego Jak Gertruda uczy swoje dzie-

ci , a w 1802 roku Herbart z kolei napisa¸

ABC zmys¸u percepcji wed¸ug Pestalozzie-

go . W tym czasie znany juý by¸ Pestaloz-

zi i jego szko¸a, w ktrej dzieci si« uczy-

¸y na doæwiadczeniach. ûadnych ksiýek,

ýadnych formalnych lekcji. Rozwj, nie

wiczenie. Najpierw trzeba dzieciom po-

kaza gr«, a dopiero potem wprowa-

dza s¸owo j oznaczajce.

W 1806 roku w Filadelfii dzia¸a¸a juý

szko¸a Pestalozziego, prowadzona

przez jego ucznia Josepha Neefa.

W 1825 roku Neef organizowa¸ szko¸«

w nowej utopijnej komunie w New

Harmony (Indiana). Zosta¸a ona za¸o-

ýona przez angielskiego libertyna, Ro-

berta Owena, za pienidze otrzymane

od biznesmena Williama McClureÕa.

Ten zaæ swj wolny czas poæwi«ca¸ geo-

logii i w 1809 roku wyda¸ pierwsz po-

prawn map« geologiczn Stanw

Zjednoczonych.

W¸aænie na jego mapie przedstawia-

jcej trzy stany, Missouri, Oklahom«

i Kansas, zaznaczone s pok¸ady rudy

cynkowej, z ktrej w 1952 roku uzyska-

no pierwsze znaczce iloæci germanu.

Za¸oý« si«, ýe chcielibyæcie wiedzie,

gdzie si« tego dokopa¸em!

T¸umaczy¸a

Renata Kopczewska

ZADZIWIENIA , cig dalszy

wo¸a¸ z przej«ciem: ãPatrzcie, jak ona

opisuje wiatr!Ó W sumie ca¸e to wyda-

rzenie by¸o rwnie pi«kne i nieszkodli-

we, jak powszechnie podziwiane. Fede-

ral Aviation Administration musia¸a

ustanowi punkty kontrolne do nadzo-

rowania licznych awionetek, ktre nad-

latywa¸y, by obejrze z gry ten d¸ugi

i æwietlisty p¸ot, po ktrym dziæ juý nic

nie zosta¸o.

Zatoka Biscayne jest p¸ytk odnog

morsk wciskajc si« na jakieæ 15 km

w Miami. Nasz samolot przechyla si«

lekko, abyæmy mogli zobaczy teren po-

kazu, jaki si« tu odby¸ w 1983 roku, czy-

li 11 nie zagospodarowanych wysepek

leýcych w zatoce, ktre s¸uý za dzikie

wysypiska æmieci. Otý kaýda z tych

zielonych wysepek zosta¸a sprztni«ta

i obrzeýona na szerokoæ 10 m p¸ywa-

jcymi, zakotwiczonymi poduszkami

z rýowego polipropylenu. Czy owe

Otoczone wyspy , tropikalne lilie na sele-

dynowych wodach, by¸y efektem ma-

gicznych zabiegw Prospera przenie-

sionych beztrosko do Nowego åwiata?

Nie musimy chyba dodawa, ýe trwa-

jc dwa tygodnie ekspozycj« poprze-

dzi¸y dwuletnie, wyjtkowo pracoch¸on-

ne przygotowania w dziedzinie inýy-

nierii wodnej i ldowej. Naleýa¸o uzy-

ska wiele zezwoleÄ oraz, bagatela, zor-

ganizowa 24-godzinne patrolowanie

terenu i umieæci 100 monitorw na

dmuchanych materacach.

Trzeba by¸o 21 lat politycznych zabie-

gw, zanim latem 1995 roku Reichstag

zosta¸ owini«ty materi. Jakýe stosow-

ny sposb rozpocz«cia wszystkiego od

nowa; dla zgromadzonych widzw by¸

to zarazem symbol stulecia europejskich

zniszczeÄ i odrodzenia. Niezwykle sta-

rannie opakowano Reichstag! Umoco-

wane pod materia¸em stalowe rusztowa-

nie (waýce 200 ton) chroni¸o wszystkie

detale architektoniczne zdobice gmach.

We dnie niebo, w nocy elektryczne po-

toki æwiat¸a sprawia¸y, ýe ta szlachetna

draperia mieni¸a si« b¸«kitem, czerwieni

i z¸otem w podmuchach letniego wia-

tru. Ten niezwyk¸y dar artystw przy-

by¸o oglda 5 mln ludzi.

Wiele innych realizacji naleýy juý do

przesz¸oæci, a surowiec, z ktrego po-

wsta¸y, zosta¸ powtrnie przetworzo-

ny. Wiele czeka na realizacj«, jak Bramy ,

z¸ote chorgwie majce ¸opota w no-

wojorskim Central Parku nad alejkami

d¸ugoæci 40 km. Projekt ten powsta¸ nie-

mal 20 lat temu, ale jeszcze nie zosta¸

zrealizowany.

Kolejnym zamierzeniem jest Nad rze-

k Ð tkanina cignca si« kilometrami

wzd¸uý koryta rzeki, majca odzwier-

ciedla jej form« i powierzchni«. Zlu-

strowano juý 89 rzek p¸yncych na za-

chodzie USA, wybr moýe paæ na

jedn z szeæciu. Zanim jednak ktryæ

z tych projektw zostanie urzeczywist-

niony, i to tylko na jakiæ czas, Christo

wykona rysunki i kolaýe; dochd z ich

sprzedaýy na ca¸ym æwiecie pokryje

wszystkie wydatki.

Przes¸anie nie jest tu najwaýniejsze.

ãWaýne jest, aby TO ZROBIÓ Ð napisa-

¸a Jeanne-Claude. Oboje artyæci urodzi-

li si« tego samego dnia: 13 czerwca 1935

roku. Z okazji niedawnych urodzin ýy-

czymy Wam wszystkiego najlepszego,

Jeanne-Claude i Christo!

z polipropylenu tworzy scen« monu-

mentaln, ale i ona staje si« prawie nie-

widoczna na wybrzeýu rozcigajcym

si« po daleki horyzont. Tak oto sztuka

ukaza¸a skal« cz¸owieka w szerokim

kontekæcie przyrody.

W 1976 roku z zimnych wd kalifor-

nijskiej zatoki Bodega wynurzy¸ si« Bie-

gncy p¸ot , ktry ukaza¸ si« w postaci

migotliwej, ruchomej kurtyny z mate-

ria¸u zawieszonej na wysokoæci 6 m i

biegncej przez okr«g Sonoma County

na d¸ugoæci 40 km. Kurtyna przecina¸a

kilka polnych drg i koÄczy¸a swj bieg

w ma¸ym miasteczku Petaluma. Ponie-

waý przebiega¸a przez pastwiska, oko-

¸o 50 w¸aæcicieli ziemskich, g¸wnie osia-

d¸ych tam hodowcw byd¸a, musia¸o

wyrazi zgod« na to, by w cigu dwch

tygodni nad ich terenami powiewa¸a

owa zwiewna bariera. Cierpliwe t¸uma-

czenia Jeanne-Claude, d¸ugie przes¸u-

chania w sdzie, ca¸e tomy rýnych

oæwiadczeÄ, drobiazgowe ekspertyzy

techniczne okolicy, mdry i szlachetny

s«dzia, a takýe determinacja Christo Ð

wszystko to pokona¸o wreszcie kalifor-

nijskich pieniaczy.

Dwa tysice pieczo¸owicie ustawio-

nych stalowych pali utrzymywa¸o bia-

¸y nylon na stalowej linie. Wszystko zo-

sta¸o przetestowane, rzetelnie udoku-

mentowane, sprawdzone oraz by¸o kon-

trolowane w czasie trwania ekspozycji.

Delikatna ruchoma zas¸ona dominowa-

¸a na niebie, gdy przecinajc horyzont,

znika¸a za kaýd kraw«dzi. W pewnym

momencie na widok fragmentu tej za-

s¸ony ca¸ej w zmarszczkach Christo za-

T¸umaczy¸a

Renata Kopczewska

å WIAT N AUKI SierpieÄ 1997 101

Burke James - Dostrzegalna różnica.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: