nihilizm.pdf

oznaka słabości: moc ducha mogła była się znużyć,

wyczerpać, tak iż dotychczasowe cele i war

tości są nieodpowiednie i żadnej wiary już nie znaj

dują — synteza wartości i celów (na której polega

każda silna kultura) już się roztapia, wartości po

szczególne bój z sobą toczą: rozkład —, czyli że

wszystko, co orzeźwia, uzdrawia, uspakaja, odurza,

występuje na czoło w rożnem przebraniu, religijnem

lub moralnem, lub politycznem, lub estetycznem i t. d.

NIHILIZM.

Nihilizm przedstawia patologiczny stan p o-

średni(— patologicznem jest to potworne uogólnię

nie, wniosek, iż nic nie ma sensu —): czy to, że

siły, produktywne nie są jeszcze dość krzepkie, -—

czy, że dćcadence jeszcze zwleka i nie wynalazła

swoich środków pomocniczych.

a) Nihilizm stanem normalnym. —

Nihilizm: brak celu; brak odpowiedzi na pytanie

»dlaczego?« — Co znaczy nihilizm? To, że naj

wyższe wartości tracą wartość.

Może on być oznaką siły; moc ducha mogła

była tak wzróść, że cele dotychczasowe ^prze

konania", artykuły -wiary) są dla niej nieodpowiednie

(—: wiara mianowicie wyraża w ogólności przymus,

W3 r nikający z warunków egzystencyi, podda

nie się autorytetowi stosunków, w których istota ja

kaś rozwija się, rośnie, zyskuje moc...);

z drugiej strony może on być oznaką siły n i e d o-

statecznej, by produktywnie znowu postawić

sobie jakiś cel, jakieś »dlaczego«, jakąś wiarę.

Maksymum swojej siły względnej osiąga on

jako gwałtowna siła burzenia: jako nihilizm

czynny. Przeciwieństwem jego byłby nihilizm znu

żony, który już nie atakuje: jego najsławniej

sza forma to buddyzm: jako nihilizm bierny, jako

b) Założeniem tej hipotezy jest: iż

niema żadnej prawdy, iż niema żadnej abso

lutnej jakości przedmiotów, żadnej »rzeczy samej

w sobie*. — Samo to jest już nihilizmem,

i to najbardziej krańcowym. Wartość rze

czy wszelkich widzi on właśnie w tern, iż wartoś

ciom tym nie odpowiada i nie odpowiadała żadna

rzeczywistość, źe są one jeno oznaką siły ze

strony tych, którzy wartości ustanawiają, są jedynie

uproszczeniem gwoli życiu.

Pytanie nihilizmu »poco?« wylania się z do

tychczasowego przyzwyczajenia, na mocy którego cel

zdawał się być postawionym, danym, wymaganym

i 3

z zewnątrz mianowicie przez jakiś autorytet

nadludzki. Oduczywszy się wierzyć w taki auto

rytet, szuka się wedle starego przyzwyczajenia in

nego autorytetu, któryby umiał przema

wiać bezwzględnie i mógłby nakazywać

cele i zadania. Autorytet sumienia występuje teraz

na czele (im bardziej wyemancypowana od teologii,

tern bardziej rozkazującą staje się teraz moral

ność); jako odszkodowanie za autorytet osobisty.

Lub jako autorytet rozumu. Lub jako instynkt

społeczny (stado). Lub jako historya z duchem

immanentnym, która w sobie ma swój cel, iw której

ręce można się oddać. Chciałoby się obejść

wolę, chcenie jakiegoś celu, ryzyko nadania sa

memu sobie celu; chciałoby się zwalić z siebie od

powiedzialność (— zgodzonoby się na fatalizm).

Ostatecznie: szczęście, i, z pewną tartiuferyą, szczęś

cie większości.

Powiada się:

1) cel określony wcale nie jest potrzebny;

2) jest rzeczą zgoła niemożliwą przewidywać.

Właśnie teraz, kiedy wola o najwyższej

sile byłaby potrzebną, jest ona najsłabszą

i najtchórzliwszą. Absolutny brak zaufa

nia do organizacyjnej siły woli, obejmu

jącej całość.

[Czas, w którym wszystkie »intuicyjne« oceny

wartości występują po kolei na plan pierwszy, jak

gdyby od nich można było otrzymać dyrektywę,

której skądinąd już się nie posiada.

»Poco?« Odpowiedzi na to pytanie domaga się

1) sumienie, 2) popęd do szczęścia, 3) »insrynkt spo

łeczny* (stado), 4) rozum (»duch«), — byle tylko nie

musieć chcieć, nie musieć samemu sobie zadawać

tego »poco?«

W końcu fatalizm, orzekający, iź .niema

żadnej odpowiedzi*, że jednakże »dokądś to

wszystko zmierza*, że »niemożliwą jest rzeczą chcieć

mieć jakieś »poco?*, — przytem poddanie się...

albo bunt... Agnostycyzm co do celu.

W końcu zaprzeczenie samo jako »poco«

życia; życie jako coś, co jako rzecz bez wartości

pojmuje się i w końcu unicestwia.)

Najogólniejsze znamię epoki nowo

czesnej: człowiek we własnych swoich oczach

ogromnie stracił na godności. Przez długi czas

jako punkt środkowy i bohater tragiczny istnienia

wogóle; następnie usiłujący przynajmniej wykazać

się pokrewnym z rozstrzygającą i mającą w samej

sobie wartość stroną istnienia — jak to czynią wszyscy

metafizycy, którzy chcą utrzymać godność ludzką,

ze swoją wiarą, że wartości moralne są wartościami

kardynalnemi. Kto porzucił Boga, ten tern twardziej

obstaje przy wierze w moralność.

Krytyka

nihilizmu.

Nihilizm jako stan psychologiczny

musi nastąpić, po pierwsze, kiedy we wszystkiem,

co się dzieje, zaczniemy szukać »sensu«, którego tam

niema: tak iż poszukujący straci w końcu odwagę.

Nihilizm jest wówczas uświadomieniem sobie trwo

nienia siły przez długi okres czasu, udręką tem

»napn>żno*, niepewnością, brakiem sposobności jakie

gokolwiek wypoczęcia dla siebie, uspokojenia się co do

czegokolwiek — wstydem przed samym sobą, jak gdyby

oszukiwało się siebie nazbyt długo ... Owym sen

sem mogło było być ^spełnienie* najwyższego ka

nonu moralnego we wszystkiem, co się dzieje, mo

ralny ustrój świata; lub przyrost miłości i harmonii

w obcowaniu istot; lub zbliżenie się do jakiegoś

stanu powszechnego szczęścia; lub nawet śmiałe zmie

rzanie do stanu powszechnej nicości — cel jest zawsze

jeszcze jakimś sensem. Wszystkie te sposoby myś

lenia mają to wspólnego, że jakieś coś ma być

osiągnięte przez sam proces: — i oto pojmuje się,

że w »stawaniu się niema żadnego celu, że prze

zeń nic osiągniętem nie będzie... A więc rozczaro

wanie co do rzekomego celu w »stawaniu się*

jako przyczyna nihilizmu: czy to w stosunku do wy

raźnego celu, czy też w ogólnem przeświadczeniu

o niedostateczności wszystkich dotychczasowych hi

potez celowości, dotyczących całego »rozwoju* —

fczłowiek już nie współpracownik, a cóż dopiero

punkt środkowy »stawania się«).

dzenia (— jeśli to dusza logika, to wystarcza już

bezwzględna konsekwencya i dyalektyka rzeczowa, by

ją ze wszystkiem pogodzić...). Pewien rodzaj je

dności, jakabądź forma »monizmu«: i oto w następ

stwie tej wiary człowiek w głębokiem poczuciu

związku i zależności od jakiejś nieskończenie prze

wyższającej go całości jest wd(/!«'em bóstwa... »Do-

bro ogółu wymaga poświęcenia jednostki* ... ale oto,

niema wcale takiego ogółu! W istocie człowiek

traci wiarę w swą wartość, jeśli nie działa przez

niego całość pełna bezkresnej wartości: t. z. wyobra

ził on sobie taką całość, b y tri ó c wierzyć w s w ą

wartość.

Nihilizm jako stan psychologiczny ma jeszcze

trzecią i ostatnią formę. Wobec tych dwu prze

świadczeń, że przez stawanie się żaden cel nie

ma być osiągniętym, i że wpośród całego »stawania

się« nie panuje żadna wielka jedność, w której je

dnostka może całkowicie się zanurzyć jako w jakimś

żywiole o najwyższej wartości: pozostaje jeno wy

bieg, iżby cały ten świat »stawania się« osądzić

jako złudzenie i wynaleźć świat, który leży poza

jego obrębem, jako świat prawdziwy. Skoro czło

wiek spostrzeże się jednak, że świat ten sklecony jest

tylko z potrzeb psychologicznych, i jak on nie ma

do tego żadnego zgoła prawa, wówczas powstaje

ostatnia forma nihilizmu, która zawiera w sobie nie

wiarę w świat metafizyczny, — zabraniająca

sobie wiary w jakiś świat prawdziwy. Na tem

stanowisku uznaje się rzeczywistość ^stawania się*

jako jedyną rzeczywistość, zabrania się sobie

wszelkich dróg tajnych, wiodących do zaświatów

i bóstw fałszywych, ale nie wytrzymuje się

Nihilizm jako stan psychologiczny występuje po

wtóre wówczas, kiedy przyjęło się pewną całość,

jakieś systematyzowanie, nawet uorganizo-

w a n i e we wszystkiem, co się dzieje i wśród wszyst

kiego, co się dzieje: tak iż dusza łaknąca podziwia

nia i czczenia tarza się z rozkoszą w ogólnem wyob

rażeniu jakiejś najwyższej formy panowania i rzą

tego świata, którego się zaprzeczać już

nie chce...

— Cóż się stało w istocie? Uczucie braku

wartości zostało osiągnięte z chwilą, kiedy się po

jęło, że ogólny charakter istnienia nie »może być*

interpretowany ani przez pojęcie »zamiaru«, ani

przez pojęcie »j edności«, ani przez pojęcie 'praw

dy. Nic nie jest przezeń zamierzone i nic nie zostaje

osiągnięte; brak jest rozciągającej się na wszystko je

dności w wielości tego, co się dzieje: charakter istnie

nia jest nie »prawdziwy«, jest fałszywy..., żadną

miarą nie ma się już podstawy do wmawiania w sie

bie świata prawdziwego... Krótko mówiąc: ka-

tegorye »zamiar«, »jedność«, »byt«, zapomocą któ

rych włożyliśmy w świat wartość, zostają przez nas

znowu wycofane — i oto świat wydaje się bez

w artości...

— Rezultat ostateczny: wszystkie wartości, za

pomocą których usiłowaliśmy dotychczas uczynić

świat dla nas cennym, pozbawiając go w końcu

wartości właśnie przez nie, gdy okazało się, że nie

można ich przykładać — Wszystkie te wartości są,

psychologicznie przejrzane, rezultatami pewnych per

spektyw użyteczności do podtrzymania i podniesienia

wytworów panowania ludzkiego: i jeno fałszywie

przerzucone w istotę rzeczy. Jest to wciąż jeszcze

ta hiperboliczna naiwność człowieka: siebie sa

mego uważać za sens i miarę wartości rzeczy ...

Zdanie główne. — Jak dalece nihilizm

zupełny jest koniecznem następstwem ideałów do

tychczasowych.

— Nihilizm niezupełny, jego formy: żyjemy

wśród nich.

— Próby uniknięcia nihilizmu, bez

przemiany owych wartości: wywołują skutek wręcz

przeciwny, zaostrzają problemat.

Przypuściwszy, że pojęliśmy, jak dalece nie

wolno już wykładać świata zapomocą tych trzech

kategoryi, oraz że po takiem wniknięciu świat za

czyna być dla nas bez wartości: winniśmy się tedy

zapytać, skąd pochodzi nasza wiara w te trzy ka-

tegorye — spróbujmy, czyby nie było możliwe wy

mówić im wiaręl Jeśli pozbawiliśmy wartości te trzy

kategorye, to wykazanie niemożności zastosowania

ich do wszechświata nie jest żadną podstawą, by

wszechświat pozbawiać wartości.

— Rezultat: wiara w kategorye rozumu

jest przyczyną nihilizmu; — wartość świata mierzy

liśmy wedle kategoryi, które odnoszą się do

świata zupełnie urojonego.

Każde ustanowienie li tylko moralnych war

tości (jak np, buddystyczne) kończy się nihi

lizmem: tego należy oczekiwać dla Europy! Mniema

się, iż wystarczy moralizm, bez religijnego podkładu:

D7IIU RIETZ90WBO. T. Ilt

ale to prowadzi koniecznie do nihilizmu. — W re

ligii brak jest przymusu, byśmy siebie uważali za

ustanawiających wartości.

To przeświadczenie jest wynikiem wypielęgno

wanej »prawościc: a więc nawet wynikiem wiary

w moralność. — I oto antynomia: o ile wie

rżymy w moralność, potępiamy istnienie.

— Logika pessymizmu aż do osta

tecznego nihilizmu: co właściwie jest tu

bodźcem? — Pojęcie braku wartości, bez

sensowności : o ile oceny moralne kryją się poza

wszelkiemi wysokiemi wartościami.

— Rezultat: Sądy moralne o wartościach

s ą w y r o k a m i z a s ą d z a j ą c y m i, z a prze c z e-

n i a m i; moralność jest odwróceniem się

od chęci istnienia...

Problemat: ale cóż to jest moralność?

Niema nic niebezpieczniejszego, niż pragnienie

sprzeciwiające się istocie życia. — Nihilistyczn<*

konsekwencya (przeświadczenie o nieistnieniu war

tości) jako następstwo moralnej oceny wartości: —-

wszystko egoistyczne obmierzło nam

(nawet po wniknięciu w niemożliwość rzeczy nieegoi

stycznych); obmierzło nam wszystko ko

nieczne (nawet po wniknięciu w niemożliwość li

berum arbitrium i »wolności myślnej*). Widzimy, że

nie dosięgamy sfery, w której umieściliśmy swoje

wartości — przez to atoli ta druga sfera, w której

żyjemy, bynajmniej jeszcze nie zyskała na

wartości: przeciwnie jesteśmy znużeni, ponieważ

straciliśmy główny bodziec. > Nadaremnie dotychczas!*

i o.

Nihilizm europejski.

Jakie korzyści przedstawiała chrześcijańska

hipoteza moralności ?

1. nadawała człowiekowi wartość absolutną,

w przeciwieństwie do jego małości i przypadko

wości w potoku »stawania się* i przemijania;

2. służyła adwokatom Boga, w miarę tego, jak

mimo cierpienia i zła zostawiała światu charak

ter doskonałości, — wliczywszy w to ową

»wolność* —: zło wydawało się pełnem zna

czenia;

3. szczepiła człowiekowi wiedzę o wartościach

Nihilizm radykalny jest przekonaniem

o absolutnej niemożności utrzymania istnienia, gdy

chodzi o najwyższe wartości, które się uznaje; z do

datkiem przeświadczenia, iż nie mamy najmniej

szego prawa twierdzić, iż jakiś zaświat lub jakaś

>samość« rzeczy istnieją.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: