Kasprzyk, Węgrzecki Wprowadzenie do filozofii.doc

LESZEK KASPRZYK ADAM WĘGRZECKI

Wprowadzenie

DO FiLOZOFII

Wydanie VI zmienione

Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1981

ISBN 8301028580

PRZEDMOWA

Przygotowując do druku niniejszą książkę autorzy starali się, w miarę swych sił i umiejętności, opracować podręcznik ogólnej wiedzy filozoficznej, który by z jednej strony stanowił swego ro­dzaju kompendium problemów i terminów tej dziedziny nauki, a z drugiej strony mógł być wprowadzeniem do dalszego studiowania filozofii. Tego rodzaju podręcznik, z natury rzeczy, musi obejmować różne dziedziny filozofii i nie może zbyt głębo­ko wchodzić w poszczególne, specjalistyczne zagadnienia. Przyję­ta przez autorów koncepcja książki znalazła odzwierciedlenie w strukturze podręcznika, składającego się z czterech części i obej­mującego, poza klasycznymi działami filozofii: ontologią i episte­mologią, również filozofię społeczną oraz antropologię.

Ukazujcie poszczególne zagadnienia filozoficzne z pozycji mark­sistowskich autorzy starali się także zaprezentować czytelnikowi inne stanowiska i szkoły filozoficzne. W związku z tym sięgali niejednokrotnie do historii filozofii, nie przedstawiając jednak jej dziejów, gdyż z uwagi na zadania i rozmiary podręcznika nie wydawało się to celowe. Zarówno problematyka ontologiczna i epistemologiczna, jak też problematyka filozofii społecznej, etyki i antropologii zaprezentowana została w sposób porównawczo-polemiczny; obok poglądów filozofii marksistowskiej pokazano najbardziej reprezentatywne dla danego problemu inne rozstrzy­gnięcia z bardziej lub mniej odległej przeszłości.

Praca składa się z czterech części oraz rozdziału wstępnego „Filozofia jako nauka", zawierającego ogólne informacje o filozofii. W rozdziale tym przedstawiono próby zdefiniowania filozofii i określenia jej stosunku do innych nauk, omówiono społeczny charakter i funkcje tej dziedziny wiedzy, wymieniono podstawo­we działy lub gałęzie filozofii oraz zapoznano czytelników z me­todą dialektyczną, którą autorzy starali się stosować w dalszych wywodach.

Część pierwsza, zatytułowana „Zagadnienia ontologiczne", po­święcona jest rozważaniom z dziedziny filozofii bytu dotyczącym jego natury, stosunku do świadomości, rozwoju i prawidłowości świata. Problematyka ta podana raczej skrótowo wymaga dodat­kowych studiów i korzystania z literatury. Omówienie tej proble­matyki nie jest zapewne wystarczające dla studentów nauk przy­rodniczych.

Część druga, nosząca tytuł „Zagadnienia epistemologiczne", stanowi przegląd problematyki teorii poznania. Autorzy, stojąc na pozycjach filozofii marksistowskiej, starali się dać również za­rys takich stanowisk jak idealizm epistemologiczny, agnostycyzm i sceptycyzm, a także wyjaśnić istotę empiryzmu, racjonalizmu oraz irracjonalizmu w teorii poznania. Ta część pracy prezentuje także różne teorie prawdy.

Część trzecia, zatytułowana „Zagadnienia społeczne i antropo­logiczne", przedstawia niektóre podstawowe problemy materia­lizmu historycznego, jak np. determinizm społeczny, formacje społeczno-ekonomiczne, problemy państwa i świadomości społecz­nej. Dziedzina ta stanowi przedłużenie rozważań filozoficznych, opartych na metodzie dialektycznej, na zagadnienia społeczne. Jest ona zarazem pewnego rodzaju pomostem między filozofią a socjologią i innymi naukami społecznymi. Ze względu na roz­miary pracy dziedzina ta została potraktowana dość skrótowo. Dla pełniejszego zorientowania się w tej problematyce niezbędne jest zapoznanie się z niektórymi podstawowymi pracami z eko­nomii politycznej, socjologii i nauk politycznych. W części trze­ciej zawarta jest także problematyka antropologiczna, tj. zagad­nienia jednostki ludzkiej w oświetleniu materializmu, teizmu i na­turalizmu, oraz problematyka moralna, którą zajmuje się etyka.

Wychodząc z założenia, że filozofia jest nauką polemiczną, i rozwija się w ciągłej walce i ścieraniu poglądów -i że w związku z tym niezbędna jest choćby encyklopedyczna wiedza o poglą­dach przedstawicieli niemarksistowskich kierunków filozoficznych XX w., włączono do podręcznika część czwartą — „Marksizm a współczesne kierunki filozoficzne". Autorzy przedstawili w niej, w sposób krytyczny i zwięzły, kilka współczesnych szkół filozo­ficznych, koncentrując się na problematyce omawianych poprzed­nio trzech działów filozofii: filozofii bytu (ontologii), filozofii po­znania (epistemologii) oraz filozofii człowieka (antropologii). Nie­wątpliwie jest to niepełne przedstawienie niemarksistowskiej fi­lozofii XX w. Omówiono bowiem tylko niektóre kierunki oraz skonfrontowano je z materializmem dialektycznym i historycz­nym. Dlatego też należy tę część pracy traktować jako pewnego rodzaju zarys wiedzy o współczesnych kierunkach filozoficznych oraz sięgać po dodatkową lekturę i analizy krytyczne tych kie­runków, dość bogato reprezentowane we współczesnej filozofii marksistowskiej.

Niniejsza książka może być przydatna dla wszystkich, którzy pragną zaznajomić się ogólnie z filozofią jako dyscypliną nauko­wą, nie zamierzają natomiast się w niej specjalizować. W szcze­gólności studenci takich kierunków studiów, jak ekonomia, prawo, historia, socjologia, którzy mają w programie studiów przedmiot „Marksistowska filozofia i socjologia" powinni znaleźć w prezen­towanym podręczniku wstępne wiadomości potrzebne do przero­bienia kursu filozofii, zgodnie z obowiązującym programem.

Jest rzeczą oczywistą, że pełne opanowanie i zrozumienie oma­wianej w tej książce problematyki wymaga literatury uzupełnia­jącej. Celem podręcznika jest, bowiem tylko wprowadzenie czy­telnika w problematykę filozoficzna, wdrożenie go do filozoficz­nego myślenia, zainteresowanie pewnymi problemami i skłonie­nie do dalszej lektury z tej dziedziny.

W nowym wydaniu podręcznika autorzy utrzymali jego do­tychczasowy charakter, jako pracy wprowadzającej w zagadnie­nia filozofii. Zachowana została struktura książki. W stosunko­wo niewielkim stopniu zwiększono jej objętość. Uwaga autorów koncentrowała się natomiast na tym, aby poszczególne problemy filozoficzne ująć jaśniej i trafniej. Przez kilka lat, bowiem podręcznik służył pomocą w procesie dydaktycznym. W ciągu tego okresu nagromadziły się rozmaite obserwacje, wskazujące na po­trzebę dokonania takich zmian, dzięki którym czytelnik mógłby lepiej zrozumieć niełatwe przecież wywody o charakterze filozo­ficznym. Dlatego przy opracowywaniu nowego wydania położono nacisk na poprawienie i uzupełnienie tekstu. Częstokroć są to zmiany drobne, uzasadnione nie tyle względami merytorycznymi, co dydaktycznymi. Autorzy zdają sobie sprawę z tego, że zadanie, jakie sobie postawili, wymaga dalszej pracy nad jego realizacją.

UWAGI WSTĘPNE

Świat współczesny zmienia się i przeobraża w nieznanym do­tychczas w historii tempie. Tempo to przewyższa wielokrotnie wszystko, co w dotychczasowym rozwoju ludzkości miało miejsce i prowadzi często do nowych nieprzewidywanych sytuacji, ukła­dów i zjawisk społecznych.

Jedną z cech charakterystycznych rozwoju świata współczes­nego, poza tempem; jest nierównomierność tego rozwoju, przeja­wiająca się w różny sposób. Z jednej strony obserwujemy nie­równomierność w rozwoju poszczególnych dziedzin życia spo­łecznego, poszczególnych dziedzin nauki, techniki i kultury, z drugiej zaś Strony nierównomierność rozwoju świata ma wyraźnie charakter geograficzny. Istnieje i pogłębia się przepaść między poziomem gospodarki i techniki grupy krajów rozwiniętych a ogromną liczbą młodych najczęściej organizmów państwowych na kontynentach Afryki, Azji i Ameryki Południowej.

Specyficzne cechy rozwoju społeczno-gospodarczego świata w obecnym stuleciu wywołują szereg napięć i konfliktów oraz coraz bardziej pogłębiają złożoność struktury społeczno-politycznej i kulturowej w poszczególnych rejonach.

Patrząc na rozwój nauki dostrzec można występujące coraz ostrzej dwie, na pozór sprzeczne ze sobą, przeciwstawne tendencje:

a) tendencję do pogłębiającej się dyferencjacji oraz specjalizacji nauki, która prowadzi do pojawienia się no­wych, coraz bardziej wyspecjalizowanych dyscyplin naukowych, a także wywołuje rozszczepianie się dotychczas jednorodnych ga­łęzi wiedzy i powstawanie całego szeregu subdyscyplin;

b) tendencję do integracji nauki, która polega na potrze­bie bardziej całościowego, a więc zintegrowanego podejścia do różnych zjawisk świata. Wspomniane powyżej tempo i nierównomierność rozwoju wywołują rozmaite i często nieprzewidziane skutki społeczne, a to z kolei wymaga szerszego spojrzenia na ba­dania naukowe oraz przewidywania wielorakich rezultatów tych badań. Istnieje, więc niewątpliwa potrzeba wyjścia ponad wąskie, specjalistyczne badania, a także opracowywania pewnych proble­mów w sposób interdyscyplinarny.

Potrzeba pewnej syntezy, całościowego spojrzenia na zjawiska społeczne i kulturę stwarza w XX wieku, może jeszcze wyraźniej niż w przeszłości, zapotrzebowanie na filozofię w nowoczesnym znaczeniu tego słowa. Mimo burzliwego rozwoju nauk szczegó­łowych, które na pozór obejmują całość wiedzy, nie zostawiając prawie miejsca na ogólniejsze, filozoficzne rozważania, zainte­resowanie filozofią w zmaterializowanym i rozwiniętym pod względem technicznym świecie bynajmniej nie maleje. Sprawą zasadniczą jest jednak rodzaj filozofii, który odpowiada potrze­bom świata współczesnego. Stanowiąc część świadomości spo­łecznej filozofia, w większym nawet stopniu niż inne nauki, od­zwierciedla splot sprzeczności i konfliktów istniejących w danym społeczeństwie, jest niejednokrotnie wyrazem tendencji, ideałów i postaw życiowych poszczególnych klas i warstw społecznych. Stąd też nie jest rzeczą przypadku, iż w niektórych rozwiniętych, zindustrializowanych i zurbanizowanych społeczeństwach/kapita­listycznych, które osiągnęły stosunkowo wysoki poziom życia, a jednocześnie rozrywane są wewnętrznymi konfliktami i sprzecz­nościami, prowadzącymi do alienacji jednostki, popularność zdo­bywają kierunki filozoficzne reprezentujące pesymizm, frustra­cję i brak wiary w sens życia. Popularność różnych odmian egzystencjalizmu, indywidualizmu i innych pokrewnych kierun­ków jest odbiciem trudności, wobec których stanęła w tych społeczeństwach jednostka ludzka.

Pojawienie się w najbardziej rozwiniętym spośród społe­czeństw kapitalistycznych — w Stanach Zjednoczonych — kie­runków filozoficznych głoszących jako naczelną zasadę postępo­wania i ocen tzw. kryterium użyteczności stanowi również przy­kład wpływu warunków życia na podstawy społeczne. Dlatego też nie jest dziełem przypadku popularność, jaką na gruncie amery­kańskiej filozofii zdobył swego czasu pragmatyzm.

Określoną rolę w rozwoju filozofii współczesnej odgrywają także kierunki związane pośrednio lub bezpośrednio z wielkimi systemami religijnymi. Wystarczy chociażby wymienić ciągle kultywowany i rozwijany, neotomizm czy personalizm chrześ­cijański. Kierunki te nawiązują wprawdzie do odległej tradycji, jednakże w świecie współczesnym próbują zaadaptować się do nowej sytuacji i nowych struktur społecznych.

Uwagi powyższe dowodzą istniejącego ciągle w świecie za­potrzebowania na filozofię, która w jakiś sposób powinna wyja­śniać kierunek rozwoju ludzkości lub pomoc w kształtowaniu się postaw życiowych. Aby temu zadaniu sprostać, filozofia współ­czesna nie może stanowić zespołu abstrakcyjnych rozważań, oderwanych od wyników badań nauk szczegółowych. Przeciwnie, filozofia musi sama być nauką i dlatego też niezbędny jest ścisły związek między badaniami poszczególnych dyscyplin przyrodni­czych i społecznych a uogólnieniami natury filozoficznej. Filozo­fia winna starać się, opierając się na wynikach badań poszcze­gólnych nauk, odpowiedzieć na pytanie, jaka jest istota material­nego świata, w jaki sposób można go poznawać i jakie rządzą nim prawidłowości.

Dzisiaj jedynie filozofia marksistowska jest w stanie sprostać tym zadaniom.

Materializm dialektyczny i historyczny, marksistowska etyka i marksistowska filozofia człowieka stanowią dzisiaj najbardziej zwarty, logicznie zbudowany i powiązany z praktyką system filozoficzny. Można bez przesady stwierdzić, że wśród wielu szkół, kierunków i stanowisk filozoficznych jest on najbardziej prężny i najbardziej odpowiada rozwojowi świata współczesne­go. Dlatego też filozofia marksistowska różni się istotnie od wszystkich innych kierunków filozoficznych, zarówno pod wzglę...