1.      Znaczenie pojęcia renesans.

Po raz pierwszy termin renesans (la rinascia) użył malarz i teoretyk sztuki włoskiej Georgio Vasari (1550) w swoim dziele: Le vite de’piu eccellenti pittori, csultori ed architettiori. (Żywot najsłynniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów) – jako przeciwstawienie kierunków postępowych –zacofanym, (sprzeciwienie sztuce barbarzyńskiej na ziemiach włoskich).

Renesans – sztuka włoska XV i XVI wieku od fr. La renaissance wprowadzone w XIX wieku. Ostatecznie ustalił nazwę Jakub Burchard – badacz kultury i sztuki włoskiej, szwajcar piszący po niemiecku J

Renesans – nie tylko słowo określające sztukę tamtego okresu ale wszelkie przejawy życia: gospodarcze, ideowe, prawne, polityczne, religijne, filozoficzne…

2.      Geneza architektury sakralnej w Toskanii ze szczególnym uwzględnieniem Filippo Brunelleschiego.
[Uwarunkowanie geograficzne sprzyjające innym gustom, wskrzeszenie ideałów antycznych w oparciu o literaturę, przeobrażenia architektury sakralnej w okolicach Florencji XIII – XV, projekty założeń sakralnych realizowanych prze Albertiego].

Czynniki wpływające na rozwój sztuki w Italii:

o       Dziedzictwo klasycznej starożytności,

o       Ekspansja nowych zakomów; np. cystersów – naśladują macierzysty klasztor w Citeaux (koło Dijon)

o       Sztuka Francji (gotyk); bezpośredni wpływ w katedrze mediolańskiej (1386r.).

Kościół S. Miniato – fasada (1090r.) pełne łuki i przyczółek, kontrast białego marmuru z ciemnozielonym. (San Miniato al. Monte 1018)

Kościół San Francesco w Asyżu – budowa rozpoczęta zaraz po kanonizacji -1228; dwukondygnacyjny; kościół górny – jednonawowy, przęsło kwadratowe, horyzontalność, ściany pokryte freskami (Giotto)

Kościół opacki cystersów w Fossanov’ie – konsekrowany w 1208r.; bardzo dokładna realizacja wzoru klasztor w Citeaux (koło Dijon); plan – krzyż łaciński, prosto zamknięte prezbiterium, małe kwadratowe kaplice po bokach prez.., długa nawa główna (7 przęseł-prostokątowi nawy gł. odpowiada kwadrat nawy bocznej); wysokie, kamienne sklepienie; przypory a nie łuki odporowe.

Kościół S. Galgano pod Sieną -Toskania(1218) – powtórzony plan z kościoła opackiego cystersów w Fossanov’ie

Kościół dominikanów Santa Maria Novella we Florencji – budowa rozpoczęta w 1246r (nawa gł–1279, fasada-1310, ukończona-1470); wnętrze i plan dopasowane do charakteru kaznodziejskiego klasztoru (przestrzeń i akustyka); sklepienie kamienne (lepsza akustyka), przewaga akcentów horyzontalnych, przęsło – prawie kwadratowe pole nawy gł. odpowiada stojącemu prostokątowi naw bocznych; kaplice dodane późnej  (ale przed 1470); wysokość arkad = wysokość strefy okien; [drobne różnice – inne kapitele i kolumny w łukach arkadowych niż w Fossanov’ie, zestaw kolorków biały tynk i ciemnoszary detal]. Kompromis między konstrukcją francuską a równowagą i harmonią włoskiej architektury. Architekt?, albo dwóch dominikanów, albo Nicola Pisano.

Kościół Sta Croce – główny kościół zakonu franciszkanów we Florencji; architekt – Arnoldo; budowany od1294/1295 (konsekracja – 1442 tak długo, bo się spierali czy naśladować dominikanów czy przestrzegać reguły ubóstwa); cysterski typ przęseł; otwarta więźba dachowa, co umożliwia lekkie kolumny.

Kościół katedralny we Florencji - Santa Maria del Fiore – pierwszy architekt –Arnolfo- plan, część fasada i część ścian bocznych(1294); modyfikacja planu przez Francesco Talanti (główny architekt od 1351r, zmiana planu polegała na jego powiększeniu); kolejny główny architekt – Giotto (od 1334r) zbudował wolnostojącą kampanile; wiek XIV przynosi wiele modyfikacji katedry i kampanili; 1876-1886- Emilio De Fabis –neogotycka fasada.
Plan(obecnie): 4 przęsła (kwadratowemu polu nawy głównej odpowiada stojący prostokąt naw bocznych, przy czym szerokość prostokątna równa jest połowie boku kwadratu), wschodnie zamknięcie to ośmiobok z trzech stron otwarty na wielkie nisze, kamienne sklepienie, klasyczność formy pilastrów, przestrzenność, okładziny z barwnego marmuru – na zewnątrz.
baptysterium datowanie bardzo trudne – dużo wcześniej świątynia Marsa – XII wiek.
konsekrowana 25 marca 1436

Filippo Brunelleschi 1377-1446

- złotnik i brązownik (od 1404 wpisany do cechu)

- w 1401 bierze udział w konkursie na drzwi do baptysterium (wygrał Ghiberti)

- w 1404 radzono się w sprawie katedry

- 7 sierpnia 1420 – 1 sierpnia 1436 Brunelleschi, Ghiberti (zwolniony w 1425) i pewien budowniczy nadzorują budową kopuły; zanim B. zaczął budowę zrealizował kilka kopuł mniejszy i hemisferycznych, lecz żadna sienie zachowała;
Problemy:

-   Nie można zastosować krążyn ze względu na rozmiaty (średnica-42m, wysokość-55m, wysokość nad posadzką-114,4m)

-   Nad ośmiobokiem istniał już bęben, który nie ułatwiał sprawy, bęben nie miał przypór – nie wytrzymałby ciężary kopuły hemisferycznej z litego betonu,

Rozwiązania:

-          Ostrołukowy profil kopuły,

-          Wsparta na żebrach o jak najlżejszym wypełnieniu (8 żeber głównych i po 2 między ->16) +łuki poziome wiążące żebra.

-          Dwie powłoki czaszy, cel: zmniejsza ciężar, chroniły przed wilgocią,

-          zastosowanie cegły w wyższych partiach,

-          pojawienie się wątku jodełkowego (rzymski)

-          wszystko wieńczy latarnia

- w 1436- rozpisano konkurs na latarnie (zgadnijcie kto wygrał), prace rozpoczęto w 1446-1470, po śmierci B. Prace kontynuował jego przyjaciel – Michelozzo; latarnia miała działać jak zatyczka – nie mogła być ani za lekka, ani za ciężka, bo inaczej kopula rozerwała by pierścień, wykonana z białego marmuru;

[w związku z budową kopuły B. wynalazł odpowiednie dźwigi, maszyny do przenoszenia kamiennych bloków, robotnikom urządził nad ziemią kompletną stołówkę, by nie musieli schodzić] całą kopułę zbudował Brunelleschi, budował ją z Ghibertim, gdy pojawiały się problemy przy budowie udawał chorego by wykazać niekompetencję kolegi po fachu:), Brunelleschi jako pierwszy pojął zasady konstrukcji stworzone przez starożytnych; problemy przy kopule:

- nie można zastosować tradycyjnej krążyny – rozwiązano – budowa kopuły poziomymi warstwami, z których każda dźwigała swój własny ciężar i była na tyle mocna by wytrzymać wykonanie następnej, najpierw kończono jeden pierścień by móc zacząć następny

- nad ośmiobokiem istniał już bęben co nie ułatwiało sprawy

- ze względu na problem przypór trzeba było zastosować kopułę o profilu ostrołukowym – boczny nacisk wywierany przez taką kopułę jest o wiele mniejszy niż żebrowana hemisfera,

-          kopuła o przekroju łuku ostrego, wspartą na żebrach i z możliwie jak najlżejszym wypełnieniem między nimi

-          dwie powłoki kopuły zewnętrzna i wewnętrzna mają według słów Brunelleschiego chronić przed wilgocią i zwiększać wrażenie wspaniałości – jest to pierwszy przypadek kopuły o podwójnej czaszy  (sposób na zmniejszenie ciężaru)

-          zawczasu zapewnił sobie wolna rękę – stosował nowe rozwiązania, niesprawdzone dotąd, na bieżąco musiał rozwiązywać kolejne problemy nie do przewidzenia

-          jedyna zmiana w stosunku do pierwotnego planu polegała na zastąpieniu cięższego kamienia lżejszą cegłą

-          pokutujący w kopule duch gotyku nie był por zadany przez B. ale zaakceptował go, gdyż nie nasuwało się żadne inne rozwiązanie problemów inżynieryjnych

- Ospedale Degli Innocenti – szpital podrzutków – pierwsze dzieło renesansu. 1419-1425

Fundator – cechy jedwabników i złotników

Najważniejszy element – loggia- zakorzeniona w toskańskim romanizmie prezentuje nowe elementy z klasycznej starożytności.

Loggia: szereg półkolistych łuków, sklepione małymi kopułkami (dźwigane przez kolumny loggi i zworniki na ścianie szpitala); przęsła na planie kwadratu; łuki w przekroju płaskie są wygiętym belkowaniem;
elementy toskańskie: imposty, ponad łukami belkowanie wsparte na końcach wielkimi pilastrami (na końcach budynku architraw skręca w dół), arkadowanie i edikułowe obramienie okien [elementy zaczerpnięte z kościoła SS Apostoli, baptysterium we Florencji – B. myślał, że są te budowle wcześniejsze –

wczesnochrześcijańskie, dlatego do nich nawiązał]

- parafialny kościół rodziny Medyceuszy S. Lorenzo we Florencji – 1419 –rozpoczęta budowa

Na planie krzyża łacińskiego, trójnawowa bazylika,

Z kwadratowym polem skrzyżowania naw, prezbiterium i ramion transeptu (podstawowa jednostka miary)

Mniejsze kwadratowe kapliczki wokół ramion transeptu (10)

Mniejsze kapliczki wzdłuż naw bocznych późniejsze (’40 XVw.)

Przęsło: kwadratowi pola nawy gł. odpowiadają dwa nawy bocznej

Większa harmonia

Płaski strop, kopułki nad nawami bocznymi

Do naroży transeptu dołączone dwie zakrystie (tzw. Stara i Nowa)

Kapitele jak w SS Apostoli

Imposty ponad kapitelami w arkadach międzynawowych

pilastry niższe niż kolumny, imposty –belkowanie ponad pilastrami

- Stara Zakrystia przy S. Lorenzo (od sierpnia 1421 – 1428) – fundatorem jest jeden z członków rodu Medyceuszy; dekoracja rzeźbiarska –Donatello; można ją traktować jak wolnostojącą budowlę
z jednej strony ściana podzielona na trzy równe części z czego środkowa to prezbiterium na planie kwadratu z kopułą
wnętrze podzielone na trzy poziome sfery oddzielone dekoracyjnym belkowaniem;
na żagielkach medaliony
trudności w kątachJ

Kopuła: na zewnątrz –jak florenckie baptysterium (bęben i stożek), wewnątrz – klasyczna hemisfera z oknami między żebrami

- kapitularz klasztoru przy kościele Sta. Croce= kaplica Pazzich

Wzniesiona na dziedzińcu; 1429 – podpisany kontrakt, 1430/33 – projekt, 1459/61 – kopuła główna i portyk;
plan – bardziej złożona wersja Starek Zakrystii
kwadrat prezbiterium=kwadrat przedsionka przedłużony na boki (na szerokośc fasady); przedsionek ma sklepienie kolebkowe ze środkową przestrzenią przykrytą kopułą; kaplica – duża żebrowa kopuła + kolebki; prezbiterium – kopuła jak nad wejściem; elementy rzeźbiarskie przypisywane B.; w kątach – fragmentaryczne pilastry załamane na krawędziach, problem z fasadą – krucha i nieefektowna.

- Kościół Sta Maria degli Angeli we Florencji – budowę rozpoczęto w 1434, porzucono w 1437; pierwszy kościół o prawdziwie centralnym planie; nakryty kopułą (typu Panteon) 8-bok, otoczony pierścieniem kaplic

- kościół Sto Spirito – przykład dojrzałego klasycznego stylu B.; przebudowa stojącego od 1250r. kościoła; [1434 – zatwierdzony projekt przebudowy, 1436 – kamień węgielny, 1482 – ukończony];
na polanie krzyża łacińskiego (bardzo podobny do s. Lorenzo); nawa główna – płaski strop z namalowanymi kasetonami, nawy boczne i obejście –sklepienie żagielkowe; z zewnątrz kaplice – półkoliste nisze, skrzyżowanie naw – kopuła, lepiej rozwiązana wysokość arkad i strefy okien (1:1) [w S. Lorenzo 3:2]

Leone Battista Alberti [1404-1472]

- urodzony w Genui, nieślubne dziecko w znaczącej rodzinie florenckich kupców; ukończył uni. Padewski (greka i łac.) uni. Boloński (prawo); 1428- przyjeżdża do Florencji; przyjmuje niższe święcenia i wstępuje do papieskiej służby cywilnej; prawie zawsze zatrudnia asystentów zastępujących go w pracy; pierwszy teoretyk sztuki humanistycznej, napisał 3 traktaty; nie był do końca świadomy – zdaniem A. kolumna=ozdoba

-          pierwsze kroki w kierunku rozwiązania problemu połączenia świątyni antycznej z fasadą kościoła chrześcijańskiego – bazylika to nie jak rzymskie kościoły prostokącik:)

-          architektura diametralnie różna od Brunelleschiego

-          jeden z największych uczonych swej epoki

-          (już w  wieku 20 lat napisał po łacinie komedię, która przez krótki czas przedstawiał jako antyczny autentyk)

-          w Rzymie studiował starożytne ruiny

-          Brunelleschiego interesowała klasyczna architektura z czysto konstrukcyjnego punktu widzenia (czyli jak oni kurwa zbudowali to tak duże) – Alberti, który zawsze zatrudniał asystenta zastępującego go w procesie budowy, był on jednak pierwszym teoretykiem nowej humanistycznej sztuki i celem jego studiów nad klasycznymi ruinami było wydedukowanie tego co uważał za niezmienne reguły rządzące sztuką

-          3 traktaty : o rzeźbie, malarstwie, architekturze

-          10 ksiąg o architekturze „de re aeficatoria” – klasycznym wzorem tego dzieła był Witruwiusz, zamiarem Albertiego było napisanie o podstawowych zasadach architektury jak to przed nim uczynił Witruwiusz przy wykorzystaniu Witruwiusza jako przewodnika ale bez kopiowania jego

-          pierwszy od czasów klasycznych poddaje konsekwentną teorię użycia 5 porządków

-          projekt rozplanowania miast i projekty domów dla różnych warstw społecznych

-          spójna teoria piękna i dekoracji w architekturze bazująca na matematycznym systemie proporcji harmonicznych (muzycznych)

-          piękno można udoskonalić przez dekorację, podstawowym elementem dekoracji jest kolumna (oznacza to, że nie był świadomy zasadniczo funkcjonalnej natury kolumny w arch. greckiej i jak niektórzy architekci rzymscy uważał ją za dekorację konstrukcyjnej ściany)

- kościół św. Franciszka – Tempio Malatestiano/ San Francesco w Rimini – przebudowane w 1446; fundator – Sigismod (na mauzoleum); pierwszy przykład rozwiązania klasycznego fasady w bazylice; oparty na motywie łuku triumfalnego (idea zwycięstwa nad śmiercią): łuk Konstantyna – idea, łuk Augusta – detal; nigdy nie ukończył; projektował budowle korespondencyjnie;

- fasada kościoła Sta Maria Novella – początek – 1458; wielokrotnie kopiowano, wzorzec „antycznej” fasady na gotycki kościół; muzyczne proporcje 1:1, 1:2, 1:4 – charakterystyczne dla całej twórczości A.

- Kościół S. Sebastiano w Mantui – 1460 – rozpoczęcie budowy, po śmierci A. niepoprawnie dokończony; na planie krzyża greckiego (inspiracja kośc. Wczesnochrześcijańskim); fasada- 6 pilastrów i belkowanie, cały kościół na schodach

- kościół S. Andrea w Mantui – 1472 – projekt, XVIII – koniec budowy; wygląd fasady zgodny do wysokości przyczółka - klasyczna świątynia; plan – krzyż łac. Nie ma naw bocznych tylko alternacja większych i mniejszych kaplic, sklepienie kolebkowe z namalowanymi kasetonami (wizualnie ciężkie sklepienie).