Andragogika(2).doc

Kształcenie dorosłych w nowej rzeczywistości polskiej

              Rozwój oświaty dorosłych datuje się na XIX, a zwłaszcza na XX wiek. Za inspirację posłużyły ruchy społeczne związane z ideałami Oświecenia, koncentrujące się na kształceniu prostego ludu. Jednakże pierwsze przejawy tego zjawiska można było zaobserwować już w XVIII wieku, kiedy to uniwersytety zaczęły organizować tzw. Wykłady publiczne. Były one kierowane zarówno do ludzi dorosłych, ale również do dzieci i młodzieży. Dopiero gdy szkoła stała się obowiązkowa dla wszystkich dzieci i młodzieży, oświatą ludową zaczęto obejmować ludzi dorosłych.

Z czasem te dwa procesy (kształcenie dzieci i młodzieży oraz kształcenie dorosłych) zaczęły rozwijać się niezależnie od siebie, a to za sprawą postępującej profesjonalizacji nauczania szkolnego. Teoria pedagogiki szkolnej coraz bardziej się rozwijała, uwzględniając specyfikę etapów uczenia się dzieci, i co jest zrozumiałe, w coraz mniejszym stopniu mogła być wykorzystywana w oświacie dorosłych.

Na uczelniach zaczęły powstawać oddzielne zakłady i katedry zajmujące się kształceniem pedagogów i andragogów. Stało się to konieczne, aby móc tworzyć podstawy profesjonalnej oświaty dorosłych poprzez formułowanie  teorii specyficznej dla kształcenia ludzi dorosłych oraz odpowiedniej praktyki.

Dynamiczny rozwój tej dziedziny jako zjawiska globalnego nastąpił po II wojnie światowej.[1]

              Rozważania na temat kształcenia dorosłych należałoby rozpocząć od wyjaśnienia tego, kim właściwie jest osoba dorosła. W powszechnym pojęciu wiek dorosły stanowi zakończenie okresu wzrastania i jego ostateczny cel. Stanie się osoba dojrzałą jest tożsame z tym, ze jednostka posiadła pewną stabilną i ostateczną strukturę. W tym najdłuższym okresie  w życiu człowiek ma możliwość dalszego rozwoju i odczuwa wewnętrzną potrzebę nieograniczonej przemiany związanej z poznawaniem własnego Ja.[2] Inaczej dorosłość definiuje Ryszard Pachociński, a mianowicie: „dorosły to ten, kto jest uważany za takiego przez społeczeństwo, do którego należy”.[3]

Owe definicje nie określają jednoznacznie momentu wejścia w dorosłość. W zależności od konkretnego społeczeństwa może to następować w różnym wieku, ale także różnicuje się ją ze względu na płeć, pełnione funkcje, czy to społeczne, czy też zawodowe. Także możliwość uczestnictwa w kursach oświaty dorosłych jest od niego uzależniona. We Włoszech czy Portugalii dolna granica wieku przyzwalająca na podjęcie kształcenia dla dorosłych wynosi 14 lat, w Anglii 16, a w Polsce po Reformie systemu edukacji z maja 1998 r. została podwyższona do 18 roku życia, a to dlatego, że dzieci i młodzież do tego czasu są objęci obowiązkiem szkolnym. Ważnym wydaje się też zaznaczenie, że nie wszystkie osoby powyżej tego wieku, które poddają się procesowi edukacji uważane są za uczestników oświaty dorosłych, bo ta zaczyna się wówczas, gdy osoba ukończyła pewien cykl oświaty stacjonarnej i uczestniczy w kursach, szkoleniach organizowanych przez placówki kształcenia ludzi dorosłych.

Czymże jest owo kształcenie dorosłych o którym mowa w niniejszej pracy? Otóż różni autorzy różnie definiują ten proces. W Encyklopedii pedagogicznej można przeczytać, iż Oświata dorosłych to „(…) działalność społeczna (instytucjonalna i spontaniczna) zmierzająca do doskonalenia umysłowego, ideowego i estetycznego ludzi dorosłych, a więc do podnoszenia poziomu kultury grup społecznych i jednostek w ramach społecznie przyjętego systemu wartości (…)”.[4]

Podczas obrad III Międzynarodowej Konferencji Oświaty Dorosłych w Tokio w 1972r., oraz XIX Konferencji Generalnej UNESCO w Nairobi 26 listopada 1976r. podjęto próby nowoczesnego zdefiniowania edukacji dorosłych. W raporcie końcowym spotkania w Tokio rzecz ujęto następująco: „Edukacja dorosłych jest działalnością w celu rozwijania duchowych wartości człowieka, umocnienia idei pokoju i zrozumienia międzynarodowego, rozwinięcia współpracy i wyeliminowania wszelkich form dominacji między narodami. (…) jest działalnością na rzecz równości ekonomicznej, społecznej, moralnej zarówno w sytuacji wewnątrz każdego państwa jak też na forum międzynarodowym, ze szczególnym uwzględnieniem krajów rozwijających się. Edukacja dorosłych służy ochronie i ulepszaniu naturalnego środowiska człowieka, by przez to sprzyjać jego kulturalnemu rozwojowi. Zadaniem oświaty dorosłych jest ukierunkowanie i wdrożenie uczestników do samokształcenia, kształtowania postaw i wzbogacanie poziomu moralnego”.[5]

Takie ujęcie istoty i ogólnych zadań edukacji dorosłych zdejmuje z niej piętno działania zastępczego a nadaje jej rangę ważnej społecznie i kulturalnie aktywności oświatowej.

              W tekście Rekomendacji , przyjętej w Nairobi , zdefiniowano ją następująco: „Edukacja dorosłych oznacza kompleks zorganizowanych działań oświatowych, formalnych lub innych, mających na celu - niezależnie od treści, poziomu i metod – kontynuacje lub uzupełnianie kształcenia w szkołach , uczelniach i uniwersytetach, a także naukę praktyczną, dzięki czemu osoby, uznawane za dorosłe przez społeczeństwo do którego należą, rozwijają swoje zdolności, wzbogacają wiedzę, doskonalą swoje techniczne i zawodowe kwalifikacje lub zdobywają nowy zawód, zmieniają swoje postawy i zachowania w zakresie wszechstronnego kształcenia osobowości oraz uczestnictwa w zrównoważonym i niezależnym rozwoju społecznym, ekonomicznym i kulturalnym”.[6]

              Przedstawione powyżej definicje akcentują potrzebę organizowania procesów edukacyjnych, takich jak: kształcenie, doskonalenie, dokształcanie, samokształcenie i rekwalifikacja, wskazują na ich różnorodność, zwracają uwagę na doniosłość aktywności edukacyjnej uczestnika oraz potrzebę udzielania mu pomocy.

              Kształcenie dorosłych w dzisiejszej rzeczywistości polskiej często po prostu zastępuje dla bardzo dużej części osób kształcenie początkowe lub zawodowe, uzupełnia je u tych, którzy nie uzyskali dostatecznego wykształcenia, a więc pełni funkcję kompensacyjną, inaczej mówiąc- zastępczą. Może też pełnić funkcję właściwą, czyli przedłuża kształcenie, pomaga w sprostaniu nowym wymaganiom stawianym przez środowisko, doskonali wiedzę i umiejętności tych, którzy osiągnęli stosunkowo wysoki poziom wykształcenia, otwiera drogi indywidualnego rozwoju.

Organizatorów kształcenia człowieka dorosłego należy podzielić na dwie następujące grupy:

·         placówki szkolne, które proponują swym uczniom kursy kompensacyjne w szkołach podstawowych i średnich, kursy w dwuletnich kolegiach i czteroletnich uniwersytetach, szkoły techniczne i zawodowe

·         placówki pozaszkolne, wspierane zarówno przez organizatorów publicznych jak i prywatnych[7]

Dzięki szkolnej oświacie dorosłych uczeń uzyskuje usystematyzowaną wiedzę, nabywa umiejętności i postawy w ustalonym miejscu i czasie. Przekazem treści programowych zajmują się wykwalifikowani nauczyciele lub instruktorzy. Cele edukacji są tu narzucone przez wymagania o charakterze formalnym i odnoszą się głównie do poziomu określonych kwalifikacji zawodowych, decydujących o możliwościach objęcia wskazanych stanowisk pracy. Chodzi tu o uzyskanie formalnych kwalifikacji potwierdzonych odpowiednimi świadectwami lub dyplomami. Stąd też szkolne kształcenie dorosłych nazywa się również kształceniem formalnym. Jest to jedna z najbardziej rozpowszechnionych postaci oświaty dorosłych.

Kształcenie formalne dorosłych przeważnie przyjmuje postać kształcenia stacjonarnego w szkołach dla dorosłych różnych rodzajów szczebli, przy czym często uczniowie jednocześnie muszą połączyć naukę z pracą zawodową. Może być ono realizowane zaocznie, poprzez samokształcenie lub też zdalne formy kształcenia. Niezbędne staje się tu zdanie państwowego egzaminu, uprawniającego do uzyskania pożądanego świadectwa.[8]

Kształcenie nieformalne zmierza do zaspokojenia potrzeb edukacyjnych ujawnianych spontanicznie przez samych dorosłych. Realizuje się je w różnych formach kształcenia w pełni swobodnego, głównie o charakterze pozaszkolnym, dla własnej przyjemności i satysfakcji uczestników i odbywa się ono w zasadzie bez formalnych obwarowań, chyba że zostały one ustalone i zaakceptowane przez wszystkich biorących w nim udział. Tu także można ubiegać się o różne dokumenty zaświadczające o fakcie posiadania określonego poziomu kompetencji, ale waga takich dokumentów jest różna i zależy przede wszystkim od tego, jakie uprawnienia posiada instytucja je wydająca.

Stanowi obszar edukacji pełnowartościowej, wynikającej z naturalnych pobudek i potrzeb kształcenia bezinteresownego bądź też dyktowana jest potrzebami zawodowymi lub warunkami życia społecznego i jest środkiem dla indywidualnego lub społecznego rozwoju człowieka dorosłego. Realizowane jest głównie poprzez kursy, seminaria, odczyty, kluby dyskusyjne, koła oświatowe a także różne formy samokształcenia na odległość.[9] W nowej rzeczywistości polskiej ten ostatni typ kształcenia pozaszkolnego, a mianowicie kształcenie zdalne, coraz prężniej się rozwija. Rozwój ten zawdzięczamy przede wszystkim przeobrażeniom w sferze technologicznej.

              Kształcenie na odległość, to kształcenie kierowane z dala, pośrednio przez nauczyciela i za pomocą takich pośrednich środków, jak: korespondencja, podręczniki i poradniki, emisje radiowe i telewizyjne, filmy, płyty, kasety, systemy telewizji kablowej, telefony, Internet. System kształcenia zdalnego obejmuje zatem kształcenie korespondencyjne oraz kształcenie za pomocą środków masowego przekazu informacji.

              W związku z postępującą globalizacją niezbędny staje się dziś taki system edukacji, który dawałby możliwości szybkiego uzupełniania i uaktualniania wiedzy zarówno ogólnej, jak i zawodowej, a tym samym nadążania za wszystkimi przemianami. Szansą jest więc kształcenie zdalne. Porównując je z tradycyjnymi formami szkolnego procesu nauczania-uczenia się, można zauważyć przewagę tego pierwszego. Ma ono charakter innowacyjny, akcent kładzie się na uczenie się, czas nauki dostosowany jest do ucznia i jego czasu wolnego od pracy, stwarza możliwość nauki w różnych miejscach, a proces nauczania może być elastycznie dopasowany do zapotrzebowań słuchaczy, dominuje obraz, który jest motorem działań uczniowskich  podczas gdy w tradycyjnym kształceniu szkolnym nacisk kładzie się na odtwórczość, nauczanie a pobyt w placówce jest ściśle określony planem zajęć, dominuje słowo. Posiada jednak też wady, do których należą ograniczona komunikacja czy tez problemy z odbiorem przekazu.[10]

              Obok kształcenia formalnego i nieformalnego wymienia się także tak zwane kształcenie incydentalne. Nazwa wskazuje na istnienie przypadkowego przekazu wiedzy, umiejętności i postaw, w różnym miejscu i czasie, poprzez różne sytuacje czy za pomocą mediów. Jest to proces trwający przez cale życie, nie zorganizowany i niesystematyczny, oparty na własnych doświadczeniach i oddziaływaniu środowiska. Nie jest to nauczanie celowe, a także wiedza zdobywana ta drogą nie zawsze jest prawdziwa, bliskie jest pojęciu samouctwa. Nie można go mylić z samokształceniem, gdyż to jest działaniem zaplanowanym i realizowanym w sposób celowy.

              Kształcenie, nie tylko to dotyczące dorosłych, odbywa się według pewnych reguł, które jednoznacznie określają, w zależności od sytuacji, sposób w jaki powinni postępować jego uczestnicy. Reguły te określa się mianem strategii kształcenia.

Józef Skrzypczak w swym artykule pt. Współczesne strategie kształcenia dorosłych wymienia ich siedem. SA to:

·         strategia klasowo-lekcyjna – jej podstawę stanowi nauczanie zbiorowe, podział uczniów na klasy i czasu nauczania na tzw. lekcje, trwające zazwyczaj 45 minut. Uczeń rozpoczyna swą naukę od klasy najniższej i w miarę swoich postępów w nauce przechodzi stopniowo do coraz wyższych klas, na końcu uzyskując świadectwo ukończenia szkoły. W kształceniu dorosłych strategia ta znajduje zastosowanie przede wszystkim w szkołach dla pracujących, pełniących funkcje kompensacyjną.

·         strategia kursów dokształcających – mają one charakter naoczny bądź zaoczny i zróżnicowany czas trwania, od kilku dni nawet do roku, rzadziej do kilku lat. Rozróżnia się kursy różnych kategorii w zależności od kierunku kształcenia, poziomu i celu, a także w zależności od tego kto jest ich organizatorem (kursy państwowe, podyplomowe, przysposobienia zawodowego, doskonalenia zawodowego, kwalifikacyjne, politechniczne, kursy organizowane na potrzeby własne i dla osobistych zainteresowań uczestników).

·         strategia kształcenia zdalnego – umówiona została powyżej

·         strategia kół oświatowych – formą organizacyjną tu występującą jest koło lub zespół. Grupa skupiająca się w takim zespole powstaje dla realizowania wspólnego celu (oświatowo-wychowawczego, społecznego) uznanego przez wszystkie osoby, które do niego należą. Członkowie stykają się ze sobą bezpośrednio. Potwierdzeniem przynależności do konkretnego koła często bywa specjalna legitymacja, a członkowie niekiedy opłacają okresowe składki pieniężne.

·         strategia kształcenia za pomocą żywego słowa – ma charakter swobodnego i nieformalnego kształcenia, w trakcie którego nie sprawdza się umiejętności i wiadomości nabywanych przez słuchaczy, nie przeprowadza się żadnych egzaminów, a w konsekwencji nie wydaje się też świadectw. Nauczyciel tu bezpośrednio oddziałuje na słuchaczy , a środkiem tego oddziaływania jest „żywe słowo”. Najczęściej spotykaną formą tej strategii jest działalność odczytowa oraz organizowanie spotkań z interesującymi ludźmi.

·         strategia kształcenia za pomocą słowa drukowanego – przedmiotem oddziaływania jest książka, czasopismo, inaczej mówiąc słowo pisane, drukowane. Kontakt podmiotu z przedmiotem oddziaływań zależy od zainteresowań osoby uczącej się. Podstawowe instytucje oświatowe, które wspierają te strategię, to biblioteki, czytelnie i kluby.

·         strategia doradcza – istotą jest udzielanie, przez specjalistę z danej dziedziny, fachowej porady osobom tej porady oczekującym. Ta strategia praktycznie może funkcjonować w każdej z dziedzin działalności zawodowej. Doradztwo może mieć charakter indywidualny, grupowy bądź środowiskowy.[11]

Nowa polska rzeczywistość bardzo szybko się zmienia. Razem z nią rozwija się także edukacja dorosłych. Zmiany jakie dziś niesie z sobą kształcenie są w pełni uzależnione od zmian: zachodzących w społeczeństwie i świecie, w procesie pracy, w technice i technologii, w samych ludziach dzięki osiągnięciu niezależności, a także w relacji do innych form aktywności dorosłego człowieka – zawodu, środowiska, rodziny, wychowania dzieci. Dziś edukacja prowadzi do globalnej aktywności na zasadzie demokratycznego uczestnictwa w społeczeństwie uczącym się i informatycznym. Wyrównywane są dysproporcje wykształcenia, zwłaszcza kobiet, a oświata służy rozwojowi. Dziś kształcenie dorosłych charakteryzują takie cechy jak: realizowanie jej przez coraz większą liczbę organizatorów, w różnych środowiskach, wielość i różnorodność form tej edukacji, wielopoziomowość, rozwijająca się instytucjonalizacja, wielowariantowość, wyrażająca się w dużej ilości wersji poszczególnych form edukacyjnych. Owa wielowariantowość stwarza szanse na uelastycznienie edukacji dorosłych, maksymalne dostosowanie poszczególnych form kształcenia do poziomu umysłowego, ilości i struktury czasu wolnego, potrzeb i możliwości uczenia się człowieka dorosłego. Jest to bardzo ważne ze względu na ilość czasu wolnego, czasu, jaki posiadają ludzie dorośli. Dobrze zorganizowana oświatę dorosłych cechuje także otwartość, rozumiana jako likwidacja wszelkich granic zamykających chętnym dostęp do dalszego kształcenia się. A chodzi tu o bariery finansowe, czasowe, formalno-prawne i inne.[12]

Wspomniane cechy sprawiają, że edukacja dorosłych jest działalnością elastyczną. Dzięki temu istnieje duża możliwość natychmiastowego zareagowania trafnymi ofertami edukacyjnymi w zmieniające się potrzeby w zakresie kształcenia dorosłych. Elastyczność wyraża się także w możliwości dostosowania pory poszczególnych zajęć do czasu jakim dysponują  określone grupy ludzi uczących się. Ważne jest również to, że edukacja dorosłych jest ściśle powiązana ze sprawami gospodarczymi, społecznymi i kulturalnymi kraju. Z nich bowiem wypływa potrzeba rozwoju tej edukacji. Ona też staje się stymulatorem przemian w kraju w wymienionych zakresach.

Dziś nie ma już wątpliwości co do zasadności rozwoju edukacji dorosłych. Argumentów przemawiających za tym ciągle przybywa. Pierwszy i niewątpliwie najważniejszy, to szybkie tempo przemian współczesnej cywilizacji. Ich motorem jest postęp techniczny, który sprawia, że zmienia się otoczenie człowieka, a w związku z tym zmieniają się wymagania kwalifikacyjne, pojawiają się nowe kategorie zawodowe. Większość ludzi po ukończeniu nauki szkolnej i rozpoczęciu pracy zawodowej, musi rozpocząć intensywne aktualizowanie posiadanej wiedzy, doskonalić swoje umiejętności, stale poszerzać doświadczenia zawodowe i życiowe do poziomu wyznaczonego przez postęp nauki i techniki. Edukacja – często wymuszana przez warunki – staje się jedną z głównych recept na przygotowanie człowieka do poradzenia sobie w życiu toczącym się w zmiennej i stale rozwijającej się cywilizacji, sposobem na rozszerzenie kompetencji i zakresu zdolności adaptacyjnych człowieka do nowych warunków. Rozwój techniczny, technologiczny i organizacyjny sprawia, że wiedza zdobyta w szkole w okresie dzieciństwa i młodości ulega dezaktualizacji. Tempo tych zmian sprawia, że rola edukacji dorosłych jest już nie tyle ogromna, co stale rosnąca. Za potrzebą rozwoju edukacji dorosłych i upowszechnianiu się idei dalszego kształcenia przemawiają także: rozległość zasobów intelektualnych człowieka, bezrobocie, aspiracje ludzi do wiedzy.

O potrzebie troski o rozwój kształcenia dorosłych przekonują też wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r., dotyczące poziomu wykształcenia ludzi w naszym kraju. Wyniki są następujące: poza podstawowe wykształcenie nie wyszło 33,8% ogółu dorosłej ludności, wykształcenie zawodowe uzyskało 24,1%, a wykształceniem średnim, policealnym i wyższym może poszczycić się niecałe 50% ludzi dorosłych.[13]

Powyżej przedstawione argumenty dowodzą, ze edukacja dorosłych stała się dzisiaj twardą koniecznością, swoistym i niczym niezastąpionym stymulatorem adaptacji człowieka do życia w cywilizacji.

Kształcenie dorosłych w dzisiejszej rzeczywistości polskiej zyskuje coraz większe zainteresowanie, a także nadaje mu się coraz wyższą rangę. A to wszystko za sprawą szybkiego postępu technologicznego, wzrastających aspiracji u ludzi dorosłych, a także w wyniku potrzeby zdobywania coraz to nowszych umiejętności, po to, aby zapewnić sobie bezpieczną pozycję na rynku pracy.

Dzisiejsza edukacja dorosłych ciągle zmienia się na lepsze. Widoczne jest przechodzenie od kształcenia formalnego do niezależnego i nieformalnego, a tym samym bardziej elastycznego. Dzięki niej w większym stopniu następuje przygotowanie ludzi do zmieniającej się i rozwijającej demokracji w społeczeństwie oraz do wartości i wyższej jakości życia; odchodzi się od tradycyjnych dyscyplin i przedmiotów nauczania na rzecz nowych treści i zakresów edukacyjnych.

8

Bibliografia:

Aleksander T., Andragogika. Podręcznik dla studentów szkół wyższych, Ostrowiec Św. 2002

Aleksander T., Dynamika rozwoju i starania o poprawę jakości oświaty dorosłych w Polsce, w: Pedagogika pracy i andragogika z myślą o dorastaniu, dorosłości i starości człowieka w XXI wieku, pod red. Z. Wiatrowskiego, K. Ciżkowicza, Włocławek 2007

Demetrio D., Edukacja dorosłych, w: Pedagogika. Subdyscypliny pedagogiki. tom III , pod red. B. Śliwerskiego, Gdańsk 2006

Kusztelak A., Strategia kształcenia zdalnego – przyszłością kształcenia i doskonalenia dorosłych, w: Nauczyciel andragog u progu XXI wieku, pod red. W. Horynia, J. Maciejewskiego, Wrocław 2002

Pachociński R., Andragogika w wymiarze międzynarodowym. Podręcznik dla studentów pedagogiki, Warszawa 1998

Półturzycki J., Tendencje rozwojowe edukacji dorosłych w XXI wieku, w: Nauczyciel andragog u progu XXI wieku, pod red. W. Horynia, J. Maciejewskiego, Wrocław 2002

Skrzypczak J., Proces kształcenia człowieka dorosłego, w: Wprowadzenie do andragogiki, pod red. T. Wujka, Radom 1996

Skrzypczak J., Współczesne strategie kształcenia dorosłych, w: Wprowadzenie do andragogiki, pod red. T. Wujka, Radom 1996