Fort Winiary (nazywany potocznie Cytadelą).docx

Fort Winiary (nazywany potocznie Cytadelą)- centralny fort w strukturze umocnień Twierdzy Poznań (niem. Festung Posen) położony na Wzgórzu Winiarskim.


Cytadela stanowiła ostatni punkt oporu Niemców i została zdobyta 23 lutego 1945 roku - w 27. rocznicę utworzenia Armii Czerwonej. Fortyfikacje zostały częściowo zburzone w trakcie zdobywania miasta. Najbardziej ucierpiała reduta koszarowa, pozostałe elementy fortu doznały tylko lekkich uszkodzeń.

Po wojnie fort systematycznie rozbierano. W latach 1963-1970 Cytadela została oczyszczona z ruin budowli obronnych i przekształcona w Park-Pomnik Braterstwa Broni i Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Budowa parku doprowadziła do niemalże całkowitej rozbiórki fortu, a pozyskaną cegłę użyto do odbudowy zrujnowanej Warszawy i Poznania.

Obecnie występuje pod nazwą Park Cytadela i jest największym parkiem miasta.
Od strony centrum miasta - na przedłużeniu al. Niepodległości (dawniej ul. Stalingradzkiej) - na Cytadelę prowadzą monumentalne schody. Na szczycie schodów znajduje się Pomnik Bohaterów (dawniej z radziecką czerwoną gwiazdą na szczycie), liczący 23 metry wysokości, odsłonięty w pierwszą rocznicę wyzwolenia Poznania spod okupacji niemieckiej – 23 lutego 1946 roku.

Na stokach Cytadeli miała miejsce ostatnia w historii Polski publiczna egzekucja. W dniu 14 lipca 1946 roku powieszono tutaj z wyroku Najwyższego Trybunału Narodowego nazistowskiego zbrodniarza - niemieckiego gauleitera Kraju Warty (niem. Warthegau) Artura Greisera.


Trzy alejki parkowe noszą nazwy, są to:
al. Braterstwa Broni - upamiętniająca polsko-radzieckie braterstwo broni z okresu II wojny światowej,
al. Cytadelowców
- upamiętniająca mieszkańców Poznania, którzy pomagali Armii Czerwonej zdobyć Cytadelę w 1945 roku,
al. Republik - na cześć republik Związku Radzieckiego.
Na terenie parku znajdują się cmentarze: parafialny św. Wojciecha, garnizonowy, wojenny Cmentarz Bohaterów Radzieckich, wojenny Cmentarz Wspólnoty Brytyjskiej, Cmentarz Bohaterów Polskich oraz relikty dawnego cmentarza tzw. starogarnizonowego, niemieckiego Cmentarza Honorowego (Ehrenfriedhof) oraz kwatera prawosławna. Na cmentarzu garnizonowym znajdują się mogiły powstańców styczniowych, wielkopolskich, żołnierzy z lat 1918-1920, generałowie, kawalerowie Virtuti Militari. Ofiary terroru hitlerowskiego i sowieckiego oraz Cytadelowcy znajdują się na Cmentarzu Bohaterów Polskich. Są też tutaj pomniki jeńców rosyjskich i francuskich. Na terenie Cmentarza Wspólnoty Brytyjskiej spoczywa 48 uczestników tzw. Wielkiej Ucieczki, wśród nich Polacy.

W ocalałych budowlach fortecznych - funkcjonują dwa muzea - oddziały Wielkopolskiego Muzeum Walk Niepodległościowych w Poznaniu:
Muzeum Uzbrojenia,
Muzeum Armii Poznań.

Obiekty forteczne warte obejrzenia:
Rawelin I
Reduta I
Brama Północna (Polna)
Bastion II
Estakada Małej i Wielkiej Śluzy

Inne ciekawe obiekty na terenie dawnego fortu to:

amfiteatr,
rosarium,
Dzwon Pokoju,
Młodzieżowy Dom Kultury "Harcówka",
instalacja rzeźb "Nierozpoznani" Magdaleny Abakanowicz, wykonana z okazji 750-lecia lokacji Poznania.


Walki o Cytadelę w 1945 roku

12 stycznia 1945 ruszyła znad Wisły zimowa ofensywa Armii Czerwonej. Dowództwo Wehrmachtu spodziewało się natarcia na Wielkopolskę nie wcześniej niż późną wiosną 1945 roku. Jednak już 24 stycznia sowieckie czołgi oskrzydliły miasto-twierdzę Poznań, które stanowiło ważny ośrodek komunikacyjny na drodze do Berlina.
Operację wyzwolenia Poznania spod okupacji niemieckiej przeprowadzała 8 Armia Gwardii gen. Wasilija Czujkowa. Nie udało się jej opanować miasta z marszu, używając wojsk pancernych. Poznań broniony był przez garnizon liczący ok. 24 tys. żołnierzy Wehrmachtu, pod dowództwem gen. Ernsta Matterna, później gen. Ernsta Gonella. Sowieci zmienili taktykę, wycofali wojska pancerne, a zdobycie okrążonego miasta powierzyli piechocie, która systematycznie wypierała Niemców z kolejnych domów i dzielnic. Do końca stycznia opanowała Wildę, Łazarz i Grunwald, do 3 lutego Jeżyce i Sołacz. Po dwóch tygodniach wyparła nieprzyjaciela ze śródmieścia, zdobyła obszary miasta położone po wschodniej stronie Warty. Ostatnim punktem niemieckiego oporu stał się Fort Winiary – Cytadela Poznańska.
Broniący Cytadeli niemieccy żołnierze w liczbie kilku tysięcy byli dobrze wyposażeni w broń maszynową i przeciwpancerną (głównie panzerfausty). Rosjanie, choć nie dysponowali siłami wystarczającymi do szturmu, mieli miażdżącą przewagę w broni ciężkiej – artylerii i lotnictwie. Ostatecznie Cytadela została zdobyta, po pięciodniowym szturmie, rankiem 23 lutego 1945 roku.
W walkach o miasto brali udział poznaniacy. Pełnili rolę przewodników dla nacierających żołnierzy Armii Czerwonej, pomagali utrzymywać łączność pomiędzy oddziałami, a także działali w spontanicznie organizowanych oddziałach milicji (później – Milicji Obywatelskiej). Część z nich znalazła się w szeregach walczących ochotniczo (m.in. grupy akowskie por. Jerzego Kieszczyńskiego i ppor. Mieczysława Patzera), większość jednak – w wyniku przymusowego poboru zainicjowanego przez dowództwo sowieckie w dniach 20, 21 i 22 lutego 1945. Zmobilizowane grupy mieszkańców wykorzystywano m.in. do prac transportowych, inżynieryjno-saperskich, ewakuacji rannych, włączono je także – wyposażając w broń – do oddziałów szturmujących Cytadelę. Zasługą tzw. „cytadelowców” był między innymi udział w budowie przejść przez fosy, co pozwoliło na przerzucenie do wnętrza fortu ciężkiej broni i wojska. Praca ta odbywała się pod ciągłym ostrzałem z niemieckich stanowisk obronnych, powodującym ogromne straty wśród szturmujących winiarski fort.
Trudno dziś precyzyjnie określić liczbę „cytadelowców”. Podawane są liczby od 1500-2000 osób (dane z lat 1946-48) do 4700-5000 w publikacjach Zbigniewa Szumowskiego. Według tego ostatniego autora, bezpośrednio w szturmie Cytadeli wzięło udział około 1000 poznaniaków zmobilizowanych w ostatnim rzucie. Równie trudna do ustalenia jest wysokość strat. Historyk Marian Olszewski w swoich opracowaniach wspomina o 96 polskich ofiarach walk, inni określają je na ponad 100 zabitych i ponad 200 rannych. Większość poległych „cytadelowców” pochowano początkowo na placu Zamkowym (obecnie plac Mickiewicza), a w listopadzie 1945 roku groby przeniesiono do nowo utworzonej kwatery na Cmentarzu Bohaterów na Poznańskiej Cytadeli (dziś Cmentarz Bohaterów Polskich).