1.ZDOLNOŚC PRAWNA I JEJ WYMOGI
Zdolność prawna zaczynała się od chwili narodzin, ale tylko osób wolnych, niewolnicy jej nie mieli.
Pełna zdolność prawna stawała się udziałem tylko osób wolnych, którzy urodzili się jako obywatele rzymscy i jako osoby sui iuris.
Latynowie i pelegryni osiągali przez urodzenie zdolność prawną według własnych systemów prawnych.
ZDOLNOŚĆ PRAWNA – jest to zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków.
W nomenklaturze prawniczej ten, kto ma zdolność prawna nazywany jest osobą.
W prawie rzymskim inaczej wyglądała podmiotowość prawna w świetle prawa prywatnego, a inaczej w świetle prawa publicznego.
· Prawo publiczne: brak pojęcia osoby alieni iuris
· Prawo prywatne: zdolność prawna w prawie prywatnym można było nabyć z chwila urodzenia – gdy ojciec dziecka, obywatela rzymskiego, nie żył lub nie mógł sprawować nad nim patria potestas, np. w przypadku dziecka pozamałżeńskiego.
Pojedynczą osobę ( persona) i jej sytuacje prawną określano terminem caput.
Sytuacje prawna jednostki ludzkiej ( pełną zdolność prawną) określały w szczególności :
1. status libertatis – stan wolności czy niewoli
2. status civitatis – stanowisko w państwie
3. status familiae – stanowisko zajmowane w rodzinie
Zdolności prawnej majątkowej nie mieli:
a) niewolnicy
b) nieobywatele
c) osoby alieni iuris ( z wyjątkiem synów mających peculium castense, quasi canstense czy adventicium).
W niektórych przypadkach prawo rzymskie zastrzegało dla dziecka poczętego, ale jeszcze nieurodzonego ( nasciturus) możność nabycia pewnych uprawnień ( np. prawa do spadku), warunkiem było to , aby urodziło się żywe.
„Nasciturus pro iam habetur, quotens de commodis eius agitur” ( dziecko poczęte uważa się za już urodzone, ilekroć chodzi o jego korzyść).
Dla ochrony prawa dziecka poczętego ustanowiono specjalnego kuratora - curator
Ventris.
UTRATA ZDOLNOŚCI PRAWNEJ:
1. przez śmierć
2. na skutek utraty dotychczasowego status :
a) przez stanie się osobą alieni iuris
b) przez utratę obywatelstwa
Każdą zmianę status Rzymianie nazywali capitis deminutio ( czyli uszczuplenie praw).
Capitis deminutio maxima – największe uszczuplenie praw – następowało gdy ktoś tracił równocześnie obywatelstwo i wolność np. na skutek wyroku w procesie, na skutek popadnięcia w niewolę u wrogów
§ ius postliminii – czyli prawo powrotu – na jego mocy obywatel rzymski, który powrócił zniewoli u wrogów odzyskiwał wszelkie prawa, które miał przed popadnięciem w niewolę
§ jeśli zaś obywatel rzymski zmarł w niewoli u wrogów, to od I w p.n.e. przyjmowano fikcję że zmarł on w chwili dostania się do niewoli jako osoba wolna ( w celu zachowania ważności sporządzonego testamentu) à fictio legis Corneliae
Capitis deminutio media – średnie uszczuplenie – zachodziło przy utracie obywatelstwa z zachowaniem wolności
Capitis deminutio minima – najmniejsze uszczuplenie – gdy przy zachowaniu wolności i obywatelstwa zmieniało się swoja pozycję w rodzinie.
2.POCZĄTEK I KONIEC OSOBOWOŚCI FIZYCZNEJ
Osobowość prawna człowieka w prawie rzymskim rozpoczynała się z chwilą urodzenia tylko osób wolnych. Niewolnicy jej nie mieli.
Pełną zdolność prawną miał ten, kto jednocześnie posiadał status libertatis, civitatis i familiae – czyli obywatel rzymski, będący osobą sui iuris.
Osoby alieni iuris miały ograniczona zdolność prawną.
Pewne prawa ( np. prawo do spadku) można było zastrzec już dla płodu ( nasciturus). Dla ochrony jego praw można było nawet ustanowić specjalnego kuratora. Nowonarodzony stawał się podmiotem praw tylko wtedy, kiedy urodził się żywy. Nabycie zdolności prawnej przez noworodka mogło mieć doniosłą wartość zwłaszcza na gruncie prawa spadkowego.
Osobowość fizyczna człowieka kończył się z chwilą śmierci. Jednak zmiany w konstrukcji zdolności prawnej mogły nastąpić jeszcze za życia człowieka, przez utratę lub zmianę w obrębie jednego z trzech statusów:
- status libertatis
- status civitatis
- status familiae
Stosownie do tego stosowano trzy rodzaje umniejszania osobowości człowieka:
a) capitis deminutio maxma – zachodziła gdy podmiot tracił wolność
b) capitis deminutio media – zachodziła gdy tracił obywatelstwo rzymskie
c) capitis deminutio minima – gdy zmieniał swe stanowisko rodzinne
3.STATUS LIBERTATIS
Czyli stan wolności lub niewoli.
Najważniejszy podział wg Gaiusa: „wszyscy ludzie albo są wolni, albo są niewolnikami”
Niemały wpływ na sytuację prawną człowieka wolnego miała także cześć obywatelska ( existimatio) – rzymianie przywiązywali do niej wielką wagę.
WOLNI
Kategoria ludzi wolnych jest bardzo zróżnicowana. Gaius uważał za najważniejszy podział na :
- wolnourodzonych ( ludzie wolni od urodzenia) à ingenui
- wyzwoleńcy ( byli niewolnicy) à libertini
INGENUI LIBERTINI
Wolni mieszkańcy państwa rzymskiego zarówno wolno urodzeni jak i wyzwoleńcy różnili się miedzy sobą rodzajem swego stanowiska w państwie ( status civitatis).
Niewolnik był traktowany jako przedmiot prawa. Nie mógł być właścicielem, wierzycielem czy podmiotem w sferze prawa familijnego, nie mógł pozywać ani być pozwanym. Właściciel niewolnika mógł mu przekazać część swego majątku w zarząd, jako tzw. peculium, ale majątek oraz uzyskiwane z niego pożytki stanowiły własność właściciela niewolnika
Właściciel miał nad niewolnikiem prawo życia i śmierci. Miał tez prawo wyzwolenia.
Obok osób wolnych i niewolników istniała kategoria
osób półwolnych – były to osoby formalnie wolne, ale ich wolność nie była pełna.
Do tej kategorii zaliczani byli:
- dłużnicy poddani egzekucji osobistej ( addicti)
- najemni gladiatorzy
- przedsiębiorcy poddani surowej dyscyplinie ( auctorat)
- osoby wykupione z niewoli nieprzyjacielskiej
- personae in mancipio czyli dzieci sprzedane w niewole przez swoich ojców w specyficzny stan zależności
- coloni – drobni dzierżawcy gruntów rolnych, początkowo wolni, ale w okresie dominatu trwale przytwierdzeni do ziemi
4.POWSTANIE NIEWOLI
Niewolnicy rekrutowali się głównie z jeńców wojennych oraz dzieci urodzonych w niewoli, ponieważ niewola była stanem dziedzicznym - urodzenie się z matki- niewolnicy, płód niewolnicy ( patus ancilae) przypadał właścicielowi i powiększał jego majątek. Wyjątkiem była sytuacja kiedy matka w czasie ciąży choćby na chwilę odzyskała wolność – wtedy dziecko rodziło się wolne.
Inne sposoby popadania w niewolę:
1) wzięcie w niewolę nieprzyjacielską w wyniku działań wojennych – jednak obywatel Rzymski miał prawo powrotu
2) sprzedaż w niewolę trans Tiberim – czyli niewypłacalnego dłużnika
3) sprzedaż w niewolę dezerterów i osób uchylających się od spisu powszechnego
4) niewolnikami stawali się skazani na ciężkie roboty w kopalniach lub na walkę ze zwierzętami
W prawie prywatnym okresu cesarstwa na uwagę zasługuję sposób utraty wolności na postawie uchwały senatu à S.C. Claudianum. Kobieta wolna, która utrzymywała stosunki z cudzym niewolnikiem bez zgody jego właściciela, stawała się sama niewolnica tego właściciela, później Justynian uchylił moc obowiązującą tej uchwały.
Człowiek w niewoli stawał się instrumentum vocale.
5.POŁOŻENIE PRAWNE NIEWOLNIKÓW
Niewolnik to servus lub mancipium, niewolnica – ancilla. Właściciel niewolnika to jego pan – dominus.
Jego władza nad niewolnikiem nazywa się potestas.
Niewolników w prawie rzymskim traktowano jak rzeczy, niewolnik był przedmiotem prawa. Właściciel miał wobec niewolnika vitae necisque potestas – czyli władzę życia i śmierci.
Niewolnik był przedmiotem obrotu gospodarczego, a w związku z tym, jego właściciel mógł z nim zrobić co chciał ( sprzedać, oddać w najem, zapisać w testamencie).
Niewolnik w świetle prawa prywatnego był rzeczą, ale rzeczą szczególną, zwana czasami instrumentum vocale – narzędziem mówiącym.
Związki między niewolnikami nie były małżeństwem. Związek taki nazywał się contubernium – także jeśli chodziło o związki mieszane np. niewolnik i osoba wolna – wtedy tez był contubernium.
Dzieci zrodzone z takiego związku zawsze były własnością – niewolnikami należącymi do właściciela matki.
Niewolnik nie mając zdolności prawnej nie mógł mieć prawnie swego majątku. Przez swoje działania mógł tylko skutecznie nabywać, polepszać sytuacje swojego pana. Nie mógł jej pogarszać, gdyż za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika, właściciel wg ius civile nie odpowiadał. Niewolnik zaciągał zobowiązania naturalne. Właściciel odpowiadał natomiast za przestępstwa swoich niewolników w formie odpowiedzialności oksalnej .
NIEWOLNICY NIE MIELI ŻADNYCH PRAW PUBLICZNYCH!
6.SPOSOBY WYZWALANIA NIEWOLNIKÓW
Wyzwolenie to MANUMISSIO. Termin ten oznacza dosłownie wypuszczenie z ręki.
Sposoby uwalniania były liczne i urozmaicone.
WG PRAWA CYWILNEGO WG PRAWA PRETORSKIEGO
1. Wyzwolenie według prawa cywilnego
Właściciel w ramach swoich uprawnień mógł wyzwolić niewolnika, na skutek wyzwolenia niewolnik mógł się stać obywatelem rzymskim, jeśli został wyzwolony za pomocą jednego z uznawanych przez ius civile sposobów formalnych:
a) manumissio vindicta – była wyzwoleniem dokonywanym przez właściciela przed organem władzy państwowej, najczęściej pretorem i za jego aprobatą.
b) manumissio censu – wyzwolenie polegało na wpisie dotychczasowego niewolnika ( z upoważnienia właściciela) na listę obywateli przy okazji spisu dokonywanego co 5 lat przez cenzorów.
c) manumissio testamento – było to nadanie wolności w testamencie, a zatem po śmierci właściciela. Dyspozycja testamentowa mogła zwierać różną treść:
- wyzwolenie mogło nastąpić bezpośrednio po otwarciu testamentu
- wyzwolenie mogło być uzależnione od spełnienia określonego warunku przez niewolnika
- ostatnim sposobem mogło być wyzwolenie przez sposób powierniczy – sporządzający testament nakładał na osoby obdarowane obowiązek wyzwolenia wskazanych niewolników.
* manumissio in ecclesia – chrześcijański sposób wyzwalania przed biskupem i zebrana gminą wyznaniowa.
2. Wyzwolenie według prawa pretorskiego
Zdarzało się, że niewolnik został wyzwolony w sposób nieformalny :
- inter amicos ( w gronie przyjaciół)
- lub per epistularum ( w liście)
Wyzwolony w taki sposób zostawał w świetle ius civile nadal niewolnikiem, chociaż faktycznie korzystał z wolności. Wyzwolonych w ten sposób ochraniali Pretorowie, odmawiając właścicielom prawa do ponownego wtrącenia nieformalnie wyzwolonych do niewoli. Byli to tzw. „wyzwoleńcy prawa pretorskiego”. Ich sytuacje prawna unormowała lex Iuna Norbana z 19 r.n.e. nadając im upośledzone stanowisko Latynów à latyni juniańscy. Odtąd Latyn żył jak wolny, ale po śmierci jego majątek wracał do właściciela, który dokonał wyzwolenia. Dopiero Justynian zniósł kategorie Latynów juniańskich i wszelkie rodzaje wyzwoleń prowadziły do wolności i obywatelstwa.
7.POŁOŻENIE PRAWNE WYZWOLEŃCÓW
Wyzwoleniec nazywał się LIBERTUS albo LIBERTINUS.
Położenie wyzwoleńców było różne w zależności od rodzaju uzyskanej wolności.
Obywatelem rzymskim stawał się tylko wyzwolony przez obywatela i to z zachowaniem formy uznanej przez prawo cywilne.
Wyzwoleniec Latyna stawał się Latynem, peregryna – pelegrynem ;)
Wyzwoleńcy wszystkich kategorii byli upośledzeni zarówno w sferze prawa publicznego jak i prywatnego. Wyzwoleńcy nie mieli prawa ius honorum czyli dostępu do urządzeń republikańskich.
W sferze prawa prywatnego ciążyło nad nimi prawo patronatu ( ius patronatus). Z mocy prawa patronem wyzwoleńca stawał się osoba wyzwalająca, wobec której libertinus miał określone obowiązki. Zobowiązany był do świadczenia bezpłatnych usług, które przyrzekał jeszcze przed wyzwoleniem. Ciążył również nad nim obowiązek alimentacyjny wobec patrona.
Wyzwoleniec winien również okazywać patronowi posłuszeństwo i uległość, co w prawie przejawiało się tym, że nie mógł pozywać patrona do sądu bez zgody pretora, a skarg infamujących nie mógł w ogóle wytaczać przeciw niemu.
Wyzwoleńcy mieli swobodę rozwijania działalności gospodarczej i często dochodzili do znacznych majątków. Co nie pozostawało bez znaczenia dla patrona.
Patron dziedziczył po wyzwoleńcu, który nie pozostawił najbliższych dziedziców, ani testamentu. Najgorsza była sytuacja wyzwoleńców zaliczanych do peregrini dediticii. Były to osoby, które przed wyzwoleniem były karane lub używane do igrzysk cyrkowych. Nie mogli oni nigdy stać się obywatelami rzymskimi. Co więcej, nie mogli się osiedlać w Rzymie, ani w stumilowym okręgu od Rzymu.
Prawo patronatu było dziedziczne po stronie patrona, natomiast dzieci wyzwoleńców rodziły się już jako wolnourodzeni ( ingenui).
Przykrą zależność wynikającą z prawa patronatu mogły usunąć tylko przywileje cesarskie, zwalniało wyzwoleńca od ograniczeń w prawie publicznym i zapewniało mu za życia stanowisko podobne do wolnourodzonych ale nie znosiło prawa spadkowego patrona .
8.STANOWISKO PRAWNE OBYWATELI RZYMSKICH
Status Civitatis
W starożytności obywatelstwo miało istotny wpływ na zdolność prawną, ze względu na obowiązującą wówczas zasadę osobowości prawa. W myśl tej zasady każdy obywatel rządził się prawem tej gminy czy civitas, do której należał.
W starożytnym Rzymie istniały trzy zasadnicze kategorie mieszkańców:
1) obywatele rzymscy (cives Romani)
2) Latynowie (Latini)
3) cudzoziemcy (peregrini).
Gospodarzami państwa rzymskiego byli obywatele rzymscy, w związku z tym mieli szerokie uprawnienia w sferze prawa publicznego. Posiadali aparat władzy w swoich rękach.
Sprawowali urzędy (ius honorum...
WPIA.KATOWICE