krol-edyp.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

SOFOKLES

Król Edyp

ł.  

WSTĘP [KAZIMIERZA MORAWSKIEGO]

.     

Lajos, król Teb i mąż Jokasty, otrzymał był groźną wróżbę, że zgi-

nie z rąk własnego syna. Gdy mu więc syn ten się naroǳił, oddał on

go niewolnikowi i kazał wynieść w pobliskie góry Kiteronu. Przebito

ǳiecięciu kostki, jak ǳiś jeszcze zabitej zwierzynie przebĳa się skoki,

a przeciągnąwszy przez rany w stopach sznur, uniósł go powolny roz-

kazom pana pachołek w ǳikie ustronie. Zdjęty jednak litością nie po-

rzucił on tam ǳiecka na śmierć głodową czy też łup ǳikich zwierząt,

lecz oddał je znajomemu pasterzowi z Koryntu, który na tych samych

polanach górskich pasał swoje bydło. Ten znów powierzył nieszczęśliwe

pacholę bezǳietnym panom Koryntu, królowi Polybosowi i jego mał-

żonce Meropie. Tutaj tedy wzrastał młoǳieniec, nazwany Edyp , czyli

dosłownie r , od blizn, które widniały na jego zranionych

niegdyś stopach.

Spęǳił on pierwsze lata szczęśliwe w błogiej nieświadomości, że nie

był właściwie synem przybranych tych roǳiców. Nierozważne jednak

słowo towarzysza wzbuǳiło w nim pewne niepokoje, których nie umiał

stłumić; postanowił tedy w Delfach od Apollina dowieǳieć się prawdy.

Bóg jednak, zamiast pożądanego światła, dał mu straszną odpowiedź, że

własnego ojca zamorduje, pojmie za żonę własną matkę i spłoǳi z nią

nieszczęsne pokolenie. Aby uniknąć tej grozy, opuścił tedy Edyp Ko-

rynt, gǳie pozostali jego mniemani roǳice, i samowolnie puścił się na

wędrówkę przez Focydę. W tym samym zaś czasie król tebański Lajos

wybrał się był w podróż do wyroczni delﬁckiej. Przypadek zrząǳił, że

w ciasnym wąwozie poczet króla spotkał się z młoǳieńczym pielgrzy-

mem. Przy wymĳaniu się doszło do zwady i bójki, która zakończyła się

krwawo. Młody Edyp zabił Lajosa i jego towarzyszy, z wyjątkiem jed-

nego, który wrócił do Teb i aby zakryć się tutaj przed hańbą i zarzutem

tchórzostwa, rozsiewał wieść, iż król zginął z rąk rozbójników.

Edyp tymczasem, pielgrzymując dalej, przybył do stolicy tebańskiej.

Tutaj sprawował po śmierci Lajosa rządy Kreon, brat królowej Jokasty.

Ale miasto jęczało pod obuchem srogiego nieszczęścia; bóstwo bowiem

zagniewane, podobno Hera, nasłało tu jakiegoś potwora, który porywał

i uśmiercał tebańskich młoǳieńców. Potwór ten o twarzy luǳkiej, cie-

le i szponach lwa skrzydlatego, nazywał się , czyli zmorą albo

„dławicielką”. Dłuższy czas oczekiwano już tam zbawcy, który by gród

od tej plagi wyzwolił; nagle pojawił się nieznany przybysz z obczyzny,

Edyp, i zwalczył groźnego potwora. W nagrodę miasto oddało mu rę-

kę królowej Jokasty. — Jest to motyw częsty w baśniach wszystkich

wieków i narodów, opowiadających chętnie o rycerzach, którzy przez

czyn waleczny, zwycięskie pokonanie ǳikiego zwierza czy też ǳiwoląga

zdobywają sobie rękę księżniczek czy królewien. Później baśń ta została

przetworzona i Sﬁnks stawiał śmiałkom zagadki, od których rozwiąza-

nia zależało ich życie. Edyp według tych opowieści odgadł rzekomo, że

zagadka o istocie, która z rana na czterech nogach choǳi, w południe na

dwóch, a na trzech pod wieczór, odnosi się do człowieka i jego żywota;

po czym Sﬁnks, uznawszy się za pokonanego, rzucił się sam w przepaść

ze skały, z której dotąd groził miastu i gnębił jego mieszkańców.

 Król Edyp



ǲielny przybłęda objął więc rządy w Tebach i pojął Jokastę za mał-

żonkę. Jako ǳieci z kazirodczego tego związku nazywa poezja znane

postaci Eteokla i Polinika, Antygonę i Ismenę. Po pewnym czasie za-

czyna się atoli prawda i groza położenia na wierzch wybĳać. Edyp sam

usiłuje ją odkryć i wyśleǳić. Kiedy zaś łuski z oczu mu spadły, targa

się on na wzrok swój, a oślepiony znosi teraz różne cierpienia, czy to

w ciemnicy więzienia, czy, według innego podania, na tułaczce.

Dojrzeliśmy pewne rysy baśni ludowej w tej opowieści; na dnie

jednak tego mitu o Edypie leżała jakaś wiara w bóstwo ziemne, któ-

re z matki ziemi zroǳone, jak każdy jej płód, następnie znów się z nią

łączy i żeni, ciągle więc się odnawia i usuwa przeszłość, t. j. dawny rok,

czyli własnego ojca. To ziemskie bóstwo morduje więc corocznie swego

roǳica i poślubia własną matkę. — Fantazja Greków zmieniła z cza-

sem matkę-ziemię w śmiertelną kobietę, a jej syna-małżonka w króla

i bohatera, ubierając ich losy w tysiączne barwy i różnorodne zdarzenia.

Wielka groza osiadła odtąd na całym tym podaniu.

.       Król Edyp

yl wprowaǳił zapewne pierwszy mit o Edypie na scenę ateńską.

W r.  wystawił on swą niezachowaną tetralogię, osnutą na tym po-

daniu. Cztery sztuki: , Edyp , d pr i satyrowy

dramat p. t. złożyły się na całość, z której tylko trzecia sztuka się

uratowała. Później opracował Erypd mit o Edypie, zarówno w swej

tragedii Edyp , jako też w trylogii z r. , której trzy sztuki ,

rypp i przedstawiły całe podanie o losach nieszczęsnego

rodu Labdakidów. Ponadto w innych jeszcze sztukach wprowaǳił po-

staci tego cyklu na scenę; ale jedynie zachowały się po ǳiś

ǳień z tragedii Eurypidesa, których osnową były tebańskie podania.

Szczęśliwiej obszedł się los pod tym względem ze spuścizną starszego

rówieśnika Eurypidesa. Z zachowanych siedmiu tragedii l trzy

sztuki odnoszą się bowiem do mitu o Edypie. Król Edyp , Edyp Kl

i y przedstawiają nam z kolei trzy fazy tego roǳinnego dramatu.

Nie tworzyły te sztuki trylogii, bo w rozmaitych czasach jako odrębne

i samoǳielne tragedie pojawiły się na scenie. Najstarszą pod względem

czasu powstania była y , ǳiełem zaś starości poety Edyp K

l . Król Edyp wreszcie wystawiony został według prawdopodobnego

przypuszczenia krótko po roku  przed Chr., a więc w pierwszych

latach wojny peloponeskiej.

Kiedy nasz dramat się zaczyna, położenie w Tebach przedstawia się

nam w następujących zarysach. Edyp panował już cały szereg lat nad

miastem obok żony swej Jokasty, która go obdarzyła kilkorgiem ǳie-

ci. Teraz złowrogie Erynie, które prześladują Labdakidów od pokoleń,

zaczynają się dobierać do odrzwi pałacu, w którym zgroza i ohyda bez

luǳkiej wieǳy i winy Edypa rozgościły się i gǳie już zawiązał się naj-

straszniejszy z dramatów. Dobierać się też do tych odrzwi poczyna praw-

da.

 Król Edyp



Zaraza, której przyczyn i powodów nikt zbadać nie umie, naraz wy-

buchła w Tebach, i ǳiesiątkuje miasto. Zapytana wyrocznia delﬁcka

odpowiada, że krew zamordowanego Lajosa woła o pomstę i sprowa-

ǳa te klęski, że winowajcę wytropić należy i usunąć z kraju. Natenczas

Edyp zabiera się do spełnienia tego zadania, chce rozjaśnić ciemności,

a ǳiałanie jego gromaǳi wraz ze światłem coraz cięższe gromowładne

chmury nad jego głową, tak ciężkie, że go spychają wreszcie w otchłań

bezbrzeżną rozpaczy i nęǳy.

Poeta przeprowaǳa tę walkę o prawdę, raniącą i miażdżącą bohate-

ra dramatu, z wspaniałym artyzmem. Mamy tu całą skalę od buǳących

się wewnętrznych niepokojów, od szarpania się i miotania ze świtającym

światłem aż do ostatecznego przejrzenia rzeczywistości, której oko bo-

hatera znieść już nie może. Jeżeli cię oko twoje gorszy, wyjmĳ je, — to

wypełnia Edyp, bo mu się w końcu tak otwierają oczy na prawdę pełną

grozy, że aż patrzeć na nią nie jest w stanie i woli w ślepocie zamknąć się

przed tej sromoty obrazem. Kiedy wreszcie ona w całej nagości i przej-

rzystości mu się wyłania, zwraca się Edyp w przepięknej inwokacji do

słońca i światła ǳiennego, żegna się z jego strugami, aby niebawem

własną ręką na wzrok swój się targnąć.

Stoczenie się ze szczytu chwały i potęgi chyba w żadnej tragedii ta-

kiego odgłosu nie znalazło. Fortuna rzadko się pastwi w tak okrutny

sposób nad swoją oﬁarą. Edyp ma w królu Lirze postać pokrewną przez

bezmiar nieszczęścia, które setką ramion i sieci sięga po przeznaczone

oﬁary, nasuwa przy runięciu w przepaść ułudne gałęzie ratunku, które

łamią się za dotknięciem i pogrążają gwałtowniej i głębiej w czeluściach

rozpaczy. Rozpacz ta wybrzmiewa w końcu tragedii w tych urywanych,

poszarpanych przemowach Edypa, które są jękami bólu i nęǳy wobec

wiǳa, jękami bólu, sromoty… i miłości wobec własnych ǳieci, które

jak białe anioły opromieniają swym zjawieniem się w końcu dramatu

oślepionego starca, uchwyconego w szpony czarnego demona nieszczę-

ścia. Wszystkie boleści tych, co szukają winy w sobie, by kraj ratować,

tych, którzy wszelką oﬁarę, nawet własnej osoby, własnego szczęścia

gotowi złożyć na ołtarzu prawdy i dobra ogólnego, przedstawiono tu

w sposób pełen grozy.

W prl (w. –) wiǳimy mieszkańców znękanego miasta u stóp

ołtarzy; błagają oni bogów o zmiłowanie i odwrócenie zarazy. Edyp

przyrzeka im, że nie zaniecha niczego, aby wyśleǳić przyczyny gnie-

wu nieśmiertelnych. Posłał on już był Kreona do wyroczni delﬁckiej,

od której wszyscy się spoǳiewają wyjawienia prawdy i rady skutecz-

nej. Kreon rzeczywiście powraca i obwieszcza, iż Febus nakazuje usunąć

z kraju co najpręǳej mordercę Lajosa. Edyp więc postanawia go wyśle-

ǳić i wśród zebrania starszyzny obmyślić środki wybawienia i ratunku.

Następuje wejście czyli prd chóru (w. –): w pieśniach swych

maluje on wszystkie klęski, płynące z zarazy, wzywa z kolei bóstwa opie-

kuńcze grodu, aby stanęły w jego obronie. — Następują dialogi, czyli

pry pd sztuki (w. –). Edyp rzuca przed starszyzną swe

klątwy na mordercę Lajosa; te wyklinania, miotane nieświadomie na

własną osobę, są pełne tragicznej ironii. Przywołany przez Edypa wróż-

bita, ślepy Tyrezjasz, ma wskazać sprawcę dawnej zbrodni i wyjaśnić

ciemności. Tyrezjasz zna jej przebieg, ale nie chce stanowczo odsłonić

 Król Edyp



prawdy, waha się przed jej nagim wypowieǳeniem; lecz gdy Edyp unie-

siony gniewem obrzuca go podejrzeniami oszustwa i spiskowania, wy-

bucha także Tyrezjasz gwałtownymi groźbami i klątwą. Niepokoją one

Edypa, lecz odbĳają się jeszcze od jego przekonania i duszy, zaćmionej

coraz natarczywszymi podejrzeniami, że całe otoczenie czyha wyłącznie

na jego zgubę. Edyp sarka i miota się przeciw słowom wróżbity, jak kró-

lowie izraelscy Jeroboam i Manasse, karcący Amosa i Izajasza. Wieczny

bunt człowieka przeciw bolącej prawǳie buǳi się w Edypie wśród usiło-

wań, aby tę prawdę wydrzeć tajemnicy, która go otacza. Tyrezjasz rzuca

wobec tego słowo, które odtąd w rozlicznych odmianach tylokrotnie

pobrzmiewać miało w starciach mięǳy władcami ziemi a potęgą du-

chową:

Nie ty jesteś mi panem — ja sługą Apolla.

Chór także w swej pieśni ( pry , w. –) wĳe się

wśród niepewności, nie wie, na kogo jako na sprawcę zbrodni wskazywał

głos z Delf i następnie Tyrezjasz, a ostatecznie wyraża swój hołd i poǳiw

dla tyle zasłużonego dla Teb Edypa.

W dr pd (w. –) wytrącony z równowagi Edyp

znieważa w podobnym rozdrażnieniu szwagra swego Kreona, wypowiada

także przypuszczenie, że on podkopuje rozmyślnie jego właǳę i powa-

gę, spiskując z Tyrezjaszem. Kreon, brat i szwagier królewski, przedsta-

wia powszedni typ człowieka, rozkoszującego się w błogości wysokiej

parenteli, w wygodach swej dworskiej a nieodpowieǳialnej godności,

w służbie u zdrowego, poziomego rozsądku. Jest to jeden z tych luǳi,

którzy pchają swą taczkę statecznie, a w wyścigach życia taczki idą nieraz

pewniej, a czasem i pręǳej od rydwanów dobiegają do mety. W sporze

mięǳy Edypem i Kreonem porywczego władcę łagoǳą chór i królowa

Jokasta. Chór ten towarzyszy całej akcji jako życie powszednie, coǳien-

ne, rozwĳające się na szarej płaszczyźnie u stóp góry, na której grzmią

burze dramatu. — Ten chór tragedii greckiej niże na wątku akcji swe

sądy i zdania, wplata w prozę i grozę życia pogodne kwiaty poezji, w dra-

mat życiowy odgłosy praktycznego, czasem prawie poziomego rozsądku.

Ta ppl bywa niekiedy , ale najczęściej głosem tego boga,

którego poeta ancuski nazwał l d d . — Przez cały nasz

dramat chór ten, współczujący z Edypem, chwieje się mięǳy przywią-

zaniem i ufnością do władcy a strachem przed grozą, która zawisła nad

jego głową. Wobec Jokasty, która targa się na uświęcone stanowisko

wróżbitów, ujmuje się za bogów prawami i powagą. Bo , żona

dwóch królów tebańskich, ojca i syna, gwałtownie się uczepia swego

szczęścia i dostojności, z której dopusty losów mają ją strącić; nie chce

ona długo uznać i przejrzeć grozy skłębiającej się nad jej i Edypa głową,

wiǳi grę obłoków tam, gǳie spiętrzają się chmury przed burzą, odurza

siebie i innych zbyt długo błogą niepewnością, a na wszystko znajduje

wybieg, nawet w okolicznościach, w których trudno o wyjście. Kiedy

wróżby goǳą coraz wymowniej w Edypa jako mordercę, sarka ona na

wróżbiarzy i lekceważy ich słowa.

Wobec tych bluźnierstw podnosi zbożny protest chór w pieśni na-

stępującej w dr , w. –, ujmując się za naǳiemskimi

 Król Edyp



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: