studnia-i-wahadlo.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

EDGAR ALLAN POE

Studnia i wahadło

ł. ł ś

ia totou ono hi tua uo

Sanuini innoui non atiata auit

Soit nun atia ato nun uni anto

o ui dia uit ita auu atnt ¹

towi naon da a nu t iał owta na iu uu

aoinw w au

Zmiażdżyła mnie, śmiertelnie zmiażdżyła ta długotrwała agonia i gdy nareszcie

pozbawiono mię więzów i pozwolono przybrać postawę sieǳącą, uczułem, że tracę

zmysły. Wyrok — okrutny wyrok śmierci — był ostatnim, z umysłu ²dobitnie wy-

mówionym zdaniem, które dosięgło mych uszu. Po czym wydało mi się, iż brzmienia

głosów inkwizytorskich grążą się w bezbrzeżnej gędźbie³ majaczeń. Ów zgiełk narzu-

cił mej duszy poczucie kołowrotu — zapewne z tej przyczyny, żem go marzeniem

przysunął do koła młyńskiego. Ale to trwało jedno okamgnienie, gdyż oto nagle za-

niesłyszałem. Zachowałem jednak przez czas pewien jeszcze zdolność wiǳenia, lecz Wzrok

jakże straszliwie zolbrzymioną! Wiǳiałem wargi sąsiadów, sęǳiów czarno ubranych.

Jawiły mi się — białe, bielsze niż papier, na którym kreślę te słowa, oraz wąskie aż

do śmieszności, tak je zwęził skupiony wyraz okrucieństwa — niewzruszonych po-

stanowień — i nieugiętej wzgardy dla luǳkiego cierpienia. Wiǳiałem, jak rozkazy

skierowane ku temu, co było odwzorem mych Przeznaczeń, sączyły się świeżo z tych

warg. Wiǳiałem, jak się kurczowo sposobią do wygłoszenia słów śmiertelnych. Wi-

ǳiałem, jak zgłoska po zgłosce — klecą moje imię — i dreszcz mię przeszył, gdym

oto stwierǳił, że żaden dźwięk nie towarzyszy poruszeniom tych warg. Wiǳiałem

jeszcze przez kilka mgnień obłędnego strachu — miękkie i niemal niepochwytne

falowania draperii czarnych, które przesłaniały ściany komnaty. A potem wzrok mój Śmierć, Wizja

upadł na siedem wielkich świateł, utwierǳonych na stole. Zrazu przybrały postać

Miłosierǳia i zjawiły mi się jako biali a smukli aniołowie, którzy mi niosą zbawienie.

Lecz nagle, ni stąd — ni zowąd, śmiertelna odraza wtargnęła do mej duszy i każde

źdźbło mej istoty zadrżało, jakbym się zetknął z drutem stosu Volty⁴ — i kształty

anielskie przeǳierzgnęły się w widma bez znaczenia, w posiadaczy łbów ognistych,

¹ ia totou auu atnt — Nikczemny tłum oprawców niesyty krwi niewinnej przez

długie czasy dawał tu żer swym szałom. ǲiś, gdy ojczyzna pozyskała spokój, ǳiś, gdy pokruszono

pieczarę grabarzy, życie i zbawienie jawią się tam, kędy śmierć złowroga panowała.

² ułu — umyślnie, specjalnie.

³ da (starop.) — muzyka, gra na instrumencie.

⁴ to ot — a. ogniwo Volty; roǳaj ogniwa galwanicznego czyli ogniwa wytwarzającego prąd ǳię-

ki reakcjom chemicznym zachoǳącym mięǳy elektrodą a elektrolitem. Alessandro Volta (–)

i zrozumiałem, że nie mogę od nich oczekiwać żadnej pomocy. I wówczas do mej

wyobraźni, na kształt zbytkownej nuty muzycznej wsnuła się myśl o wybornym spo-

czynku, który nas czeka w mogile. Myśl ta przyszła ciszkiem i ukradkiem i wydało

mi się, że niemało czasu zużyć muszę na to, aby jej do dna pokosztować. Lecz w tej

samej chwili, gdy duch mój zaczął nareszcie głęboko wyczuwać i wypieszczać myśl

ową, twarze sęǳiów sczezły jak na skinienie różdżki magicznej, w nic się rozwiały

wielkie płomienie, ich światło wygasło doszczętnie, nastała ciemność ciemności —

wszelkie czucia zdawały się chłonąć wzajem bez reszty jak podczas szaleńczego i za-

wrotnego nura, którego daje dusza w Hadesie. I nic nie zostało z wszechświata prócz

nocy, milczenia i bezruchu.

Zemdlałem — nie powiem jednak, abym zatracił wszystką świadomość. Próżno Nieśmiertelność

byś się starał określić lub nawet opisać to, co mi z niej zostało. Lecz — koniec końcem

— nie wszystko było stracone. W śnie najgłębszym — też nie wszystko! W obłę-

ǳie — nie wszystko! W zemdleniu — nie wszystko! W śmierci — nie wszystko!

Nawet w grobie nie wszystko bywa stracone! W przeciwnym razie zabrakłoby nie-

śmiertelności dla człowieka.Buǳąc się z najgłębszego snu rozrywamy tkaninę pa- Sen, Zaświaty, Duch,

Ciało, Zmysły

Otchłań, Cień

słów do oczywistości, kroczymy po dwóch szczeblach — na pierwszym doznajemy

istnienia myśli i ducha, na drugim — istnienia ciała. Gdybyśmy, stanąwszy na dru-

gim szczeblu, mogli odtworzyć doznania pierwszego, wykrylibyśmy w nich według

wszelkiego, zda się, prawdopodobieństwa wszystek zasób wymownych wspomnień

o zaświatowej otchłani. Czymże jest owa otchłań? Do jakich uciekniemy się sposo-

bów, aby odróżnić przynajmniej jej cienie od cieniów mogilnych? Wszakże doznania

tego, com nazwał pierwszym szczeblem, jeśli nie powracają na skinienie woli, czyliż

natomiast nie jawią się po dłuższej przerwie — zgoła nieproszone, podczas gdy się

ǳiwimy, skąd im przybywać dano? Nie ten, co zmysłów nigdy nie stracił, odkry-

wa ǳiwne pałace i cudacznie znajome twarze w żużlach gorejących. Nie jemu dano

oglądać — snujące się w powietrzu — melancholĳne sny, których człowiek gminny

dostrzec nie potraﬁ. I nie jemu dano rozmyślać o woni jakiegoś nieznanego kwiecia

ani też obłąkać swej myśli tajemnicą rytmu, który dotąd jeszcze nie uǳielił się jego

uwaǳe.

W czasie częstych i natężonych prób usilnego zdążania do wytropienia stanu Wizja, Zmysły, Dusza,

Ciało

pozornego niebytu, kędym był duchem przeniknął, zdarzały się chwile, że roiłem

spełnienie swych zamiarów. Zdarzały się przelotne mgnienia, gdy wyczarowywałem

pokłady wspomnień, które mój rozum rozjaśniony w następnym okresie czasu⁵ nie-

odparcie spokrewniał ze stanem ducha, zabarwionym na pozór zanikiem świado-

mości. Cienie owych wspomnień jednoczą się dla mnie barǳo wyraźnie z wielkimi

postaciami, które mię dźwignęły wzwyż i niosły ku padołom — i raz jeszcze ku pa-

dołom — wciąż niżej ku padołom, aż do chwili, gdy potworny zawrót głowy ogarnął

mnie na samą myśl o nieskończoności owego opowiadania. Cienie owe wiążą się jed-

nocześnie w mej pamięci z jakimś trudnym do pochwycenia, nieokreślonym lękiem,

którego doznałem w sercu z powodu właśnie nadprzyroǳonych tego serca uciśnień.

Potem następuje uczucie nagłego znieruchomienia wszystkich istot dookolnych,

jak gdyby dźwigacze mej osoby — istny orszak widm! — przekroczyli w swym znĳ-

ściu kres bezkresu i przystanęli, pokonani bezcelowym dłużeniem się swych wy-

skonstruował swoje ogniwo w  r., używając jako elektrod płytek cynkowej i mieǳianej zanurzo-

nych elektrolicie z roztworu wodnego kwasu siarkowego. Siła elektromotoryczna (różnica potencjałów

elektrod, gdy przez ogniwo nie płynie prąd) ogniwa Volty wynosi ok. , V.

⁵ w oi au — ǳiś popr. w czasie a. w okresie.

   Studnia i wahadło



jęczą jakiegoś wiǳenia. Lecz po chwili — (tak kruchą zapewne jest owa tkanina)

— nie pamiętamy o naszej przynależności do wiǳeń. Powracając po utracie zmy-

siłków. Następnie pamięć moja stwierǳa dotyk czegoś oślizłego i wilgotnego, aż

w końcu wszystko staje się tylko obłędem — obłędem pamięci, która się miota u źró-

deł wstrętu.

Z błyskawiczną nagłością powracają do mnie — dźwięk i ruch — ruch niespokoj- Strach

ny serca i odgłos jego uderzeń w mych uszach. Potem — przerwa, w której wszystko

pierzcha. Potem znowu — dźwięk, ruch i dotyk — niby namacalne drganie, nurtu-

jące moją istotę. Potem gminne poczucie własnego istnienia — bez myśli — stan,

który trwa długo. Potem — przenagle — myśl i strach śmiertelny — i zapalczy-

wy wysiłek rzeczywistego zrozumienia tego, co się ze mną ǳieje. Potem gwałtowna

żąǳa ponownej utraty zmysłów. Potem nagłe odroǳenie duszy i udana próba poru-

szenia ciałem. I wreszcie całkowite przypomnienie sądu, draperii czarnych, wyroku,

mojej niemocy i mego zemdlenia. Wszystko, co nastąpiło po owej chwili, pochłonę-

ło najzupełniejsze zapomnienie: dopiero w czasie późniejszym, ǳięki wznowionym

do najwyższego stopnia wysiłkom, zdołałem to odtworzyć mgliście w pamięci.

Dotychczas nie rozwarłem oczu, czułem, że leżę na wznak i bez więzów. Wycią- Wzrok, Ciemność

gnąłem dłoń — i upadła ciężko na jakąś wilgoć i stwardniałość.

Pozwoliłem jej wypocząć w ten sposób przez minut kilka, usiłując odgadnąć,

gǳie jestem i się stałem. Śpieszno mi było do korzystania z mych oczu, ale nie

śmiałem. Bałem się pierwszego spojrzenia po dookolnych przedmiotach, nie dla-

tego, że się obawiałem widoku rzeczy potwornych, jeno dlatego, żem się przeraził

przypuszczeniem, iż nie zobaczę nic zgoła. Po upływie pewnego czasu z bezrozumną

rozpaczą serca otworzyłem oczy znienacka. Sprawǳiło się moje straszliwe przypusz-

czenie. Otaczała mnie ciemność nocy wiekuistej. Zrobiłem wysiłek, aby westchnąć.

Zdawało mi się, że brzemię mroków tłoczy mnie i dławi. Powietrze było niezno-

śnie ociężałe. Leżałem nadal bez ruchu i zrobiłem wysiłek, aby pobuǳić myśl do

ǳiałania.

Przywiodłem na pamięć praktyki inkwizycji i, poczynając od tego punktu, sta-

rałem się zeń wysnuć — moje położenie obecne. Wyrok zapadł — i zdawało mi się, Śmierć, Więzień,

Więzienie, Grób

⁶ autoda (z port. autoda : akt wiary) — końcowy etap procesu inkwizycyjnego polegający na

publicznej deklaracji przyjęcia lub odrzucenia religii katolickiej przez osoby oskarżone o herezję, powrót

do judaizmu, uprawianie czarów itp. Wyznaniu wiary towarzyszyła uroczystość zakończona spaleniem

skazańców na stosie (wyrok był niezależny od treści deklaracji, choć tej wymagano).

   Studnia i wahadło



że od owej chwili upłynęło sporo czasu. Mimo to nie przypuszczałem ani na jedno

okamgnienie, że jestem martwy naprawdę.

Tego roǳaju przypuszczenie — wbrew wszystkim wymysłom literackim — jest

zgoła niepołączone ze stanem rzeczywistego istnienia. Gǳież tedy byłem i w jakim

stanie? Wieǳiałem, że na śmierć skazani giną zazwyczaj na autoda ⁶. Jeden z takich

uroczystych obrzędów spełniono właśnie wieczorem — w dniu zapadnięcia mego

wyroku. Wtrąconoż mnie z powrotem do więzienia w tym celu, abym wyczekiwał

dnia kolejnej kaźni, który miał nastąpić dopiero po upływie kilku miesięcy? Postrze-

głem od razu, że jest to niemożliwe. Wyrok skazańców podlega natychmiastowe-

mu wykonaniu. Prócz tego więzienie moje, jak wszystkie cele skazanych na śmierć

w Toledo, miało podłogę kamienną i światłu niezupełnie wzbraniano dostępu. Nagły Krew

straszliwy domysł spłoszył mą krew tak, że falami uszła do serca, i na chwil kilka

straciłem znowu przytomność. Oǳyskawszy zmysły, jednym rzutem zerwałem się

na równe nogi, drżąc konwulsyjnie na całym ciele. Bezrozumnie wyciągnąłem dło-

nie i wzwyż — i wokół — i gǳiekolwiek. Bałem się wszakże kroku jednego uczynić;

lęk mię chwycił, że utkwię na ścianach mego grobowca. Pot występował ze wszyst-

kich szczelin mego ciała i wielkimi, zimnymi kroplami wzbierał na mym czole.

Śmiertelna męka niepewności, dłużąc się stawała się czymś nie do zniesienia,

i jąłem bacznie posuwać się przed się, wyciągając dłonie i wyważając oczy z oczodo-

łów w naǳiei pochwycenia nikłego choćby promyka światła. Zrobiłem kilka kro-

ków, lecz wokół była — ciemność i próżnia. Westchnąłem swobodniej. Ostatecznie

przekonałem się, że los, który mi zgotowano, nie był tym — najpotworniejszym.

I wówczas, gdym w dalszym ciągu posuwał się ku przodowi, tysiące niejasnych po-

głosek o okropnościach Toleda stłoczyły się bezładnie w mej pamięci. Opowiadano Więzienie, Śmierć

sobie o tutejszych więzieniach rzeczy niestworzone, które zawsze uważałem za baj-

ki — a jednak tak niestworzone i tak straszliwe, że tylko półgłosem można je było

oznajmiać.

Czy przeznaczono mi śmierć głodową w tym poǳiemnym przybytku cieniów,

czy też czeka mię, być może, los jeszcze okrutniejszy? Znałem zbyt dobrze zwyczaje

mych sęǳiów, abym wątpił o tym, że rozwiązaniem zagadki ma być śmierć — i na

domiar śmierć poprzeǳona męczarnią wyszukaną. Roǳaj śmierci i jej goǳina —

oto wszystko, co mię dręczyło i pochłaniało myśli. Moje wyciągnięte przed się dłonie

traﬁły po pewnym czasie na mocny opór. Był to mur ciosany, zda się, w kamieniu —

barǳo śliski, wilgotny i zimny. Posunąłem się dalej wzdłuż muru, stąpając z baczną

nieufnością, powziętą z pewnych opowieści zamierzchłych. Czynność ta nie dostar-

czyła mi bynajmniej żadnego sposobu sprawǳenia rozmiarów mego więzienia, gdyż

mogłem obejść jego wnętrze i powrócić bezwiednie do miejsca, skąd wyszedłem —

taki bowiem stopień nieskazitelności zdawała się osiągnąć jednorodność muru! Dla-

tego też sięgnąłem po nóż, który miałem w kieszeni wówczas, gdy mnie stawiano

przed trybunałem, lecz noża zabrakło, gdyż ubranie moje zastąpiono szatą z grubej

szarży. Powziąłem myśl wbicia noża w jakąkolwiek maluczką szparę muru, aby niezbi-

cie ustalić punkt mego wyjścia. Tak czy owak — miałem dość niezłożoną trudność do

zwalczenia, na razie jednak wydała mi się niepokonaną z powodu zamętu mych myśli.

Zerwałem część obrębu mej szaty i położyłem go na ziemi w całej jego rozciągłości

i pod kątem prostym do muru. Po omacku krocząc dalej obwodem mego wiezienia,

nie omieszkałbym chyba, dopełniwszy koła, traﬁć powrotnie na ów łachman. Mia-

łem przynajmniej taki zamiar, lecz nie wziąłem pod uwagę rozmiarów mego więzienia

czy też raczej mojej niemocy. Grunt był wilgotny i śliski. Kroczyłem chwiejnie czas

pewien, potknąłem się wreszcie i upadłem. Ostateczne znużenie zǳiałało, żem się

z ziemi nie podniósł i — tak poległego — ogarnął mnie wkrótce sen.

Ocknąwszy się ze snu, wyciągniętą przed się dłonią namacałem — chleb i ǳban

wody. Zbyt byłem wyczerpany, aby się zastanowić nad tym szczegółem, lecz chciwie

zacząłem gasić głód i pragnienie. Po upływie małej chwili — ponowiłem mą podróż

naokoło więzienia i z wielkim trudem dotarłem do strzępa sukna. Już w chwili mego

upadku zrachowałem pięćǳiesiąt dwa kroki, zaś ponawiając wycieczkę, doliczyłem

jeszcze czterǳieści osiem w chwili zderzenia się z mym łachmanem. Całość tedy sta-

nowiła — sto kroków, zaś licząc w przybliżeniu po dwa kroki na jeden jard⁷, mnie-

małem, że więzienie moje ma pięćǳiesiąt jardów w obwoǳie. Napotkałem wszakże

sporo kątów w murze i przeto straciłem możność odgadnienia kształtu poǳiemia,

nie mogłem bowiem oprzeć się domysłom, że jest to — poǳiemie.

Niezbyt wielką wagę przywiązywałem do tych poszukiwań — wieǳiałem jed-

no: żadnej znikąd naǳiei, wszakże jakaś nieokreślona ciekawość zniewalała mię do

dalszych prób tego roǳaju. Odsunąwszy się od muru, postanowiłem przebyć po-

wierzchnię zakreśloną obwodem. W początkach posuwałem się naprzód z najwyż-

szą oględnością, bowiem grunt, mimo pozorów stałości, był zdradliwy i lgnący. Po

pewnym jednak czasie zdobyłem się na odwagę i jąłem kroczyć ufnie, starając się

⁷ ad — anglosaska jednostka miary, ǳieląca się na  stopy lub  cali i wynosząca ok. , metra.

   Studnia i wahadło



mię ocalił. Jeszcze krok jeden — a byłbyś stracony dla świata. Śmierć owa, w porę

usunięta, miała te właśnie cechy, którem uważał za zmyśloną i niedorzeczną część

kleconych o inkwizycji powieści.

Oﬁary jej tyranii miały jeno do wyboru albo śmierć z najokrutniejszą agonią

ciała, albo śmierć z najnieznośniejszymi torturami ducha. Zachowano mnie dla tej

ostatniej. Długie cierpienie rozluźniło mi nerwy do takiego stopnia, że drżałem na

dźwięk własnego głosu i stałem się pod każdym względem doskonałym przedmiotem

tych tortur, które mię czekały.

Drżąc na całym ciele, po omacku odszperałem drogę powrotną do muru — go-

ǳąc się raczej na śmierć, aniżeli na stawianie czoła zgrozom owych studni, których

ilość wyobraźnia moja mnożyła teraz w pomroczach więzienia. W innym stanie ducha

— odważyłbym się na przerwanie mej męki — od razu — za pomocą nura w jednej

z tych otchłani, lecz w danej chwili byłem najnikczemniejszym tchórzem. Ponadto

— nie mogłem zapomnieć o tym, co czytałem z powodu tych studni, a mianowi-

cie — że piekielny geniusz, który tu uknuł swe pomysły, pilnie usunął możliwość

śmierci nał i nioiwan .

Niepokój ducha przez długie goǳiny zmuszał mię do czuwania, lecz w końcu

zmroczył mię sen ponowny. Buǳąc się ze snu, znalazłem u boku, jak za pierwszym

razem — chleb i ǳban wody. Trawiło mię skwarne pragnienie, i opróżniłem ǳban

jednym tchem. Widocznie woda była zaprawiona ziołami, gdyż niezwłocznie po wy-

piciu zasnąłem nieprzezwyciężenie. Sen mię ogarnął głęboki — sen, podobny do snu

wiekuistego. Nie wiem, jak długo trwał, lecz w chwili, gdy znowu oczy otworzy-

łem, rozwidniły się wokół przedmioty. Osobliwe, siarkowe światło, którego źródeł

wykryć nie mogłem, pozwalało mi oglądać rozmiary i postać mego więzienia. Pobłą-

ǳiłem wielce w ocenie jego objętości. Obwód murów wynosił najwyżej dwaǳieścia

pięć jardów. Odkrycie to przez minut kilka było dla mnie przedmiotem bezbrzeżnej

trwogi — trwogi — zresztą — aż nadto ǳiecinnej, wpośród bowiem straszliwych

okoliczności, które mnie obsaczyły, cóż mogło mniej zaważyć od rozmiarów me-

go więzienia? Lecz umysł mój przypisywał drobiazgom ǳiwaczną doniosłość, toteż

z całych sił starałem się zdać sobie sprawę z błędu, który popełniłem w wymiarach.

Pewnej chwili oczywistość odsłoniła mi się z szybkością błyskawicy. W czasie

pierwszej próby moich badań zliczyłem pięćǳiesiąt dwa kroki aż do chwili mego

   Studnia i wahadło



utrzymać na linii możliwie prostej. Postąpiłem mniej więcej ǳiesięć lub dwanaście

kroków, gdy nagle reszta obrębu, zdartego z mej szaty, zgmatwała mi się mięǳy

stopami. Uniosłem stopy wzwyż i gwałtownie upadłem na twarz.

W popłochu mego upadku nie zauważyłem bezpośrednio pewnej, dość zdumie- Otchłań

wającej okoliczności, która wszakże w kilka sekund potem, gdym jeszcze trwał roz-

postarty na ziemi, przykuła moją uwagę. Było tak: podbródek mój tkwił na poziomie

więzienia, lecz wargi i górna część głowy, zdawały się znajdować poniżej podbródka,

nie stykały się z niczym. Jednocześnie zdawało mi się, że skronie mi opływa jakiś wy-

ziew lepki, i że swoisty zapach starych grzybów dosięga mych nozdrzy. Wyciągnąłem

dłoń i struchlałem stwierǳając, żem padł na samo pobrzeże okrągłej studni, której

rozmiarów w danej chwili zbadać nie byłem w stanie.

Macając podmurze tuż pod ocembrowaniem, zdołałem wyważyć drobny odłamek

i cisnąłem go w przepaść. Przez kilka chwil nasłuchiwałem jego odrzutów. Uderzał

w swym zlocie w ściany otchłani. Wreszcie dał w woǳie śmiertelnego nura, popartego

hucznym odgłosem. W tej samej chwili coś mi skrzypnęło pod głową, jakby ktoś,

drzwi uchyliwszy, jednocześnie niemal zamknął, podczas gdy nikły promień światła

przeszył znienacka ciemności i zgasł prawie w tym samym okamgnieniu.

Ujrzałem jasno zgotowany mi los i winszowałem sobie szczęśliwego trafu, który Więzienie, Śmierć,

Więzień

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: