pan-tadeusz.pdf

(1081 KB) Pobierz
748866831 UNPDF
Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na
stronie wolnelektury.pl .
Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez
ADAM MICKIEWICZ
Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na
Litwie ¹
¹ Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie — za czasów Rzeczypospolitéj Polskiej egzekwowanie
wyroków sądowych było bardzo trudne w kraju, gdzie władza wykonawcza nie miała prawie żadnej
policji pod swymi rozkazami, a obywatele możni trzymali nadworne pułki, niektórzy nawet, jak książę-
ta Radziwiłłowie, kilkunastotysięczne wojska. Żałujący więc, uzyskawszy dekret, musiał po egzekucją
udawać się do stanu rycerskiego, to jest do szlachty, przy której była także władza wykonawcza. Zbrojni
krewni, przyjaciele i powietnicy ciągnęli z dekretem w ręku i w towarzystwie woźnego, zdobywali (czę-
sto nie bez rozlewu krwi) dobra przysądzone żałującemu, które woźny legalnie tradował lub w posesją
oddawał. Taka egzekucja zbrojna dekretu nazywała się zajazde . W dawnych czasach, póki szanowa-
no prawa, najmożniejsi panowie nie śmieli się opierać wyrokom; rzadko zdarzały się zbrojne napaści,
a gwałt prawie nigdy nie uszedł bezkarnie. Zepsucie publicznych obyczajów w Rzeczypospolitej na-
mnożyło zajazdów, które ciągle mieszały spokojność Litwy. [przypis autorski]
748866831.001.png
 
KSIĘGA PIERWSZA
Powrót panicza — Spotkanie się pierwsze w pokoiku, drugie u stołu — Ważna Sę-
dziego nauka o grzeczności — Podkomorzego uwagi polityczne nad modami —
Początek sporu o Kusego i Sokoła — Żale Wojskiego — Ostatni Woźny Trybunału
— Rzut oka na ówczesny stan polityczny Litwy i Europy
Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie:
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
Ojczyzna, Zdrowie,
Tęsknota
Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.
Panno święta, co Jasnej bronisz Częstochowy
I w Ostrej świecisz Bramie²! Ty, co gród zamkowy
Matka Boska, Opieka,
Cud
Nowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem!
Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem
(Gdy od płaczącej matki³, pod Twoją opiekę
Ofiarowany, martwą podniosłem powiekę;
I zaraz mogłem pieszo, do Twych świątyń progu
Iść za wrócone życie podziękować Bogu),
Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono.
Tymczasem przenoś moją duszę utęsknioną
Rośliny
Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,
Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych;
Do tych pól malowanych zbożem rozmaitem,
Wyzłacanych pszenicą, posrebrzanych żytem;
Gdzie bursztynowy świerzop⁴, gryka jak śnieg biała,
Gdzie panieńskim rumieńcem dzięcielina⁵ pała,
A wszystko przepasane jakby wstęgą, miedzą
Zieloną, na niej z rzadka ciche grusze siedzą.
Śród takich pól przed laty, nad brzegiem ruczaju⁶,
Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju,
Dom
Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany;
Świeciły się z daleka pobielane ściany,
Drzewo
Tym bielsze, że odbite od ciemnej zieleni
Topoli, co go bronią od wiatrów jesieni.
Dom mieszkalny niewielki, lecz zewsząd chędogi⁷,
I stodołę miał wielką, i przy niej trzy stogi
Użątku⁸, co pod strzechą zmieścić się nie może.
Widać, że okolica obfita we zboże,
² Panno wita w stej wiecisz aie — Wszyscy w Polszcze wiedzą o obrazie cudownym N.
P. na Jasnej Górze w Częstochowie. W Litwie, słyną cudami obrazy N. P. Ostrobramskiej w Wilnie,
Zamkowej w Nowogródku, tudzież Żyrowieckiej i Boruńskiej. [przypis autorski]
³ od ati oaowany (daw.) — ofiarowany przez matkę.
⁴ wiezo (daw.) — pospolity chwast polny o złocistożółtych kwiatach.
⁵ icielina (reg.) — gatunek koniczyny.
⁶ uczaj (poet.) — potok, strumień.
⁷ cdoi (daw.) — schludny.
⁸ ute — zebrane plony, zżęte zboże.
Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie
I widać z liczby kopic⁹, co wzdłuż i wszerz smugów¹⁰
Świecą gęsto jak gwiazdy, widać z liczby pługów
Orzących wcześnie łany ogromne ugoru¹¹,
Czarnoziemne, zapewne należne do dworu,
Uprawne dobrze na kształt ogrodowych grządek:
Że w tym domu dostatek mieszka i porządek.
Brama na wciąż¹² otwarta przechodniom ogłasza,
Że gościnna, i wszystkich w gościnę zaprasza.
Właśnie dwukonną bryką wjechał młody panek
I obiegłszy dziedziniec zawrócił przed ganek.
Wysiadł z powozu; konie porzucone same,
Szczypiąc trawę ciągnęły powoli pod bramę.
We dworze pusto: bo drzwi od ganku zamknięto
Dom, Gość,
Dzieciństwo,
Wspomnienia
Zaszczepkami i kołkiem zaszczepki przetknięto.
Podróżny do folwarku nie biegł sług zapytać,
Odemknął, wbiegł do domu, pragnął go powitać.
Dawno domu nie widział, bo w dalekim mieście
Kończył nauki, końca doczekał nareszcie.
Wbiega i okiem chciwie ściany starodawne
Ogląda czule, jako swe znajome dawne.
Też same widzi sprzęty, też same obicia,
Z którymi się zabawiać lubił od powicia¹³,
Lecz mniej wielkie, mniej piękne niż się dawniej zdały.
I też same portrety na ścianach wisiały:
Historia, Polska
Tu Kościuszko¹⁴ w czamarce¹⁵ krakowskiej, z oczyma
Podniesionymi w niebo, miecz oburącz trzyma;
Takim był, gdy przysięgał na stopniach ołtarzów,
Że tym mieczem wypędzi z Polski trzech mocarzów,
Albo sam na nim padnie. Dalej w polskiej szacie
Siedzi Rejtan¹⁶, żałośny po wolności stracie;
W ręku trzyma nóż ostrzem zwrócony do łona,
⁹ oica (daw.) — kopa siana lub zboża.
¹⁰ sui — tu zapewne: odrębne pasma poszczególnych pól.
¹¹ u — pole nieuprawiane przez dłuższy czas.
¹² na wci (reg.) — na oścież.
¹³ od owicia (daw.) — od urodzenia; powić: urodzić dziecko.
¹⁴ ociuszo Tadeusz (–) — Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej podczas insu-
rekcji  roku, zwanej kościuszkowską, wszczętej przeciw Rosji i Prusom.
¹⁵ czaaa (z pers. dae , daea ; a. czae , czaea ) — dawne męskie ubranie wierzchnie; dłu-
ga sukmana zakładana na żupan, zapinana pod szyję, z długimi rękawami (niekiedy sięgającymi do
ziemi), używana przez duchownych (prałatów i kanoników), modna wśród szlachty polskiej za czasów
Stanisława Augusta Poniatowskiego, zwł. podczas Sejmu Wielkiego, jako ubiór podobny do stroju
narodowego.
¹⁶ ejtan Tadeusz (–) — uczestnik konfederacji barskiej, poseł ziemi nowogródzkiej na Sejm
Rozbiorowy (–), zgodnie z instrukcjami otrzymanymi w swoim okręgu starał się „bronić całości
Polski”; wraz z innymi posłami próbował nie dopuścić do zatwierdzenia traktatu rozbiorowego przez
zawiązaną na sejmie konfederację pod przewodnictwem księcia Adama Ponińskiego, a gdy to się nie
powiodło, Rejtan miał własnym ciałem zagrodzić drogę posłom wychodzącym z sali obrad (scena ta
znana jest z obrazu Jana Matejki ejtan ); po sejmie Rejtan wrócił na Litwę i według tradycji popadł
w obłęd, a następnie popełnił samobójstwo z rozpaczy.
Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie
A przed nim leży Fedon¹⁷ i żywot Katona¹⁸.
Dalej Jasiński¹⁹, młodzian piękny i posępny;
Obok Korsak²⁰, towarzysz jego nieodstępny:
Stoją na szańcach²¹ Pragi, na stosach Moskali,
Siekąc wrogów, a Praga już się wkoło pali.
Nawet stary stojący zegar kurantowy²²
W drewnianej szafie poznał, u wniścia²³ alkowy²⁴;
I z dziecinną radością pociągnął za sznurek.
By stary Dąbrowskiego usłyszeć mazurek.
Biegał po całym domu i szukał komnaty,
Gdzie mieszkał dzieckiem będąc, przed dziesięciu laty.
Dom, Kobieta
Wchodzi, cofnął się, toczył zdumione źrenice
Po ścianach: w tej komnacie mieszkanie kobiéce!
Któż by tu mieszkał? Stary stryj nie był żonaty;
A ciotka w Petersburgu mieszkała przed laty.
To nie był ochmistrzyni²⁵ pokój? Fortepiano?
Na nim nuty i książki; wszystko porzucano
Niedbale i bezładnie: nieporządek miły!
Niestare były rączki, co je tak rzuciły.
Tuż i sukienka biała, świeżo z kołka zdjęta
Do ubrania, na krzesła poręczu rozpięta;
A na oknach donice z pachnącymi ziołki.
Okno
Geranium, lewkonija²⁶, astry i fijołki.
Podróżny stanął w jednym z okien — nowe dziwo:
W sadzie, na brzegu niegdyś zarosłym pokrzywą,
Ogród
Był maleńki ogródek ścieżkami porznięty²⁷,
Pełen bukietów trawy angielskiej i mięty.
Drewniany, drobny, w cyę powiązany płotek²⁸
¹⁷ edon — jeden z dialogów filozoficznych Platona poświęcony tematyce postawy człowieka wobec
śmierci, a także kwestii samobójstwa, które, jakkolwiek z zasady jest czynem nagannym, niekiedy może
być usprawiedliwione przez nadzwyczajne okoliczności.
¹⁸ ywot atona — to tytuł dzieła Plutarcha, biografia Katona Młodszego (– p.n.e.), rzym.
polityka, filozofa stoika, nieprzejednanego zwolennika republiki, który uchodził za wzór cnót oby-
watelskich i uczciwości. W walce o władzę między Cezarem a Pompejuszem Katon stanął po stronie
tego ostatniego, a jego klęskę uznał za równoznaczną upadkowi republiki i z tego powodu popełnił
samobójstwo w Utyce (stąd zwany jest też Katonem Utyceńskim).
¹⁹ asisi au (–) — gen. podczas insurekcji kościuszkowskiej, dowodził powstaniem
w Wilnie; zginął podczas Rzezi Pragi  listopada  r. broniąc Warszawy przed wojskami Suworowa.
²⁰ osa Tadeusz (–) — dowodził pospolitym ruszeniem w okolicach Wilna podczas po-
wstania kościuszkowskiego; zginął podczas Rzezi Pragi  listopada  r. broniąc Warszawy przed
wojskami Suworowa.
²¹ szaniec — ziemne umocnienie składające się z wału i rowu, stosowane do końca XIX w. w celu
obrony stanowisk artylerii.
²² uantowy — posiadający kurant, czyli mechanizm umieszczony w zegarze wygrywający jakąś me-
lodię.
²³ wnicie (daw.) — wejście.
²⁴ alowa (daw.) — wnęka lub pokoik sypialny.
²⁵ ocistzyni (daw.) — kobieta mająca nadzór nad żeńską służbą na dworze królewskim lub ma-
gnackim; kobieta zarządzająca gospodarstwem w dużym majątku.
²⁶ lewonia — ozdobna roślina o silnie pachnących kwiatach.
²⁷ oznity — dziś: porżnięty.
²⁸ w cy owizany ote — płotek zbudowany z patyków a. sztachetek powiązanych na krzyż w taki
sposób, że tworzą znak X, przypominając cyy rzymskie.
Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie
Połyskał się wstążkami jaskrawych stokrotek;
Grządki, widać, że były świeżo polewane,
Tuż stało wody pełne naczynie blaszane,
Ale nigdzie nie widać było ogrodniczki;
Tylko co wyszła: jeszcze kołyszą się drzwiczki
Świeżo trącone, blisko drzwi ślad widać nóżki
Na piasku, bez trzewika była i pończoszki;
Na piasku drobnym, suchym, białym na kształt śniegu,
Ślad wyraźny, lecz lekki, odgadniesz, że w biegu
Chybkim²⁹ był zostawiony nóżkami drobnemi
Od kogoś³⁰, co zaledwie dotykał się ziemi.
Podróżny długo w oknie stał patrząc, dumając,
Wonnymi powiewami kwiatów oddychając.
Oblicze aż na krzaki fijołkowe skłonił,
Oczyma ciekawymi po drożynach gonił
I znowu je na drobnych śladach zatrzymywał,
Myślał o nich i, czyje były, odgadywał.
Przypadkiem oczy podniósł, i tuż na parkanie
Strój, Kobieta
Stała młoda dziewczyna… Białe jej ubranie
Wysmukłą postać tylko aż do piersi kryje,
Odsłaniając ramiona i łabędzią szyję.
W takim Litwinka tylko chodzić zwykła z rana,
W takim nigdy nie bywa od mężczyzn widziana:
Więc choć świadka nie miała, założyła ręce
Na piersiach, przydawając zasłony sukience.
Włos w pukle nierozwity, lecz w węzełki małe
Pokręcony, schowany w drobne strączki białe,
Dziwnie ozdabiał głowę: bo od słońca blasku
Świecił się jak korona na świętych obrazku.
Twarzy nie było widać; zwrócona na pole
Szukała kogoś okiem, daleko, na dole;
Ujrzała, zaśmiała się i klasnęła w dłonie,
Jak biały ptak zleciała z parkanu na błonie³¹,
I wionęła ogrodem, przez płotki, przez kwiaty,
I po desce opartej o ścianę komnaty…
Nim spostrzegł się, wleciała przez okno, świecąca,
Kobieta, Mężczyzna,
Spotkanie
Nagła, cicha i lekka, jak światłość miesiąca.
Nucąc chwyciła suknie, biegła do zwierciadła:
Wtem ujrzała młodzieńca i z rąk jej wypadła
Suknia, a twarz od strachu i dziwu pobladła.
Twarz podróżnego barwą spłonęła rumianą,
Jak obłok, gdy z jutrzenką napotka się raną³².
Skromny młodzieniec oczy zmrużył i przysłonił,
Chciał coś mówić, przepraszać; tylko się ukłonił
I cofnął się. Dziewica krzyknęła boleśnie,
²⁹ cyi (daw.) — szybki i zwinny.
³⁰ od oo — tu: przez kogoś.
³¹ onie — duża przestrzeń, równina pokryta trawą.
³² any (daw.) — wczesny.
Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin