satyry.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

IGNACY KRASICKI

Satyry

Część pierwsza

Do króla

Im wyżej, tym widoczniej; chwale lub naganie¹

Podpadają królowie, najjaśniejszy panie!

Pozycja społeczna,

Prawda, Właǳa

Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka.

Król

Wielbi urząd, czci króla, lecz sąǳi człowieka.

Gdy więc ganię zdrożności i zdania mniej baczne²,

Pozwolisz, mości królu, że od ciebie zacznę.

Jesteś królem, a czemu nie królewskim synem³?

Krew

To niedobrze; krew pańska jest zaszczyt przed gminem⁴.

Kto się w zamku uroǳił, niech ten w zamku sieǳi;

Z tegoć powodu nasi szczęśliwi sąsieǳi.

Bo natura na rządczych pokoleniach⁵ zna się:

Natura, Pozycja

społeczna

Inszym powietrzem żywi, inszą strawą pasie.

Stąd rozum bez nauki, stąd biegłość bez pracy;

Mądrzy, rządni, wspaniali, mocarze, junacy —

Wszystko im łatwo iǳie; a chociażby który

Odstrychnął się na moment od swojej natury,

Znowu się do niej wróci, a dobrym koniecznie

Być musi i szacownym⁶ w potomności wiecznie.

Bo od czegoż poeci? Skarb królestwa drogi⁷,

Poeta, Pochlebstwo

Roǳaj możny w aplauzy⁸, w słowa nieubogi,

Roǳaj, co umie znaleźć, czego i nie było,

A co jest, a niedobrze, żeby się przyćmiło,

¹ m wyżej tym widoczniej — im kto wyżej wyniesiony w społecznej hierarchii, tym baczniejszej

poddany jest obserwacji.

² mniej aczne — pochopne, nierozważne, nierozsądne.

³Stanisław August był synem kasztelana krakowskiego, Stanisława Poniatowskiego.

⁴Gminem nazywa Krasicki, zależnie od okoliczności, zarówno pospólstwo wiejskie i miejskie, jak

i ogół szlachty; tu mowa o gminie szlacheckim.

⁵ rzdcze pokolenia — dynastie panujących.

⁶ szacowny — wielce ceniony, poważany.

⁷ drogi — tu: wielki, bogaty.

⁸ aplauz — pochwała, poklask.

I w to oni potraﬁą; stąd też jak na smyczy

Szedł chwalca za chwalonym, zysk niosąc w zdobyczy,

A choć który fałsz postrzegł, kompana nie zdraǳił;

Ten garǳił, ale płacił, ów śmiał się, lecz kaǳił.

Tyś królem, czemu nie ja? Mówiąc mięǳy nami,

Król, Państwo, Polak,

Szlachcic, Właǳa

Ja się nie będę chwalił, ale przymiotami

Niezłymi się zaszczycam. Jestem Polak rodem,

A do tego i szlachcic, a choćbym i miodem

Szynkował, tak jak niegdyś ów bartnik w Kruszwicy⁹,

Czemuż bym nie mógł osieść na twojej stolicy?

Jesteś królem — a byłeś przedtem mości panem;

To grzech nieodpuszczony. Każdy, który stanem

Przedtem się z tobą równał, a teraz czcić musi,

Nim powie: „najjaśniejszy”, pierwej się zakrztusi¹⁰;

I choć się przyzwyczaił, przecież go to łechce:

Usty cię czci, a sercem szanować cię nie chce.

I ma słuszne przyczyny. Wszak w Lacedemonie¹¹

Zawżdy sieǳiał Tesalczyk¹² na Likurga¹³ tronie,

Greki archontów¹⁴ swoich od Rzymianów brali,

Rzymianie dyktatorów¹⁵ od Greków przyzwali¹⁶;

Zgoła, byle był nie swój, choćby i pobłąǳił,

Zawżdy to lepiej było, kiedy cuǳy rząǳił.

Czyń, co możesz, i ǳiełmi sąsiadów zaǳiwiaj,

Szczep nauki, wznoś handel i kraj uszczęśliwiaj —

Choć wieǳą, chociaż czują, żeś jest tronu godny,

Nie masz chrztu, co by zmazał twój grzech pierworodny.

Skąd powstał na Michała ów spisek zdraǳiecki?

Stąd tylko, że król Michał zwał się Wiszniowiecki.

Do Jana, że Sobieski, naród nie przywyka,

Król Stanisław dług płaci za pana stolnika¹⁷.

⁹ artnik w Kruszwicy — legendarny Piast.

¹⁰ mości pan — przyjęty powszechnie skrót tytułu grzecznościowego „miłościwy pan”, który przy-

sługiwał każdemu szlachcicowi. Znana powszechnie w XVIII w. anegdota mówi, że Karol Raǳiwiłł,

zwany „Panie Kochanku”, w czasie spotkania ze Stanisławem Augustem nie chciał tytułować go „naj-

jaśniejszym panem”.

¹¹Lacedemon — Sparta.

¹²Tesalczyk — mieszkaniec Tesalii, jednego z państewek starożytnej Grecji.

¹³Likurg — półlegendarny twórca spartańskiego ustroju państwowego, który ukształtował się około

VII w. p. n. e.

¹⁴ archontowie — „urzędnicy najwyżsi Rzeczypospolitej Ateńskiej postanowieni po dobrowolnej za

ojczyznę śmierci ostatniego ich króla Kodrusa. […] Urząd archontów był roczny, nie tylko zaś w Ate-

nach, ale i w innych wielu miastach Grecji i Azji podobni urzędnicy ustanowieni byli”. (I. Krasicki,

Ziór potrzeniejszych wiadomości , Warszawa –).

¹⁵ dyktator — w starożytnym Rzymie republikańskim naǳwyczajny urzędnik obdarzony pełnią wła-

ǳy, mianowany na przeciąg  miesięcy w razie wielkiego niebezpieczeństwa.

¹⁶Stanisław August w uwagach skierowanych do autora (w liście z  III ) nie zrozumiał ironii

w przytoczonej przez Krasickiego bałamutnej, pseudohistorycznej argumentacji na poparcie tezy o ko-

nieczności pochoǳenia króla z obcego domu panującego. Pisał on: „Ta asercja [twierǳenie] dwoista

nie wiem, jak z historii może być dowieǳioną” (I. Krasicki, Pisma wyrane , Warszawa , t. IV, s.

).

¹⁷ za pana stolnika — Stanisław August był przed elekcją, w latach –, stolnikiem litewskim.

Po w.  w redakcji satyry przesłanej królowi znajdowały się następujące dwa wiersze: „Los się u nas

na królów rodowitych sroży, / Nikt prorokiem w ojczyźnie, wyrok to jest boży.” (I. Krasicki, Saty

ry i listy , s. ). W pierwotnej redakcji satyry ww. – brzmiały: „Co sprawiło gołębski ów spisek

Satyry



Czujesz to — i ja czuję; więc się już nie troszczę,

Pozwalam ci być królem, tronu nie zazdroszczę.

Źle to więc, żeś jest Polak; źle, żeś nie przychoǳień;

To gorsza (luboć, prawda, poprawiasz się co ǳień) —

Przecież muszę wymówić, wybacz, że nie pieszczę —

Powiem więc bez ogródki: oto młodyś jeszcze.

Starość, Król

Pięknież to, gdy na tronie sęǳiwość się mieści;

Tyś nań wstąpił mający lat tylko trzyǳieści¹⁸,

Bez siwizny, bez zmarszczków: zakał¹⁹ to nie lada.

Wszak siwizna zwyczajnie talenta posiada,

Wszak w zmarszczkach rozum mieszka, a gǳie broda siwa,

Tam wszelka doskonałość zwyczajnie przebywa.

Nie byłeś, prawda, winien temu, żeś nie stary;

Młodość, czerstwość i rześkość piękneż to przywary,

Przecież są przywarami. Aleś się poprawił:

Już cię tron z naszej łaski siwizny nabawił.

Poczekaj tylko, jeśli zstarzeć ci się damy,

Jak cię tylko w zgrzybiałym wieku oglądamy²⁰,

Bęǳiem krzyczeć na starych, dlatego żeś stary.

To już trzy, com ci w oczy wyrzucił, przywary.

A czwarta jaka bęǳie, miłościwy panie?

O sposobie rząǳenia niedobre masz zdanie.

Król, Przemoc, Właǳa

Król nie człowiek. To prawda, a ty nie wiesz o tym;

Wszystko ci się coś marzy o tym wieku złotym²¹.

Nie wierz bajkom! Bądź takim, jacy byli druǳy.

Po co tobie przyjaciół? Niech cię wielbią słuǳy.

Chcesz, aby cię kochali? Niech się raczej boją.

Cóżeś zyskał dobrocią, łagodnością twoją?

Zǳieraj, a bęǳiesz możnym, gnęb, a bęǳiesz wielkim;

Tak się wsławisz a przeciw nawałnościom wszelkim

Trwale się ubezpieczysz. Nie chcesz? Tym ci gorzej:

Przypadać będą na cię niefortuny²² sporzej.

Zniesiesz mężnie — cierpże z tym myślenia sposobem;

zdraǳiecki, / Jeśli nie to, że Michał zwał się Wiszniowiecki.” (I. Krasicki, Satyry i listy wydanie kry

tyczne udwika ernackiego , Lwów , s. –). Dwuznaczność pierwszego z nich o konfederacji

gołębskiej usunął Krasicki na życzenie króla, wobec czego pod „spiskiem zdraǳieckim” można rozu-

mieć jedynie konfederację szczebrzeszyńską. Została ona zawiązana w r. , pod przewodnictwem

Jana Sobieskiego, wówczas hetmana w. koronnego, przeciw Michałowi Korybutowi, wyniesionemu

na tron przez popleczników dworu austriackiego. Podobnie jak późniejsza opozycja przeciw Janowi

III, związanemu ze stronnictwem ancuskim, była ona raczej, nie jak chce Krasicki — wystąpieniem

szlachty przeciwko królowi–rodakowi, ale wyrazem walki o właǳę mięǳy stronnictwami magnacki-

mi, szukającymi poparcia u dworów zagranicznych. Krasicki robi tu oczywistą aluzję do tarć mięǳy

stronnictwem Czartoryskich, które przeprowaǳiło wybór Stanisława Poniatowskiego na króla, a zwo-

lennikami kandydatury saskiej.

¹⁸ majcy lat tylko trzyieści — gdy Stanisław August obrany został w r.  królem, liczył  lata.

¹⁹ zakał — wada, przywara.

²⁰ ogldamy — ujrzymy, zobaczymy.

²¹ ci się coś marzy o tym wieku złotym — aluzja do ambitnych planów Stanisława Augusta, którego

dążeniem było zrealizowanie „złotego wieku” kultury polskiej na wzór Oktawiana Augusta, pierwszego

cesarza starożytnego Rzymu.

²² nieortuna — niepowoǳenie, nieszczęście.

Satyry



Wolę ja być Krezusem²³ aniżeli Jobem²⁴.

Świadczysz, a na złe idą dobroǳiejstwa twoje.

Czemuż świadczysz, z dobroci gdy masz niepokoje?

Bolejesz na niewǳięczność — alboż ci rzecz tajna,

Że to w płacy za łaski moneta zwyczajna?

Po co nie brać szafunku starostw, gdy dawano?

Korzyść

Po tym ci tylko w Polszcze króle poznawano.

A zagrzane wspaniałą miłością ojczyzny,

Kochały patryjoty dawcę królewszczyzny²⁵.

Księgi lubisz i w luǳiach kochasz się uczonych;

Mądrość, Mędrzec,

Nauka, Przemoc

I to źle. Porzuć mędrków zabałamuconych.

Żaden się naród księgą w moc nie przysposobił:

Książka

Mądry przedysputował, ale głupi pobił.

Ten, co niegdyś potraﬁł ﬂoty duńskie chwytać —

Król Wizimierz²⁶ — nie umiał pisać ani czytać²⁷.

Waszej królewskiej mości nie przeprę²⁸, jak wiǳę,

W tym się popraw przynajmniej, o co ja się wstyǳę.

Dobroć serca monarchom wcale nie przystoi:

Król, Właǳa, Strach

To mi to król, co go się każdy człowiek boi,

To mi król, co jak wspojźrzy, do serca przeniknie.

Kiedy lud do dobroci rząǳących przywyknie,

Bryka, mościwy królu, wzgląd wspacznie obróci²⁹:

Zły, gdy kontent, powolny³⁰, kiedy się zasmuci.

²³Krezus (VI w. p.n.e.) — ostatni król Lidii (w Azji Mniejszej), ze względu na swe olbrzymie bo-

gactwa uważał się za najszczęśliwszego z luǳi.

²⁴Job — Hiob, postać biblĳna, człowiek przyjmujący z całkowitą rezygnacją najcięższe doświadczenia

zsyłane nań przez Boga. „Przykład cierpliwości” — pisze o nim Krasicki, ( Ziór potrzen wiad ). Po w.

 następowały cztery wiersze: „Co po tym, że po śmierci pochwałę zamruczą, / Kiedy mnie w życiu

zhańbią, zmartwią i dokuczą, / Z tych, co na tronie rzymskim rząd trzymali świata, / Żył Neron lat

piętnaście, a Tytus dwa lata.” (I. Krasicki, Satyry i listy , s. ) W przesłanym królowi odpisie ww. –

zostały opuszczone, natomiast ww. – usunął Krasicki na skutek uwagi adresata satyry, który pisał:

„Podobno lepiej opuścić wcale te dwa wiersze, bo lubo i tu kawałek żartu jest zawarty, ale jednak coś

niemiło igrać z imieniem obrzydłym Nerona, którego los tu się skazuje niby za pożądańszy nad los

Tytusa”. (I. Krasicki, Pisma wyrane , t. IV, s. ).

²⁵ królewszczyzny — „Królewszczyzny, dobra niegdyś stołu królewskiego, obrócone na nadgrodę za-

sług i stąd pospolicie nazwane panis ene merentium (chleb dobrze zasłużonych). Dwojakiej były natury:

jedne z jurysdykcją (tzw. starostwa), drugie żadnego nie mają obowiązku i te się tenutami albo ǳier-

żawami nazywały. Przedtem według upodobania król jednej osobie kilka królewszczyzn bez jurysdykcji

nadawał […]. Starostowie pograniczni, choć bez jurysdykcji, zamków i granic strzec powinni. Lustra-

cja królewszczyzn co lat  być powinna i kwarta z nich sprawiedliwa, to jest czwarta część dochodów

do skarbu publicznego iǳie”. ( Ziór potrzen wiad ). Na sejmie rozbiorowym w r.  rozdawnictwo

starostw i królewszczyzn wyjęte zostało spod praw przysługujących królowi.

²⁶ król Wizimierz — w Kronice wszytkiego świata Marcina Bielskiego (Kraków ) znajduje się

wzmianka o Wizimierzu, synu Lecha, legendarnym królu polskim, zwycięzcy ﬂoty duńskiej. Postać

Wizimierza spotykamy u Krasickiego również w istorii .

²⁷Niektórzy historycy literatury (np. J. Kleiner) interpretują te wiersze (-) jako rzeczywisty

zarzut Krasickiego wobec króla. Zapewne i współcześnie panowała taka opinia, bo w artykule pt. O

stanie rycerskim Krasicki broni się przeciw niej i wyjaśnia właściwą intencję aluzji: „mniemają źle rzecz

biorący, iż żart, umyślnie na poparcie przeciwnego zdania wyrzeczony, ściśle za prawdę brać należy. Znać,

iż bez uwagi czytali pismo, inaczej poznaliby, do czego zmierza. Zmierza zaś do wyśmiania dawnych

przesądów, które były skutkiem grubej i ǳikiej niewiadomości”. (I. Krasicki, ieła proz , Warszawa

–, t. VI, s. ; w cyklu wagi ).

²⁸ przeprzeć — przekonać.

²⁹ wzgld wspacznie oróci — przychylność zrozumie opacznie.

³⁰ powolny — zgodny, uległy.

Satyry



Nie moje to jest zdanie, lecz przez rozum bystry

Dawno tak osąǳiły przezorne ministry:

Wieǳą oni (a czegoż ministry nie wieǳą?),

Przy sterze ustawicznie, gdy pracują, sieǳą,

Dociekli, na czym sekret zawisł panujących.

Z tych więc powodów, umysł wskroś przenikających,

Nie trzeba, mości królu, mieć łagodne serce:

Serce

Zwycięż się, zgaś ten ogień i zatłum w iskierce.

Żeś dobry, gorszysz wszystkich, jak o tobie słyszę,

I ja się z ciebie gorszę i satyry piszę;

Bądź złym, a zaraz kładąc twe cnoty na szalę,

Za to, żeś się poprawił, i ja cię pochwalę.

Świat zepsuty

Wolno szaleć młoǳieży, wolno starym zwoǳić,

Wolno się na czas³¹ żenić, wolno i rozwoǳić,

Goǳi się kraść ojczyznę łatwą i powolną;

A mnie sarkać na takie bezprawia nie wolno?³²

Niech się miota złość na cię i chytrość bezczelna —

Prawda

Ty mów prawdę, mów śmiało, satyro rzetelna.

Gǳieżeś, cnoto? gǳieś, prawdo? gǳieście się poǳiały?

Ojciec, Syn

Tuście niegdyś najmilsze przytulenie miały.

Czciły was dobre nasze ojcy i praǳiady,

A synowie, co w bite³³ wstąpać³⁴ mieli ślady,

Szyǳąc z świętej poczciwych swych przodków prostoty,

Za blask czczego poloru³⁵ zamienili cnoty.

Słów aż nadto, a same matactwa i łgarstwa;

Upadek

Wstręt³⁶ ustał, a jawnego sprośność niedowiarstwa

Śmie się targać na święte wiary tajemnice;

Jad się szerzy, a źródło biorąc od stolice,

Grozi dalszą zarazą. Pełno ksiąg bezbożnych,

Pełno mistrzów zuchwałych, pełno uczniów zdrożnych;

A jeśli gǳie się cnota i pobożność mieści,

Kobieta

Wyśmiewa ją zuchwałość, nawet w płci niewieściej,

Wszęǳie nierząd, rozpusta, występki szkaradne.

Gǳieżeście, o matrony święte i przykładne?

Gǳieżeście, luǳie prawi, przystojna młoǳieży?

Oślep tłuszcza bezbożna w otchłań zbytków bieży.

³¹ na czas — czasowo, na pewien czas.

³²J. Kleiner wskazuje na wyraźne pokrewieństwo tych wierszy z odpowiednimi wierszami pierwszej

satyry Juwenalisa, który pisze: „Jaż tego nie uznam za godne oświetlenia lampą wenuzyńską (Horacju-

szową)? Jaż tego nie miałbym poruszyć?” (J. Kleiner, Pierwszy cykl Satyr Krasickiego , [w książce:] O

Krasickim i o redrze iesięć rozpraw , Wrocław , s. ).

³³ ite — ubite, utarte.

³⁴ wstpać — wstępować.

³⁵ czczy polor — zewnętrzna, pozorna ogłada, elegancja.

³⁶ wstręt — tu: odraza, opór wobec zła.

Satyry



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: