piesni.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

JAN KOCHANOWSKI

Pieśni

[Nota edytorska]

Tekst Pieśni został tu podany według pierwodruku, który ukazał się w roku 

w Drukarni Łazarzowej w Krakowie pt. Pieśni Jana Kochanowskiego księgi dwoje . Eg-

zemplarz Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (sygn.

XVI Qu. ) został starannie przedrukowany przez Władysława Floryana (, .

wyd. ).

Nie zamieszczono w niniejszej edycji dwu utworów: śierci Jana arnowskiego

i Paitka Janowi aptyście Znajdują się one wprawǳie w pierwodruku Pieśni ,

ale pod względem gatunkowym, jako epicedia, stanowią zupełnie odrębne zjawisko.

Zamieszczono natomiast pieśni nie włączone do zbioru „ksiąg dwojga”, ale opubli-

kowane pośmiertnie w osobnej edycji zatytułowanej ragenta ao pozostae pisa ,

wydanej w tejże Drukarni Łazarzowej w roku  (ta edycja jest podstawą prze-

druku; korzystałem z egzemplarza Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, sygn. 

I).

Tekst został przygotowany zasadniczo zgodnie z kryteriami zawartymi w opraco-

waniu asady wydawania tekstów staroposkich Projekt (Wrocław ) — typ B (edy-

cje popularnonaukowe). Zachowano jednak pewne cechy językowe, których nie uwzględ-

nia się w edycjach popularnonaukowych, zwłaszcza dawne końcówki ﬂeksyjne i więk-

szość dawnych form ortograﬁcznych (np. w zakresie pisowni „u”/„ó”) oraz warian-

towe zapisy niektórych wyrazów („sie”/„się”), ujednolicono jednak zgodnie z pisow-

nią ǳisiejszą niektóre formy ortograﬁczne używane w pierwodruku zamiennie (np.

„pułnocny”/„północny”). Nie zachowano „a” pochylonego, „e” pochylone zachowa-

no jedynie w miejscach rymowych, a „o” pochylone tylko w przypadkach zgodnych

z pisownią ǳisiejszą.

Podstawową zasadą była jak największa wierność wobec pierwodruku, również

w zakresie interpunkcji, która stanowi jeden z najtrudniejszych i do ǳiś nie roz-

wiązanych problemów edytorskich literatury staropolskiej. Trudno tu o rozwiązanie

możliwe do przyjęcia przez wszystkich ze względu na zasadnicze różnice mięǳy daw-

nym systemem retoryczno-intonacyjnym i obecnym systemem logiczno-syntaktycz-

nym, a także ze względu na niekonsekwencje zapisu w dawnych drukach.

Ponadto w niniejszej edycji zastosowano współczesne zasady pisowni małych

i wielkich liter. Wielkimi literami zapisywano też rzeczowniki oznaczające upersoni-

ﬁkowane pojęcia (np. Fortuna, Szczęście).

W związku z powyższym edycja utworu nie opiera się w całości na żadnym z wy-

dań współczesnych, choć przede wszystkim uwzględniono pewne rozstrzygnięcia za-

warte w najnowszej edycji krytycznej Pieśni , opracowanej w ramach sejmowego wy-

dania ǲieł wszystkich Kochanowskiego przez Marię Renatę Mayenową i Krysty-

nę Wilczewską oraz Barbarę Otwinowską i Marię Cytowską (). Wykorzystano

cenny Aneks I: Zmiany tekstowe w wydaniach i rękopisach „Pieśni”. Nieliczne ko-

niektury i emendacje wprowaǳone przez Autorki tej edycji przyjęto bez zastrzeżeń

i ze względu na charakter niniejszego wydania nie zaznaczono ich ani w tekście, ani

w przypisach. Wydanie to nie obejmuje jednak pieśni zawartych we ragentach

(osobna edycja ragentów w ramach wydania sejmowego jeszcze się nie ukazała).

Za edycjami Krzyżanowskiego i Ślękowej przyjęto więc — też nie zaznaczając tego

osobno — kilka drobnych emendacji w tekście pieśni z ragentów , trzymając się

jednak wiernie przekazu zawartego w pierwodruku.

Przy opracowywaniu tekstów zostały wzięte pod uwagę także ustalenia edytorskie

zawarte w wydaniach przygotowanych dla serii Biblioteki Narodowej przez Tadeusza

Sinkę (, ) i Ludwikę Ślękową (, ) oraz w edycji Poezji Jana Kocha-

nowskiego opracowanej przez Janusza Pelca (wyd. , ) i w edycji ǲieł polskich

opracowanej przez Juliana Krzyżanowskiego (wyd. , ).

Zgodnie z praktyką stosowaną przez niektórych dotychczasowych wydawców

(Julian Krzyżanowski, Janusz Pelc) wyodrębniono graﬁcznie poszczególne stro pie-

śni, uznając, że taki tradycyjny zapis oddaje intencje zawarte w zapisie znanym z pier-

wodruku, a równocześnie jest czytelny i uzasadniony w wydaniu przeznaczonym dla

szerokiego kręgu odbiorców.

Autorom wszystkich wymienionych edycji, a zwłaszcza Autorkom wydania sej-

mowego, niniejsza edycja wiele zawǳięcza również w zakresie opracowania komen-

tarza, który jednak różni się w wielu miejscach od komentarzy do edycji wcześniej-

szych. Głównym celem było umożliwienie współczesnemu czytelnikowi — nie obe-

znanemu w ogóle z dawną polszczyzną — zrozumienia tekstu. Objaśnienia są więc

praktyczne, zwięzłe i nie odwołują się do problematyki historycznojęzykowej. W ce-

lu ustrzeżenia czytelnika przed mylnymi interpretacjami tekstu szczególną uwagę

zwrócono na wyrazy, które są używane do ǳiś, ale których znaczenie w Pieśniach jest

odmienne od znaczenia obecnego.

Przy tworzeniu komentarza pomocne były także podstawowe słowniki, a zwłasz-

cza ownik poszczyzny XVI wiek , ownik języka poskiego pod red. Witolda Doro-

szewskiego oraz ownik języka poskiego Samuela Bogumiła Lindego, a także słowniki

mitologiczne, zwłaszcza ownik itoogii greckiej i rzyskiej Pierre’a Grimala.

pro dr ha Piotr iczek niwersytet arszawski Instytt adań

Interdyscypinarnych rtes ieraes

Pieśni Jana Kochanowskiego Księgi Dwo-

[]

Nikomu, albo raczej wszytkim, swoje księgi

Daję. By kto nie mniemał (strach to bowiem tęgi¹),

¹ tęgi (starop.) — wielki.

  Pieśni



Że za to trzeba co dać. Wszyscy darmo miejcie.

O drukarza nie mówię², z tym sie zrozumiejcie³.

[Dedykacja]

Księgi pierwsze

Pieśń I ⁴

 ⁵

Byś⁶ wszystko złoto posiadł, które — powiadają —

Gǳieś daleko gryfowie i mrówki⁷ kopają⁸;

Byś pałace rozwoǳił⁹ nie tylko na ziemi,

Lecz i morza kamieńmi zabudował¹⁰ swemi;

Jesli¹¹ dyjamentowe goźǳie¹² Mus¹³ ma w ręku,

Któremi natwardszego umie pożyć¹⁴ sęku¹⁵,

Ani ty wyswoboǳisz serca z ciężkiej trwogi,

Ani z okrutnej śmierci sideł wyrwiesz nogi¹⁶.

Lepiej polnych Tatarów¹⁷ dawny zwyczaj niesie,

U których każdy swój dom wozi na kolesie¹⁸;

² drkarza nie ówię (starop.) — o drukarzu nie mówię.

³ zroziejcie — tu: porozumiejcie.

⁴W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do ǳiś, ale których znaczenie w Pie-

śniach jest odmienne od znaczenia obecnego.

⁵ intactis opentior — pieśń jest paraazą ody Horacego (Carmina III ) noszącej tytuł d diites

aaros ( Do zachannych ogaczy ). Początek tej pieśni (incipit) stanowią słowa podane tu jako motto:

„ intactis opentior ”.

⁶ yś — tu: choćbyś.

⁷ gryowie i rówki — gry, mitologiczne ptaki posiadające duże skrzydła, orle ǳioby i tułowia lwa;

były strażnikami złota na pustyniach północnych Indii czy też w Arabii; tutaj wraz z mrówkami są

przedstawione jako istoty strzegące skarbów i wydobywające złoto.

⁸ kopaj (starop.) — kopią, wydobywają.

⁹ rozwoi coś — budować na ogromnej przestrzeni.

¹⁰ orza kaieńi zadowa — jest to nawiązanie do metody budowania rzymskich willi; wprawǳie

nie na morzu, ale na tamach czy kamiennych groblach wchoǳących w morze.

¹¹ jesi (starop.) — skoro.

¹² dyjaentowe goie — stalowe gwoźǳie.

¹³Mus — bogini konieczności (łac. Necessitas).

¹⁴ poy (strop.) — zniszczyć, pokonać.

¹⁵ natwardszego sęk (starop.) — ogromnej trudności (określenie przysłowiowe).

¹⁶ ni wyswooisz ni wyrwiesz — ani nie wyswoboǳisz, ani nie wyrwiesz; w sta-

ropolszczyźnie przeczenie było zawarte w spójniku „ani”.

¹⁷ ponych atarów — koczowniczych Tatarów, którzy są tu odpowiednikami Scytów z pieśni Hora-

cego.

¹⁸ koasa (tu forma N. lp: kolesie) — wóz chłopski, ciężarowy.

  Pieśni



Lepszego rządu Gete grubi używają¹⁹,

Gǳie niwy²⁰ nie mierzone²¹ wolne zboża dają²².

Tam niewinna²³ macocha ǳiatek pierwszej żony,

Sirót nęǳnych²⁴, przestrzega wczasu²⁵ z każdej strony²⁶;

Ani z wielkim posagiem męża rząǳi²⁷, ani

Naǳieje kłaǳie w gładkim²⁸ miłosniku²⁹ pani.

Wielki posag roǳiców postępki uczciwe,

A k temu obyczaje skromne i wstydliwe;

Występnych tam nie cierpią, lecz kto bęǳie krzywy,

Niech sie wierci, jako chce, nie zostanie żywy.

O, ktokolwiek bęǳie chciał mordy niecnotliwe

I domowe okrócić³⁰ najazdy krwie³¹ chciwe,

Jesli pragnie ojczyzny ojcem być nazwany

I tymże na wysokich kolumnach pisany,

Niech objeźǳić swą wolą śmie nieokróconą³²,

A jego sprawy przyszłe wieki więc wspomioną;

Ponieważ cnocie żywej³³ my źli, nie życzemy³⁴,

Aż gdy nam z oczu zniknie, toż³⁵ jej żałujemy.

Co po tych skargach próznych, jesli na występy

Przez spary — jako mówią — patrza urząd tępy³⁶?

Po co statut i prawa chwalebne stawiamy,

Jesli sie obyczajów dobrych nie trzymamy?

Nie odstraszą zbytecznym³⁷ ogniem zarażone

Kupca kraje chciwego ani przesaǳone³⁸

¹⁹ epszego rzd ete gri ywaj — lepszy porządek jest u prymitywnych Getów, czyli u staro-

żytnego ludu, koczującego nad Dunajem, uważanego za poprzednika Tatarów.

²⁰ niwa — tu: wyǳielona część pola.

²¹ nie ierzone — nie wymierzone na poszczególne ǳiałki, nie posiadające ustalonych granic.

²² wone zoa — dostępne dla wszystkich, stanowiące wspólną własność.

²³ niewinny (starop.; łac. innocens ) — oǳnaczający się nieskazitelnymi obyczajami.

²⁴ nęny * (starop.) — nieszczęśliwy.

²⁵ przestrzega wczas (starop.) — doglądać wygody.

²⁶ z kadej strony — tu: pod każdym względem.

²⁷ ęa rzi (starop.) — rząǳi mężem.

²⁸ gadki (starop.) — piękny, uroǳiwy.

²⁹ iosnik (starop.) — zalotnik, kochanek.

³⁰ okróci (starop.) — ukrócić, poskromić.

³¹ krwie (starop. D. lp roǳ. ż.) — krwi.

³² ojei sw wo nieokrócon (starop.) — powściągnąć, opanować nieposkromioną samo-

wolę.

³³ cnota ywa — prawǳiwa cnota (inne możliwe rozumienie: cnota luǳi żywych).

³⁴ nie yczey (starop.) — nie sprzyjamy.

³⁵ to (starop.) — dopiero wtedy.

³⁶ Przez spary patrza rzd tępy (starop.) — opieszały urząd patrzy pobłażliwie, „przez palce”.

³⁷ zyteczny * (starop.) — nadmierny.

³⁸ przesaony (starop.) — nadmiernie wypełniony.

  Pieśni



Mrozem gwałtownym pola; żeglarze bywali³⁹

Wszystek świat, jako wielki⁴⁰, kołem objechali.

Ubóstwo, hańba wielka, każe człowiekowi

Czynić i cierpieć wszystko; już on i wstydowi

Mir dawno wypowieǳiał⁴¹, i cnocie, niedbały,

Poświęconej nie myśli dostępować skały⁴².

Albo my do spólnego skarbu⁴³, gǳie życzliwa

Luǳka pochwała i głos pospolity⁴⁴ wzywa,

Albo w morze, przyczynę wszech nieszczęśliwości,

Perły, złoto i wielkiej kamienie drogości

Zarzućmy, jesli grzechów żałujem statecznie

I nieprawości swoich. Potrzeba kóniecznie

Złej napierwsze początki żąǳe⁴⁵ wykorzenić,

A ǳiełem pracowitszym pieszczotę⁴⁶ odmienić.

Nie umie syn szlachecki na koń wsieść i w łowy

Na ǳiki źwierz z oszczepem jachać⁴⁷ niegotowy,

Lepiej kuﬂa świadomy⁴⁸ albo kart pisanych⁴⁹,

Każesz li dać, i kostek, prawem zakazanych.

Więc ojciec krzywo przysiągł, wydarł sąsiadowi,

Gotując niegodnemu spadek potomkowi:

I przybywa-ć mu⁵⁰ rzkomo⁵¹, ale nie wiem czemu,

Zawżdy na czymści schoǳi państwu niesporemu⁵².

Pieśń II ⁵³

Serce roście patrząc⁵⁴ na te czasy!

Mało przed tym⁵⁵ gołe były lasy,

³⁹ yway (tu forma lm: bywali) — doświadczony; por. wyraz pokr.: bywalec.

⁴⁰ jako wieki — cały wielki.

⁴¹ ir wypowieia (starop.) — zerwał pokój. Obecnie „wypowiada się” wojnę; wówczas mó-

wiono: wypowiadam pokój, opowiadam wojnę.

⁴² dostępowa skay (starop.) — zbliżać się do skały.

⁴³ spóny skar (starop.) — wspólny skarb; choǳi tu o skarb państwowy utworzony z podatków.

⁴⁴ pospoity (starop.) — powszechny; por. wyraz pokrewny: rzeczpospolita.

⁴⁵ e (starop. D. lp) — żąǳy.

⁴⁶ pieszczota * (starop.) — wygodnictwo, zniewieściałość.

⁴⁷ jacha (starop.) — jechać.

⁴⁸ ka świadoy — znający się na kuﬂu, czyli na piciu alkoholu.

⁴⁹ karty pisane — malowane, służące do gry.

⁵⁰ przyywa- — przybywa ci mu, czyli: bogaci się.

⁵¹ rzkoo (starop.) — rzekomo, pozornie.

⁵² awdy na czyści schoi państw niespore (starop.) — zawsze czegoś brakuje majątkowi, któ-

rego nie przybywa (inne rozumienie: zawsze czegoś brak, by zostać prawǳiwym panem).

⁵³W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do ǳiś, ale których znaczenie w Pie-

śniach jest odmienne od znaczenia obecnego.

⁵⁴ serce roście patrzc — serce rośnie, gdy się patrzy (inne znaczenie daw. imiesłowu).

⁵⁵ ao przed ty (starop.) — niedawno.

  Pieśni



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: