Przygody kanoniera Dolasa.pdf

KAZIMIERZ SŁAWIŃSKI

PRZYGODY

KANONIERA

DOLASA

Przedmowa

W roku 1932 ukończyłem gimnazjum starego typu w Gnieźnie, mieście pretendującym do

miana pierwszej stolicy Polski. Gimnazjum to nosiło godne tych aspiracji imię Bolesława

Chrobrego i dzieliło się na klasyczne i matematyczno-przyrodnicze.

Poszedłem do wojska, gdyż skończyłem 18 lat, i zgodnie z obowiązującymi wówczas

przepisami miałem prawo wyboru broni. Wybrałem, jak nakazywała tradycja, artylerię, do

kawalerii zgłaszali się bowiem gimnazjaliści z kierunku klasycznego. Niebawem otrzymałem

powołanie do Szkoły Podchorążych Rezerwy we Włodzimierzu Wołyńskim. Stawiłem się

tam 15 sierpnia 1932 roku wraz z grupą moich kolegów szkolnych. Od stacji kolejowej do

szkoły prowadziła ulica wybrukowana „kocimi łbami", a wzdłuż niej biegły drewniane

chodniki. Była to dla nas egzotyka nie oglądana w Wielkopolsce.

Otrzymałem przydział do 18 baterii. Wśród starszych rekrutów znajdował się doktor historii

sztuki, wysoki, lekko garbiący się, wiecznie gubiący okulary w złotej oprawce. Zwracał na

siebie uwagę absolutną obojętnością wobec wszystkiego, co go otaczało.

Gdy po wojnie, będąc architektem spróbowałem pisania, właśnie ten rekrut-historyk sztuki

stał się pierwowzorem Adolfa Dolasa, któremu kazałem przeżywać przeróżne perypetie. Nie

były one całkowitą fikcją literacką, ale prawdziwymi przygodami kilku innych osób,

„zapożyczonymi" dla mego bohatera. W sumie Dolas istniał w mojej fantazji, lecz przygody

jego były autentyczne. Niech mi czytelnicy darują tę nieścisłość.

Autor

Rozdział I

w którym poznaję dra Adolfa Dolasa

Jesienią 1947 roku pracowałem w Ministerstwie Kultury i Sztuki. Pewnego dnia

wezwał mnie szef.

— Kolego — oświadczył z miejsca — musicie koniecznie pojechać do Łyczkowic

Śląskich i osobiście zapoznać się ze sprawą Dolasa. Oto akta tej sprawy. Przejrzyjcie i

powiedzcie, co o 'tym sądzicie.

„Sprawa Dolasa" była znana w całym resorcie. W małej dolnośląskiej mieścinie działał

niejaki Adolf Dolas, doktor historii sztuki. Z raportów i doniesień władz terenowych oraz

różnych organizacji wynikało, że Dolas nigdzie nie pracuje i zająwszy willę po autochtonie

śląskim trudni się szabrem i nielegalnym handlem. Co innego mówiło pismo prokuratora

powiatowego, który umorzył śledztwo przeciwko Dolasowi z braku dowodów winy,

zaświadczenie o moralności wydane przez MO i wreszcie zaświadczenie władz wojskowych,

stwierdzające, że ob. Dolas jest zdemobilizowanym oficerem II Armii Wojska Polskiego.

Sam natomiast Dolas, załączając odpisy dyplomów, zwracał się do różnych władz

terenowych z prośbą o zorganizowanie w Łyczkowicach Śląskich muzeum. Prośbę swą Dolas

motywował dużą ilością odnalezionych w Łyczkowicach i okolicy niezwykle wartościowych

dzieł sztuki. Istotnie, załączony sp. przedstawiał się imponująco.

Władze terenowe, zajęte w tym czasie dziesiątkami innych ważnych spraw, albo nie

odpowiadały na petycje Dolasa, albo zbywały je stwierdzeniem „na razie nie czas na

zabezpieczanie starożytności". Wreszcie sprawa trafiła do ministerstwa. Akta sprawy Dolasa

opuściły wytworny i elegancki gabinet ministra z adnotacją: „Dyr. B. — zapoznać się i

zreferować". Z mniej eleganckiego gabinetu dyrektora B. powędrowały z kolei do naczelnika

Z., z uwagą: „Naczelnik Z. — zreferować". A naczelnik Z. przekazał je mnie. Siedziałem w

dużym pokoju pod oknem. Nikt mi nie podlegał, nie pozostawało więc nic innego, jak

zapoznać się z aktami sprawy Dolasa i pojechać do Łyczkowic.

Z trudem odnalazłem na mapie Łyczkowice Śląskie i przy pomocy sporego sztabu

pracowników „Orbisu" ustaliłem trasę. Nie było to takie proste. Po drodze miałem sześć

przesiadek, a rozkład był tak ułożony, że gdy przyjechałem do stacji A, aby tam się przesiąść

na pociąg do stacji B, to pociąg ten odchodził piętnaście minut wcześniej, a na następny

trzeba było czekać dwie lub trzy godziny. Na szczęście pociągi się spóźniały, tak że

praktycznie czekałem przeważnie nie dłużej niż półtorej godziny. Warunki podróży nie były

wygodne. Pociągi składały się z wagonów towarowych i osobowych trzeciej klasy. Wagony

towarowe „honorowano" (tak się wyrażali kolejarze) jako trzecią klasę, a trzecią jako drugą.

Ponieważ mego biletu trzeciej klasy nie chciano „honorować" jako biletu klasy drugiej,

jechałem przeważnie wagonami towarowymi. Drugiego dnia podróży dobrnąłem, do

Łyczkowic Śląskich. Była to nieduża mieścina położona w pagórkowatej okolicy. Nie

stanowiła ważnego obiektu strategicznego, nie została więc zniszczona w czasie działań

wojennych.

Po wyjściu z dworca zapytałem o ulicę Le Ronda, przy której mieszkał dr Dolas. Nikt

jednakże nie wiedział, gdzie jest taka ulica. Zebrała się spora grupka miejscowych obywateli,

zastanawiając się, gdzie może być ulica Le Ronda.

— Przyjechałem z Warszawy, nie znam Łyczkowic — wyjaśniłem.

— A może przyjechał pan do Dolasa, co handluje garnkami? — zapytał jakiś wyrostek.

— Tak — odpowiedziałem.

— To mów pan od razu. Dolasa wszyscy znają.

Na przewodnika zgłosił się starszy pan, jak się później okazało — emerytowany

kolejarz.

— Zaraz po wyzwoleniu jedną z ulic nazwano imieniem Le Ronda. Pan wie, to był

francuski generał, przewodniczący komisji nadzorującej plebiscyt na Śląsku, wielki przyjaciel

Polaków. Po roku ktoś w Radzie Miejskiej zaczął się zastanawiać, co robił generał Le Ronde

w czasie okupacji. A może służył Pétainowi? Przemianowano więc ulicę Le Ronda na Bulwar

Osóbki-Morawskiego. Gdy Osóbka-Morawski przestał pełnić godność premiera, ulicę

przemianowano na Aleję Socjalistycznej Brygady Pracy imienia Zofii Kurek-Kociokiewicz.

Kim była Zofia Kurek-Kociokiewicz, nie dowiedziałem się. Zatrzymaliśmy się bowiem

przed sporą willą stojącą w ogrodzie, a mój przewodnik oznajmił:

— Jesteśmy na miejscu. Tu mieszka pan Dolas.

Gospodarza spotkałem w hallu zastawionym antycznymi meblami, porcelanowymi

wazami, rzeźbami z drzewa i marmuru, prostymi ludowymi ławami, skrzyniami i zydlami.

Jednym słowem — muzeum. Podobnie wyglądał sąsiedni pokój. W trzecim natomiast stały

ordynarne gipsowe figurki, zwykłe fajansowe miski, półmiski, talerze, a pod ścianami typowe

niemieckie, ohydne oleodruki. Trochę mnie to zaszokowało. Gospodarz zaprowadził mnie do

gustownie i ze smakiem urządzonego gabinetu, kontrastującego wyraźnie z poprzednim

pomieszczeniem. Przyglądałem się uważnie obrazom o niewątpliwej wartości artystycznej,

pięknym stylowym meblom, kilku drewnianym rzeźbom, pamiętającym chyba epokę gotyku.

Tymczasem mój gospodarz mówił. Mówił miłym, nieco matowym głosem, poprawiając

co chwila charakterystycznymi ruchem okulary w złotej oprawie.

— Jakże się cieszę, że przyjechał nareszcie inspektor z Ministerstwa Kultury. Nareszcie

ktoś zainteresuje się moją sprawą. Naturalnie w sposób obiektywny. Opowiedział mi, jak po

zakończeniu wojny znalazł się tu, na Śląsku.

— Nie było to przypadkowe — mówił. — W czasie wojny pełniłem funkcję tłumacza w

jednej z naszych dywizji zdobywających Berlin. Kiedyś przesłuchiwałem jednego z jeńców.

Nazywał się Bomba, był Ślązakiem, zmobilizowanym w ostatniej fazie wojny. Za

niemieckich czasów pracował w Łyczkowicach u właściciela miejscowego browaru, jako

kustosz prywatnego muzeum. Hitlerowiec był bowiem estetą i zbieraczem dzieł sztuki. W

czasie wojny przesłano mu na przechowanie część dzieł sztuki zrabowanych w Polsce. Gdy

zjawiłem się tu zaraz po demobilizacji, zająłem tę willę stanowiącą własność Bomby. Część

cennych zbiorów została w bezmyślny sposób zniszczona, część po prostu rozszabrowana.

Pan wie, jak to było po zakończeniu wojny. Na Ziemie Odzyskane ciągnęło mnóstwo różnych

niebieskich ptaków. Polskie władze były dopiero w stadium organizacji. Na głowie miały

tysiące przeróżnych spraw i problemów. Zacząłem w terenie szukać zaginionych dzieł sztuki.

Czyniłem to przeważnie na własną rękę. Po pewnym czasie zjawił się tu wypuszczony z

niewoli Bomba. Bez wahania zrzekł się swej willi i wspólnie zabraliśmy się do pracy nad

zabezpieczeniem tego, co zostało. W terenie wynajdywaliśmy bezcenne przedmioty,

stanowiące ongiś nie tylko własność hitlerowskiego piwowara, ale i byłych właścicieli

okolicznych majątków. Znajdowaliśmy zabytki sztuki ludowej. Zaczęły się przeróżne

pierepałki. Miejscowi osadnicy nie znając się na wartości tych przedmiotów, nie chcieli ich

oddawać. Należało z nimi prowadzić handel wymienny. Na przykład portret tego rycerza z

osiemnastego wieku kupiłem za dwa obrazy jeleni na rykowisku, tę oto wspaniałą sewrską

wazę, która uroczemu skądinąd wilniakowi służyła do karmienia gęsi, zdobyłem za trzy

fajansowe półmiski. Moja działalność stała się dla wielu ludzi solą w oku. Zaczęto pisać na

prawo i lewo donosy, że zająłem bezprawnie poniemiecką willę, że wyrzuciłem stąd pana

Bombę, że szabruję i handluję. Z kolei ja pisałem petycje do władz. Wyniki tej

korespondencji zapewne pan zna. Zwracałem się do konserwatora zabytków we Wrocławiu.

Ucieszył się, że historyk sztuki opiekuje się dziełami sztuki w Łyczkowicach. Na razie nie

mogę pomóc — mówił — mam tysiące, dosłownie tysiące obiektów, którymi muszę zająć się

osobiście. A brak mi ludzi, środków transportowych, pieniędzy, jednym słowem wszystkiego.

Niech się pan opiekuje i ratuje, co się da. Zwróciłem się więc do ministra Kultury i Sztuki.

Dalsze losy petycji drą Dolasa były mi znane. Zaczął mnie oprowadzać po willi.

Dosłownie od piwnic po strych była zawalona muzealnymi zabytkami. Wspaniały zbiór,

naprawdę godny Muzeum Ziemi Łyczkowicklej. Gospodarz spojrzał na zegarek. Dochodziła

godzina trzecia po południu.

— Zaparzę kawę. Za dwie godziny wróci z pracy żona i przygotuje nam kolację.

Ma pan czas. Przed północą i tak pan stąd nie wyjedzie.

Zostawił mnie w gabinecie samego. Przyglądałem się uważnie postaci wychodzącego

gospodarza. Był to mężczyzna na oko lat około trzydziestu. Dobrze i silnie zbudowany, lecz

lekko przygarbiony, o sylwetce i sposobie bycia raczej intelektualisty niż wojskowego. Nosił

jednak stary wojskowy mundur bez dystynkcji, lewą pierś ozdabiał Krzyż Walecznych.

„Za co on otrzymał ten krzyż? — rozmyślałem. — Był tłumaczem w sztabie. Pewnie

tam się wystarał o odznaczenie. W sztabach bywa różnie".

Gdy wrócił i postawił na stoliku dwie filiżanki mocnej kawy, wyczuł na sobie mój

pytający wzrok.

— Interesuje pana mój Krzyż. Niezbyt do mnie pasuje. To bardzo długa i pouczająca

historia. Jeśli pan chce, mogę ją opowiedzieć.

— Bardzo proszę, mam przecież czas.

— Dobrze. Muszę zacząć od początku. Urodziłem się w Katowicach. Mój ojciec był

adwokatem...

ROZDZIAŁ II

w którym Adolf Dolas zostaje powołany do wojska

Każdy bohater musi się urodzić. Urodził się więc i nasz. Po urodzeniu następuje okres

dzieciństwa, w czasie którego dziecko w oczach matki jest cudowne. Potem idzie do szkoły i

naturalnie źle się uczy. Przynajmniej gorzej od swego ojca. W okresie wczesnej młodości

występują pierwsze zawodowe zainteresowania. Jeden chłopiec chce zostać maszynistą

wąskotorowego parowozu, inny góralem lub profesorem. Tym ostatnim chciał właśnie

koniecznie zostać Dolas. W tym czasie zaczynają się też pojawiać pierwsze tzw. hobby. Jeden

kopie z pasją piłkę, inny ugania się po świecie rowerem. Nasz bohater w tym czasie zaczął

marzyć o podróżach. Jednakże aby podróżować, należy znać języki. Gdy zdał maturę, z

miejsca wstąpił na Wydział Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, ucząc się

jednocześnie języków obcych.

Gdy jego rówieśnicy zastanawiali się nad tematem pracy magisterskiej, Dolas kończył

pracę doktorską. Miał już za sobą kilka zagranicznych podróży. Znał świetnie niemiecki,

angielski i francuski, uczył się włoskiego i hiszpańskiego. Marzył o podróży do Włoch i

Hiszpanii. Nade wszystko nęcił go jednak Daleki Wschód.

Plany te musiał jednak odłożyć ad acta. Komisja lekarska uznała go za zdolnego do

służby wojskowej. Nic zresztą dziwnego, chłop, był zdrów, rosły, wprawdzie miał słaby

wzrok, ale to nikomu nie przeszkadza polec w obronie Ojczyzny. Ojczyzna więc upomniała

się pewnego sierpniowego słonecznego popołudnia 1938 roku o swego wiernego syna.

Doktor Dolas otrzymał wezwanie do odbycia służby wojskowej, którą mu parokrotnie

odraczano.

Dolasowi-intelektualiście było zupełnie obojętne, czy zostanie ułanem, huzarem czy też

marynarzem łodzi podwodnej. Z wezwania wynikało, że zostanie artylerzystą, miał się

bowiem zameldować w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii.

Gdy młody doktor podzielił się tą nowiną ze swoim rodzicielem, ten pokiwał głową,

popatrzył w niebieskie wiecznie zamyślone oczy syna i stwierdził:

— Wiem, synu, że wojsko jest nie dla ciebie. Ale cóż robić? Odbędziesz służbę

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: