Drzewoznawstwo leśne

Materiały do wykładu:

Jodła pospolita – Abies alba Mill.

Wybrane wiadomości na temat rodzaju Abies

Drzewa do wysokości 80 m; najwyższe  Abies grandis – jodła olbrzymia (D. Don) Lindl., A procera Rehder – jodła szlachetna

Liczba gatunków: 40-50 (w zależności od ujęcia systematycznego)

Gatunki występujące w Europie: A. alba Mill. – jodła pospolita, A. ×borisi-regis Mattf. – jodła Borysa (A. alba × A. cephalonica, Bułgaria, płn. Grecja, Albania, Jugosławia), A. cephalonica Loudon – jodła grecka (Bałkany), A. nebrodensis – jodła  sycylijska (bardzo mały zasięg w górach Sycylii), A. pinsapo Boiss. – jodła hiszpańska (bardzo mały zasięg w górach płd. Hiszpanii), A. sibirica Ledeb. – jodła syberyjska (wsch. Rosja, od doliny Wołgi, Turkiestan, Mongolia, Chiny).

Zasięg ogólny: wokółbiegunowy (Ameryka Północna i Środkowa, Europa, Azja po Himalaje, Chiny i Tajwan) złożony z małych zasięgów, za wyjątkiem jodły syberyjskiej A. sibirica (wsch. Europa, Azja) i jodły balsamicznej A. balsamea Mill. (Ameryka Północna). Większość gatunków występuje w górach. Oprócz zasięgów górskich stanowiska na niżu mają: A. alba oraz północnoamerykańskie: A. grandis, A. procera, A. amabilis Douglas ex J.Forbes; oprócz zasięgów nizinnych na stanowiskach górskich występują: A. sibirica i A. grandis.

Najbardziej wysunięte zasięgi: na północ – A. sibirica (Azja), A. lasiocarpa (Hooker) Nuttal (Ameryka Północna); na południe – A. religiosa (H.B.K.) Schlecht. et Cham., A. guatemalensis Rehder (Gwatemala).

Absolutne maksimum wysokościowe: A. squamata Masters (Chiny, 3500-4000 m n.p.m.).

Najważniejsze informacje na temat Abies alba

Kształtowanie zasięgu w holocenie na terenie Polski. Migracja od południowego zachodu, a później od południowego wschodu, począwszy od schyłku okresu atlantyckiego (ok. 4000 lat b.p.). szczególnie intensywnie w okresie subborealnym (3000 lat b.p.), głównie pod wpływem oceanizacji klimatu. Później nastąpił regres zasięgu jodły, między innymi w związku z antropogenicznymi  przeobrażeniami środowiska przyrodniczego.

Obecny zasięg geograficzny. Jodła pospolita jest gatunkiem środkowoeuropejskim, górskim, reglowym, schodzącym na niziny w północnej części zasięgu. Występuje w środkowej i południowej Europie (Pireneje, Apeniny, łańcuch Jury, Alpy, Wogezy, Szwarcwald, Las Bawarski, Las Czeski, Góry Kruszcowe, Sudety, Karpaty, Półwysep Bałkański po północną Grecję i Rodopy). Stanowiska niżowe ma tylko w Polsce oraz we Francji (Normandia). Najdalej na północ wysunięte jest stanowisko w Puszczy Białowieskiej (po stronie białoruskiej; pochodzenie jodły w tym miejscu jest dyskusyjne), a na południe - stanowiska na południu Półwyspu Apenińskiego. Krańcowe stanowiska na zachodzie znajdują się Pirenejach, natomiast na wschodzie – w Starej Planinie (Bułgaria). Najwyżej jodła występuje w Apeninach, do 2100 m n.p.m. W Polsce osiąga północną granicę zasięgu, która przebiega na północnych krawędziach Niziny Śląskiej i Wyżyn Środkowych, a dalej na wschód przecina Nizinę Mazowiecko-Podlaską. W górach jodła występuje w górach przede wszystkim w reglu dolnym, gdzie jest gatunkiem lasotwórczym; maksimum wysokościowe osiąga u nas nad Morskim Okiem – 1450 m n.p.m. Drzewostany z panującą jodłą zajmują w Polsce 2,9% powierzchni leśnej (np. w Szwajcarii – 20%, a w Austrii 7%).

Najważniejsze właściwości gatunku. Drzewo klimatu umiarkowanie chłodnego i wilgotnego (niewielkie wahania temperatury oraz duża wilgotność powietrza), cienioznośne, o dużych wymaganiach pod względem wilgotności gleby, rosnące najlepiej na glebach głębokich ze znaczną domieszką części spławialnych, o odczynie kwaśnym i zbliżonym do obojętnego, wrażliwe na zanieczyszczenia przemysłowe (mieszanina SO2, NOx, CO i pyłów). Gatunek zaliczany do drzew wolno rosnących. W młodości lepiej przyrasta w słabym ocienieniu niż przy pełnym świetle. Osiąga wysokość do 60 m, wiek do około 500 lat, a zasobność w warunkach optymalnych do około 1000 m3/ha.

Najważniejsze zbiorowiska leśne z udziałem jodły pospolitej. Abieti-Piceetum (montanum) – dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy (gleby kwaśne, Sudety i Karpaty), Galio-Piceetum – karpacki bór mieszany świerkowo-jodłowy (gleby obojętne i zasadowe, regiel dolny Karpat), Abietetum polonicum – wyżynny jodłowy bór mieszany (Góry Świętokrzyskie, Wyżyna Małopolska, Podkarpacie), zbiorowisko Abies alba-Oxalis acetosella – żyzne jedliny zachodniokarpackie (regiel dolny Karpat), Dentario glandulosae-Fagetum – żyzna buczyna karpacka (regiel dolny i pogórze Karpat, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Kielecko-Sandomierska, Roztocze).

Obumieranie jodły. Zjawisko zamierania drzew przejawiające się redukcją aparatu asymilacyjnego, zwiększoną liczbą tzw. suchoczubów, wczesnym formowaniem tzw. bocianiego gniazda oraz zakłóceniem funkcjonowania systemu korzeniowego. Hipotezy na temat przyczyn: 1) choroby wirusowe i grzybowe oraz uszkodzenia przez owady, 2) zanieczyszczenia atmosfery, 3) zaburzenia gospodarki wodnej wskutek zaniku mikoryzy, 4) susze, 5) silne mrozy, 6) niedobory wapnia, 7) nieodpowiednie zabiegi hodowlane, 8) nadmiar zwierzyny płowej, 9) przyczyny genetyczne (małe populacje, ograniczone pule genowe).

Wycofywanie się jodły z lasów, czyli regresja zasięgu naturalnego obserwowana w całej Europie od ok. 200 lat. Hipotezy przyczyn: 1) zmiany klimatyczne, 2) czynniki antropogeniczne (nadmierna eksploatacja drzewostanów jodłowych, zmiany środowiska leśnego).

Drzewoznawstwo leśne

Materiały do wykładu pt.:

Olsze -  Alnus B. Ehrh.

Drzewa oraz krzewy lub formy pośrednie: najwyższe drzewo do 40 m - A. cremastogyne  Burkill (Chiny), do 35 m - A. glutinosa (L.) Gaertn.

Liczba gatunków:  32 (według  Boratyńskiej 1983)

Rozmieszczenie rodzaju: według Boratyńskiej (1983) - 9 gatunków amerykańskich, 4 europejskie, 2 zachodnioazjatyckie, 16 wschodnioazjatyckich (w tym 8 endemitów japońskich i 3 endemity chińskie), 1 gatunek wspólny dla Ameryki Północnej i Azji.

Gatunki występujące Polsce oraz w Europie: A. glutinosa (L.) Gaertn. , A. incana (L.) Moench, A. viridis (Chaix) DC. oraz poza Polską A. cordata (Loisel.) Desf. (endemit, południowe Włochy, Korsyka).

Olsze w holocenie

Według Środonia (1980) gwałtowny wzrost udziału A. glutinosa miał miejsce od pogranicza okresu borealnego z okresem atlantyckim. Pojedynczo lub w niewielkich skupieniach gatunek ten występował prawdopodobnie u schyłku późnego glacjału, lecz w warunkach, jakie nie odpowiadały jego rozprzestrzenianiu się. Na przeszkodzie stała niezbyt wysoka wilgotność ówczesnego klimatu oraz brak odpowiednich siedlisk. U schyłku późnego glacjału i we wczesnym holocenie, w środkowych i górnych odcinkach rzek dominowała erozja wgłębna, która nie sprzyjała powstawaniu teras - naturalnych siedlisk lasów olszowych. Na progu okresu atlantyckiego wraz z narastającym zwilgotnieniem klimatu,  w dolinach rzek osłabły procesy erozji wgłębnej, natomiast dominowała akumulacja. Doprowadziło to do powstania systemu rozległych teras. Począwszy od okresu subborealnego udział A. glutinosa stopniowo spadał mimo klimatu sprzyjającego rozwojowi olszyn. Zmiana ta wywołana została przez odlesienie kraju oraz osuszanie siedlisk bagiennych. Występowanie A. incana w holocenie było podobne jak w interstadiałach (centra w górach europejskich oraz na północy). W okresach późnoglacjalnych A. incana wraz z brzozami i osiką mogła należeć do drzew pionierskich zasiedlających w pierwszej kolejności strefę peryglacjalną. Wraz z procesem wylesienia kraju (od okresu subborealnego) zostały lokalnie stworzone warunki dla ekspansji olszy szarej (np. grunty porolne w Bieszczadach).

Olsza czarna Alnus glutinosa

Występuje prawie w całej Europie oraz w zachodniej Azji i północnej Afryce. W rozproszeniu dociera  aż do koła polarnego. W południowo-zachodniej Europie południowa granica zasięgu przebiega północnym wybrzeżem Morza Śródziemnego, a dalej na wschodzie południowym skrajem strefy lasów liściastych, omijając południowe rejony Ukrainy oraz Nizinę Nadkaspijską. Maksimum wysokościowe osiąga w południowych partiach zasięgu (Alpy - 1800 m n.p.m.). W Polsce A. glutinosa jest gatunkiem przechodnim, występującym na niżu oraz do wysokości 500-550 m n.p.m. w górach (maks. 1130 m n.p.m. w Paśmie Policy). Rozwija się dobrze w klimacie umiarkowanym i ciepłym z dużą wilgotnością powietrza i gleby. Należy do drzew znoszących w młodości lekkie ocienienie. Jest wytrzymała na niskie temperatury zimowe. Znosi sezonowe zalewy. Wykazuje wrażliwość na przesuszenie gleby. Występuje głównie na podłożu torfów niskich (olsy Ribeso nigri-Alnetum, Sphagno squarrosi-Alnetum), na glebach torfowo-murszowych, gytiowo-murszowych i murszowo mineralnych (łęg jesionowo-olszowy – Fraxino-Alnetum). W postaci domieszki rośnie także na madach oraz na glebach brunatnych (łęg jesionowo-wiązowy – Ficario-Ulmetum minoris, wilgotne grądy np. Galio-Carpinetum stachyetosum).

Olsza szara Alnus incana

Występuje w Europie oraz w zachodniej Azji. Zasięg rozdzielony jest na część północną - nizinną (Skandynawia, oraz północne obszary Niżu Wschodnioeuropejskiego i zachodnią część Niżu Zachodniosyberyjskiego) oraz południową – górską (Alpy, Rudawy, Sudety, Karpaty, Apeniny, Góry Dynarskie, Stara Planina, Rodopy i Riła w Europie oraz Kaukaz w Azji). W Polsce rozproszone stanowiska niżowe (doliny Wisły i Odry oraz ich dopływów) nawiązują do karpackiego ośrodka występowania, natomiast stanowiska w północno-wschodniej części kraju nawiązują do borealnej części zasięgu. Najwyżej położone stanowiska znajdują się na Kaukazie (2000 m n.p.m.), a w Polsce w Tatrach (1250 m n.p.m.). Lokalnie wykazuje dużą ekspansywność na ugorach oraz miejscach wylesionych, a także na gruzach osiedli (Bieszczady). Rośnie w warunkach klimatu kontynentalnego oraz w wilgotnych dolinach górskich. Gatunek światłożądny, znosi umiarkowane ocienienie w młodości. Wymagania termiczne oraz wilgotnościowe są mniejsze niż  A. glutinosa. Nie znosi dłuższego zalewania. Rośnie głównie na glebach mineralnych, często o charakterze kamienistych gleb górskich, na żwirowiskach przy brzegach rzek i potoków (inicjalne mady górskie). W tych warunkach tworzy drzewostan olszynki karpackiej (Alnetum incanae). Na podtopionych glebach mułowo-torfowych w płaskich rejonach dolin potoków górskich wchodzi w skład olszyny bagiennej (Caltho-Alnetum).

Olsza zielona (kosa olcha) Alnus viridis

Gatunek europejski, subalpejski. Występuje przede wszystkim w górach środkowej części Europy (Alpy, Karpaty, Szwarzwald i Las Czeski), głównie w zaroślach między innymi wraz z kosodrzewiną, jarzębem pospolitym i górskimi wierzbami krzewiastymi. Maks. wysokościowe - 2800 m n.p.m. (Alpy Szwajcarskie). W Polsce rośnie tylko w Bieszczadach Zachodnich na połoninach oraz w strefie górnej granicy lasu. Tworzy zarośla Pulmonario-Alnetum. Część stanowisk ma charakter wtórny w miejscach pozbawionych roślinności leśnej.

Tabela 1. Porównanie wymagań siedliskowych trzech gatunków olszy występujących w Polsce (według Jaworskiego 1995)

...