FORMUŁY DYPLOMATYCZNE W ŚREDNIOWIECZNYCH DOKUMENTACH POLSKICH.
- I -
Dyplomatyka, jest to nauka o dokumencie. W zakres nauki tej wejdą źródła aktowe, jeżeli są wynikiem produkcji kancelarii. Dyplomatyka jako taka powstała w średniowieczu, natomiast jej rozwój nastąpił w XVII w. Dyplomatyka zajmuje się rozwojem form materiału dyplomatycznego (dokumentacja aktowa) i rozwojem kancelarii.
Dokumentem jest każde pisemne oświadczenie posiadające kancelaryjnie samodzielny byt prawny oświadczenie, które służyło powstaniu, udowadnianiu i wykonywaniu określonych uprawnień oraz posiadające pewne określone prawem i kulturą cechy wewnętrzne i zewnętrzne zmieniające się w zależności od czasu i miejsca jego powstania.[1] Dokument posiada poczwórny charakter:sam tworzy nowy, konkretny stan prawny; staje się środkiem dowodowym w wypadku wątpliwości co do autentyczności owego stanu prawnego; jest w mocy przenieść uprawnienia z jednej osoby na drugą; ustala pewien stan prawny wynikający z obowiązującego prawa.
W przeciągu kilkunastu wieków w licznych, skryptoriach zakonnych a później kancelariach wykształciła się forma sporządzania dokumentu średniowiecznego z charakterystycznymi dla niego cechami zarówno zewnętrznymi jak i wewnętrznymi.
Cechy zewnętrzne dokumentu możemy poznać jedynie na podstawie jego oryginału. Dzięki temu wiemy, na jakim materiale pisarskim został sporządzony dokument. Dla okresu średniowiecza podstawowym materiałem pisarskim jest pergamin. Na obszarze królestwa Polskiego papier jako narzędzie pisarskie pojawił się w latach trzydziestych XIV wieku. Pisano ściętym piórem gęsim lub łabędzim oraz atramentem. Bardzo ważnym elementem średniowiecznego dokumentu była pieczęć lub pieczęcie uwierzytelniające dokument, przewieszane u dołu za pomocą sznurów.[2]
Cechy wewnętrzne dokumentu możemy poznać również poprzez zapoznanie się z jego kopią. Poznajemy, więc język dokumentu. W dokumentach średniowiecznych, dominuje łacina aczkolwiek na Pomorzu Zachodnim dokumenty spisane w języku niemieckim spotyka się już w latach trzydziestych XIV wieku. W XV wieku niemieckojęzyczne dokumenty były już powszechne. Oszczędność dość drogiego materiału pisarskiego, jakim był pergamin sprawiła, że stosowano dużą ilość skrótów tzw. abrewiacji i suspensji. Różne też stosowano rodzaje pisma. Wszystko to sprawia, że odczytanie dokumentu średniowiecznego wymaga dużej wiedzy, erudycji a co najważniejsze praktyki.
Wyróżniamy następujące rodzaje źródeł dokumentowych:
· Dyplomy i dokumenty regulujące stosunki międzyludzkie
· Listy-przyczyną ich powstania może być prawo
· Akty-związane z działalnością kancelarii
Ze względu na formę i moc prawną dokumenty dzielimy na:
· Dyspozytywne(prawotwórcze)- stwarzają i poświadczają stan prawny-charta, epistola, testamentum
· Poświadczeniowy - poświadcza istnienie stanu prawnego -notitia, breve, memoratorium.
· Na pół dyspozytywny-symbol powstania stanu prawnego.
Dokumenty możemy również dzielić ze względu na użyteczność sądową, na publiczny i prywatny tj. zaopatrzony bądź niezaopatrzony w pieczęć.[3]
Najbardziej reprezentatywne dla dokumentu średniowiecznego są stosowane w nim formuły, które składają się, na tzw. formularz dokumentu. Są to części składowe dokumentu określające jego budowę. Klasyczny dokument składa się z trzech części, wstępu tzn. protokołu, kontekstu, po, którym następuje eschatokół. A te z kolei dzielą się na pomniejsze formuły. [4]
Na protokół składają się następujące formuły:
· Inwokacja – wezwanie Boga, aby swą opieką wspierał czynności wymienione w kontekście.
· Intytulacja – wymienienie imienia i godności wystawcy.
· Inskrypcja – adres odbiorcy
Koncept składa się z:
· Arengi – formułuje motyw wystawienia dokumentu.
· Promulgacji – ogłoszenie woli wystawcy, odbiorcy czy też społeczeństwa.
· Narracji– przedstawienie wydarzeń, które towarzyszyły oświadczeniu wystawcy lub informowała o prośbie odbiorcy.
· Dyspozycji – treść właściwa dokumentu, wyrażająca wolę wystawcy stworzenia nowego stanu prawnego.
· Klauzul – (nakazujące, zabraniające, zobowiązujące) do wykonania określonych czynności.
· Sankcji – wraz z formułą penalną – jest zagrożeniem karami doczesnymi lub wiecznymi dla tych, którzy chcieliby naruszyć postanowienia dokumentu.
· Koroboracji – zapowiedź środków, którymi dokument ma być uwierzytelniony (pieczęć, świadkowie).
W skład eschatokołu wchodzą:
· Testacja – lista świadków biorących udział w akcji prawnej opisanej w dokumencie.
· Podpisy – wystawcy (za pomocą znaku) oraz podpisy urzędników kancelaryjnych gwarantujących autentyczność dokumentu.
· Datacja – miejsce i czas powstania dokumentu.
· Aprekacja – końcowe życzenie wieczności dla zdziałania czynności prawnej wyrażonej słowami: Amen, Fiat. [5]
Są to cechy charakteryzujące dokument średniowieczny. Nie każdy dokument posiadał wszystkie typy formuł. Dla ważności dokumentu niezbędne było zastosowanie następujących: intytulacji, dyspozycji, koroboracji oraz datacji.[6]
- II -
Dokument książęcy pojawia się w Polsce niemal równocześnie z przyjęciem chrześcijaństwa i rozprzestrzeniał się wraz z korespondencją władców czy fundacjami klasztorów. Mimo to aż do ok.1084 r. nie zachował się żaden dokument ani w oryginale ani w kopii. Wiemy na pewno, że istniały takowe. [7]Przyrównując sytuację do stosunków czeskich i węgierskich wysnuto wniosek, iż dokument pierwszych Piastów wzorował się na współczesnym dokumencie cesarskim zarówno, jeśli chodzi o rodzaj pisma jak i formuły w nim użyte.
Nie było to trudne ze względu na rozpowszechnienie zarówno teoretycznych podręczników pisania listów[8]jak i zbiorów formuł zwanych formularzami.[9]
Dokumenty z ostatniej ćwierci XI i z XII w. Mają już postać zwykłego prywatnego i książęcego dokumentu zachodniego w cechach zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych. Na skutek rozdrobnienia,oraz rywalizacji między władzą państwową i możnowładztwem świeckim i duchownym zatracają się cechy dokumentu monarszego i dokument nabiera cech książęcych, skromniejszych.
Epokę od końca XI do końca XV w. Można podzielić na cztery okresy.
1. Od 1084/1085 do1200- wówczas mimo istnienia kancelarii dokument książęcy nie posiada jeszcze wykształconych form i niewiele różni się od dokumentów prywatnych.
2. Okres do końca lat trzydziestych XIII w.- Zaczyna się wykształcać forma zewnętrzna, formuła protokołu i formuły datacyjne
3. Od końca lat 30 -tych do 3 -ciej ćwierci XIII w.- Dokument książęcy wykształca formy wewnętrzne, stałe lub prawie stałe formuły zwłaszcza w datacji. Proces przebiega nierównomiernie w różnych dzielnicach
4. Od lat 70 -tych XIII w. do końca średniowiecza-przybywają pewne nowe cechy, zanikają niektóre formuły.
Formularz dokumentu z XII w. nie wykazuje nawet względnie stałych reguł. Na posiadanych 19 autentycznych dokumentów w 9 brak inwokacji, w 12 promulgacji, raz podano indykcję i raz konkurrens. W formule datacyjnej przeważa użycie zwrotu actum (moment akcji prawnej)raz użyto actum et datum, (moment akcji prawnej od momentu wystawienia)dwa razy datum. Data roczna została podana w 11 wypadkach a w 4 również dzienna. W koroboracji dwukrotnie powołano się na pieczęć, dwa razy na pieczęć i świadków i dwa na dokument i świadków. Oprócz koroboracji spotykamy sankcję i komminację- zagrożenie karami świeckimi bądź duchowymi, raz poza tym podano zagrożenie karą pieniężną na rzecz władcy. Aprekacja występuje trzy razy. Poza tym nie jest ustalona kolejność poszczególnych formuł. Mimo to starano się wprowadzić pewne cechy stałe Np. niezmienna inwokacja: In nomine sancte et individue trinitatis.
Okres następny jest początkiem ruchu immunitetowego. Nadawanie przywilejów duchowieństwu i feudałom świeckim sprawiało,że dokument książęcy zaczął nabierać coraz większego znaczenia jako dowód uprawnień. W konsekwencji kancelaria książęca coraz silniej angażowała się w opracowywanie dyktatu i pisma i coraz częściej sięgała po wzory obce lepiej organizując czynności kancelaryjne. Proces ten przebiega najszybciej w Wielkopolsce i na Śląsku. Dokument wielkopolski najwcześniej zaczyna tworzyć nowy formularz.
Jeśli chodzi o inwokację to poza wcześniejszą In nomine sancte et individue trinitatis pojawia się nowa - in nomine domini nostri Iesu Christi amen, natomiast w pozostałych 35% nie ma jej wcale. Arenga, która we wcześniejszym okresie pojawiała się wyjątkowo obecnie figuruje w około 70% dokumentów, promulgacja nie występuje w 4 wypadkach poza tym przyjmuje formy: notum facio, notum esse volo, significo innotescat presentibus et futuris,innotescere curavi, noverit praesens etas itp.. Komminacja pojawia się rzadko natomiast koroboracja nie występuje tylko w 7 przypadkach i przeważa powoływanie się na samą pieczęć lub pieczęć i świadków. W formule datacyjnej przeważa zwrot actum,datum tylko w 12 przypadkach a actum et datum widnieje jedynie na 3 dokumentach. Formularz dokumentów śląskich wygląda nieco inaczej.
Na 67 zachowanych dokumentów inwokacja występuje w 43 z tego 10 to tradycyjna In nomine sancte et individue trinitatis również 10 nowa in nomine domini amen,która z różnymi wariantami osiąga łącznie 25%. Regułą jest użycie formuły dewocyjnej, która zazwyczaj brzmi dei gracia. W promulgacji najpowszechniejszy jest zwrot: notum facio presentibus et futuris inne to notum esse volums i notum sit omnibus. Jeśli chodzi o arengi, to jedynie trzy na 26 rodzajów powtarzają się więcej niż raz i w przeciwieństwie do wielkopolski nie występują zapożyczenia z dokumentów zachodnich. Komminacja bądź sankcja występują jedynie wyjątkowo. Koroboracja to z reguły powołanie się na pieczęć wyjątkowo na pieczęć i pismo bądź pieczęć i świadków. W formule datalnej spotyka się zwykle actum,datum spotykamy jedynie na 6 -ciu dokumentach zdarza się (3 razy) tylko określenie roku bez wzmianki, o actum czy datum.
Porównując zauważyć należy, że na dyktat dokumentów śląskich dużo mniejszy wpływ miały formularze zachodnie.
Czas między końcem lat 40 -tych a końcem 70 -tych XIII w. to okres ustalania się cech zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych dokumentu. Jest to związane z dążeniami zjednoczeniowymi w państwach dzielnicowych. Wobec wystawiania coraz to liczniejszych dokumentów immunitetowych i konformacyjnych postać dokumentu ujednolica się. Zaczyna się to najwcześniej i najdłużej trwa w Wielkopolsce.
W dokumentach wielkopolskich z lat 1241- 1271 widzimy początki ustalania się formularza. Inwokacja ma w przewadze formę in nomine domini amen -30 razy a tylko 22 razy starszą in nomine sancte et individue trinitatis inne formy –in nomine domini nostri Iesu Christi oraz in nomine domini dei eterni amen – to tylko 10-12 dokumentów. W promulgacji wyróżniamy trzy typy główne: notum esse volums (26 razy), notum facio (22 razy) i noverit universi. Poza tym na dwóch dokumentach brak jest promulgacji i także na dwóch zamiast niej występuje salutacja. Niektóre rodzaje arengi występują trzy -czterokrotnie, z czego jedne na dokumentach dla jednego i tego samego odbiorcy inne dla różnych odbiorców. Niektóre z areng zostały przejęte z formularzy niemieckich i orleańskich, inne z wcześniejszych dokumentów wielkopolskich. Komminacja pojawia się tylko wyjątkowo, jeszcze rzadziej sankcja. Koroboracja powołuje się na samą pieczęć rzadziej na pieczęć i pismo wyjątkowo pieczęć i świadków,brak jej w 8 -miu wypadkach. W formule datacyjnej przeważa actum, choć i datum jest dość częste. Actum et datum jest stosunkowo rzadkie cztery razy zaś spotykamy datum per manus.
Mimo że dotychczas w przemianach w formie dokumentu przodowała wielkopolska i Śląsk to za panowania Bolesława Wstydliwego dokument małopolski zdołał nadrobić zaległości a nawet wyprzedzić dyktat dokumentów książęcych Śląska. Dla przykładu w dokumentach tego księcia regułą staje się użycie inwokacji in nomine domini amen. Na 144 akta występuje ona 80 do 98 razy, natomiast stara in nomine sancte et individue trinitatis to tylko 18 przypadków. W intytulacji przeważa pluralis maiestaticus, formuła dewocyjna brzmi zazwyczaj dei gracia. Promulgacja podobnie jak w innych kancelariach jest zróżnicowana na kilka typów. Najczęściej występuje notum sit (22 wypadki) następnie noverint universi wreszcie notum esse volumus...
martabaranska