Elementy rytmiki w edukacji szkolnej jako forma wspomagania procesów terapeutycznych (w zakresie zaburzeń motoryki ciała oraz czynnika porządkującego i stymulującego ruch)
Wpływ muzyki na psychikę człowieka dostrzegano już w starożytności, lecz dopiero Jan Jakub Rousseau i Jan Henryk Pestalozzi byli tymi, którzy wskazywali na rolę muzyki w wychowaniu dziecka.[1] Nawiązując do ich postępowych programów pedagogicznych, ruch Nowego Wychowania z końca XIX wieku włączył wychowanie muzyczne, oparte na dorobku ówczesnej wiedzy psychologicznej i fizjologicznej w system oddziaływania na dziecko. Wychowanie przez muzykę miało odegrać rolę w rozwijaniu aktywności i spontanicznej twórczości dziecka.[2]
Muzyka oddziałuje na emocjonalną sferę osobowości człowieka, stąd jej wpływ jest kojący czy wręcz leczniczy.
Oto wypowiedzi z różnych epok dotyczące właściwości muzyki w znaczeniu terapeutycznym.
- A kiedy zły duch napadał na Saula, brał Dawid cytrę i grał. Wtedy Saul stawał się spokojniejszy, czuł się lepiej, a zły duch odstępował od niego
(1 Sm 16, 23)
- Do zmieniania ludzi, ich zachowywania sie i zwyczajów nie ma lepszego środka jak muzyka. (Shu-Ching, chiński myśliciel, VI w. przed Chr.)
- O laborum Dilce lenimen medicumqe – O słodki i leczący balsamie na zmartwienie (Horacy Quintus, poeta łaciński, I w. przed Chr.)
- Musica mentis medicina moesta, musica multum minuit malorum – Muzyka jest najlepszym lekarstwem zatroskanego umysłu, muzyka niweczy wiele zła (Walter Haddon 1516-1572, pisarz łaciński – De musica)
- Muzyka jest lekarstwem umysłu (szkocki poeta religijny 1748-1875)
- Gdzie słowa zawodzą, muzyka mówi (Hans Christian Andersen 1805-1875)
- Emocje, a nie myśli są domem muzyki. Pewnego dnia muzyka stanie się potężnym środkiem terapeutycznym (H.R. Haweis 1838-1901, teologiczny pisarz angielski, kaznodzieja) [3]
Patrząc na sztukę z perspektywy historycznej, można powiedzieć, że zawsze miała ona swoje określone miejsce, czas i pełniła różnorodne funkcje.
Od najdawniejszych czasów przypisywano sztuce funkcje wychowawcze – od traktatów Platona i Arystotelesa, poprzez romantyczne „Listy o wychowaniu estetycznym” Fryderyka Schillera, koncepcje zawarte w dziełach i pismach Kamila Cypriana Norwida, szlachetną utopię „Wychowania przez sztukę” Herberta Reada, aż do licznych propozycji współczesnych. Wszystkie te koncepcje łączyło pozytywne postrzeganie roli sztuki w kształtowaniu człowieka, przekonanie o jej różnorodnych możliwościach oddziaływania. [4]
Wykorzystanie muzyki dla doskonalenia zdrowia w płaszczyźnie psychicznej, socjalnej czy też duchowej było znane od zarania naszej cywilizacji. [5]
„Musica animea lavamen” – Muzyka jest lekarstwem dla duszy
Muzyka ma bezpośredni dostęp do naszej podświadomości. Powinniśmy się zatem starać obchodzić z nią w pełni świadomie.
Dla zachowania higieny psychicznej powinniśmy wybierać to, co najlepsze i tak, wbrew naszej woli, wpycha się nam dzisiaj wystarczająco dużo bezwartościowej muzyki, w której dominują takie elementy jak rytm i dynamika.
Na przykład utwory klasyczne niosą w sobie wielki duchowy potencjał, posiadają ogromną siłę porządkującą i dzięki temu mają wartość ponadczasową. Stąd też najlepiej nadają się do tego, by zaprowadzić porządek w naszym życiu wewnętrznym, wzmocnić nasze duchowe i psychiczne rezerwy, pogłębić nasze uczucia. [6]
Robert Steiner zwrócił uwagę na rytm jako najistotniejszy element. Twierdził, że jest on odpowiednikiem, przeżywanych przez człowieka, będących niejednokrotnie motorem jego działania i czucia, rytmów wewnętrznych.
Stworzona przez Steinera teoria eurytmii – pisze Maria Przychodzińska–Kaciczak opiera się na idei wyrażania uczuć, a nawet myśli, wszystkich w ogóle treści życia psychicznego – ruchem. [7]
Także inni pedagodzy są zdania, że rytm, jako podstawa funkcjonowania organizmu człowieka jest zasadniczą cechą charakteryzującą rozwój psychomotoryczny.
Na celowość powiązania rytmu i ruchu wskazywano od dawna.
Współcześni twórcy wychowania muzycznego: Emil Jaques-Dalcroze, Karol Orff i Zoltan Kodaly – włączyli do programu rytmikę, wiązanie mowy i śpiewu z gestem, muzyki z plastyką. Wykorzystując wiedzę psychologiczną, przeprowadzili oni analizę kształcącego wpływu tych zajęć na rozwój psychiki dziecka.[8]
Prekursorem wszelkich działań w tym zakresie był Dalcroze`a.
Emil Jaques-Dalcroze`a (1865-1950) był doskonałym improwizatorem, interesował się solfeżem, harmonią i improwizacją fortepianową. Był twórcą metody wychowania muzycznego zwanego umuzykalnieniem. W 1902 r. tworzy elementy gimnastyki artystycznej. W wyniku prowadzonych z dziećmi ćwiczeń ruchowych i gimnastycznych powstała jako technika rytmiki. Powstają instytuty Dalzroze`a w Genewie i w Dreźnie, gdzie rozwija się metodę i kształci przyszłą kadrę. W roku 1945 Dalroze`a otrzymuje tytuł doktora honoris causa uniwersytetu w Lozannie, umiera w 1950 r.
Po 1945 r. jego metoda, głównie dotycząca rytmiki została w Polsce poznana i upowszechniona.
Przyczynił się do tego rozwój szkół muzycznych I stopnia, w programie znalazł się przedmiot Rytmika (potem zintegrowany z umuzykalnieniem).
Szkoły Muzyczne II stopnia – prowadzą systematyczne kształcenie nauczycielek Rytmiki, w ich strukturach organizacyjnych powstały i funkcjonują - Wydziały Rytmiki.
Absolwentki tych wydziałów, przygotowane do pracy z małymi dziećmi, rozpoczęły pracę w przedszkolach większych miast, prowadząc prawidłowe zajęcia umuzykalniające z dziećmi i niejednokrotnie uzyskując wybitne wyniki.
System Dalcroze`a jest systemem zamkniętym, polega na tym, że to co po sobie zostawił nie jest dalej rozwijane, jest tylko jego kontynuacją.
W skład systemu E. J. Dalcroza’a wchodzą ćwiczenia ruchowe całego ciała połączone z muzyką, improwizowanie muzyki i ruchu, kształcenie słuchu muzycznego w połączeniu z rytmiką.
Zdaniem Dalcroze`a, rytmika – dzięki odbieraniu wrażeń przez cały system mięśniowo – nerwowy, aktywizuje czynności układu nerwowego dziecka, intensyfikuje czynności mózgowe, harmonizuje czynności psychiczne, pobudza rozwój fizyczny i psychiczny. Rytmika jest wszechstronną metodą wychowawczą, służy wszechstronnemu rozwojowi psychofizycznemu dziecka.[9]
Muzyka przez metrum, tempo i rytm wydaje dzieciom polecenie, których nie trzeba rozumieć drogą pojęciową, bez ryzyka niezrozumienia słów, którymi musieliśmy tłumaczyć dziecku, co i jak ma robić, kiedy i w jaki sposób reagować.[10]
Celem wychowania muzycznego jest współudział we wszechstronnym kształceniu człowieka.
Emil Jaques-Dalcroze`a dostrzegł istotne możliwości wykorzystania wychowania muzycznego dla celów kształcenia pozytywnych cech osobowości człowieka.
Dalcroze`a wpadł na pomysł, aby nie wyklaskiwać (czy też wystukiwać) rytmu, ale ćwiczyć go przy pomocy najlepszego instrumentu, jakim człowiek dysponuje – za pomocą całego ciała.
Może być też wykorzystana w pracy z dziećmi upośledzonymi, głuchymi i niewidomymi.
W pierwszej swojej pracy o wykorzystaniu rytmiki w terapii osób niewidomych podjął zajęcia rytmiczne z dziećmi niewidomymi i opóźnionymi w rozwoju.
Dalcroze stwierdza, że przy wszelkich zaburzeniach (poza chorobami organicznymi – należącymi wyłącznie do medycyny) nabytych w wyniku urazów lub powstałych na podłożu psychicznym, pomocna może być rytmika, pod warunkiem ścisłej współpracy lekarza, psychologa i wykwalifikowanego nauczyciela rytmiki.
Wnioski Dalcroze`a:
* wszelkie zaburzenia pochodzenia fizjologicznego i psychicznego powodują arytmię,
* arytmia pociąga za sobą niesprawność, której stopień pozostaje w bezpośrednim stosunku do źródła tejże arytmii, stanu napięcia i czasu jej trwania.
Cechy charakteryzujące arytmię wg Dalcroze`a:
- niezdolność kontynuacji ruchu przez cały czas potrzebny do jego wykonania,
- przyspieszenie lub opóźnienie ruchu wtedy, gdy powinien on być stały, równy,
- niezdolność do przyspieszenia lub opóźnienia po usłyszeniu polecenia,
- niezdolność wykonania ruchu urywanego (staccato) lub płynnego (legato),
- rozpoczynanie i kończenie ruchu za późno lub za wcześnie,
- niezdolność powiązania dwóch rodzajów ruchu ze sobą, wolnego z szybkim, energicznego z miękkim, płynnego z gwałtownym, przerywanym,
- niezdolność równoczesnego wykonania dwóch ruchów przeciwstawnych,
- niezdolność cieniowania dynamicznego, czyli stopniowego przechodzenia z piano do forte i odwrotnie,
- niezdolność akcentowania (metrycznego lub wyrazowego).
Zdaniem Dalcroze`a wszystkie te objawy są spowodowane niewydolnością umysłu, z którego impuls nie jest dość szybko przekazywany mięśniom, albo niezdolnością systemu nerwowego, który powinien przekazać bodźce wiernie i spokojnie, bez „pomyłki w adresie”, albo niesprawnością mięśni w bezbłędnym wykonywaniu rozkazów.
Według Dalcroze`a arytmia jest wynikiem braku harmonii i koordynacji między koncepcją ruchu i jego realizacją, albo wynikiem zaburzenia nerwowego.[11]
Dalcroze`a przeprowadził pokaz rytmiki dla lekarzy genewskich, gdyż przez to chciał przedstawić, wpływ rytmiki na harmonię funkcji nerwowych. Pierwszy psychiatra Drezna powiedział: „Entuzjazm dalcrozistów nie jest przesadzony, ta metoda jest objawieniem w dziedzinie psychofizycznej i wychowawczej”.
Dyrektor Kliniki Pediatrycznej powiedział: „Uważam, że metoda nie powinna dotyczyć tylko zdrowych (...); podczas gdy gimnastyka szwedzka odnosi sie tylko do mięśni, rytmika ogarnia cały system nerwowy”.[12]
Według J. Stadnickiej – „ruch służący wyrażaniu muzyki – jest dla dziecka niewidomego zjawiskiem o wiele trudniej dostępnym niż muzyka, choć w takim samym, a może nawet większym stopniu potrzebnym dla prawidłowego rozwoju”.[13]
M. Brzozowska-Kuczkiewicz w książce „Emil Jaques-Dalcroze i jego Rytmika”, ukazuje troskę o wszechstronny rozwój wychowanków. Dalcroze`a odkrył ich zróżnicowanie pod wieloma względami. Próbował je uzasadniać zakłóceniami funkcjonowania systemu nerwowego, poziomem różnych – nie tylko muzycznych – uzdolnień. Zdawał sobie sprawę, że to, w jaki sposób odkrywa przed uczniami muzykę jest formą realizacji idei Nowego Wychowania, którego podstawowym założeniem było uznawanie indywidualizmu, swobody i potrzeb dziecka. Nie jest to przypadek, że psycholodzy i pedagodzy uznali metodę Dalcroze`a za interesującą i wartą rozwijania. Zauważyli, że taki styl pracy wpływa na rozwijanie dziecięcych zdolności muzycznych, że kształci wiele innych dyspozycji fizycznych i umysłowych. Udział w takich ćwiczeniach dalcroze`owskich wymaga od ucznia aktywności „słuchowej, ruchowo-przestrzennej, intelektualnej i emocjonalnej”.[14]
Ćwiczenia te rozwijają wyobraźnię, kształcą pamięć, uwagę, słuch fizjologiczny i muzyczny, umiejętność dłuższej w czasie koncentracji, poprawiają samopoczucie fizyczne i rozwijają układ kostny i mięśniowy, co w wieku dziecięcym ma istotne znaczenie.
Te walory rytmiki Dalcroze`a szybko wyznaczyły jej ważne miejsce w profesjonalnej i powszechnej edukacji muzycznej oraz w terapii różnych rodzajów zaburzeń.
Rytmika to termin rozumiany obecnie bardzo szeroko, który uwzględnia wszystkie aspekty jej możliwości kształcących i terapeutycznych.
Rytmika uwzględnia związki z innymi dziedzinami wiedzy, takimi jak:
Rytmika
- pedagogika zdrowia
- pedagogika specjalna
- pedagogika ogólna
- pedagogika korekcyjno-wyrównawcza
- psychologia
- medycyna
- pedagogika muzyki
- muzykoterapia
Inaczej będzie rozumiana i realizowana rytmika, której celem jest wspomaganie kształcenia muzycznego, a inaczej, gdy służyć ma celom terapeutycznym.
Podczas dobrze zorganizowanych zajęć muzycznych w danej instytucji np. w szkole, rytmika jest elementem zabiegów terapeutycznych w odniesieniu do każdego dziecka, którego funkcjonowanie fizyczne, intelektualne lub emocjonalne jest zaburzone w stopniu lekkim. Dysfunkcje, które występują u dzieci hamują lub utrudniają harmonijny rozwój dziecka. Ten problem zauważyła uczennica Dalcroze`a, która współpracowała z zakładem pedagogiki specjalnej w Zurichu i zaczęła stosować rytmikę w terapii zaburzeń u dzieci „ze słabą koncentracją i niepewnością ruchową”.[15]
Przeprowadzono badania, ich wyniki są niepokojące, a mianowicie stwierdzono:
- u chłopców w wieku 10-11 lat syndrom nadpobudliwości,
- około 50% dzieci cierpi na różnego rodzaju zaburzenia rozwojowe,
- w obecnym czasie obserwuje się nasilanie wad wymowy, wad postawy, nerwice i nierównomierny rozwój intelektualny, emocjonalny i społeczny.
Wprowadzenie elementów rytmiki w każdym zespole dziecięcym wydaje sie być uzasadnione i pożądane.
Elementy rytmiki możemy spostrzec w koncepcji wychowania poprzez ruch. Bliższą rytmice – ze względu na związki muzyki z ruchem – jest koncepcja wychowania tanecznego R. Labana.
Kształcenie poczucia ciała i jego części, czasu i przestrzeni, świadomości i realizowanych rytmów występuje zarówno w rytmice jak i w tańcu. Jednocześnie zadania te w różnym stopniu mogą być wykorzystywane w terapii.
Elementy rytmiki znajdują także zastosowanie w różnych koncepcjach muzykoterapeutycznych.
Podstawowe założenia metody Weroniki Sherborne to rozwijanie przez ruch:
1. świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego
2. świadomości przestrzeni i działania w niej
3. dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi bliskiego kontaktu
Udział w ćwiczeniach metodą W. Sherborne ma na celu stworzyć dziecku okazję do poznania własnego ciała, usprawnienia motoryki, poczucia swojej siły, sprawności i związku z tym, możliwości ruchowych. Ponieważ dzięki temu zaczyna mieć ono zaufanie do siebie, zyskuje też poczucie bezpieczeństwa. Metoda W. Sherborne ukazuje szerokie możliwości stosowania metody w pracy z dziećmi z różnego rodzaju odchyleniami w rozwoju. Może być przydatna do pracy z dziećmi z zaburzeniami intelektualnymi, motorycznymi, emocjonalnymi i trudnościami w nawiązywaniu kontaktów społecznych.[16]
Potrzeba zgodności ruchu z muzyką jest tak duża, że dzieci wykazujące skłonności do ruchów mimowolnych, dzieci nadpobudliwe czynią ogromne wysiłki, w celu opanowania ruchów zbędnych tak, aby wiernie odtworzyć rytm muzyki. Eliminują wtedy wszystkie ruchy, które nie prowadzą do celu. W ten sposób uczą się panować nad swoim ciałem.
W pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo, muzyka niejednokrotnie jest pierwszym sposobem nawiązywania kontaktu z wychowankiem. Wtedy, gdy w początkowej fazie procesu rewalidacyjnego zawodziły inne sposoby nawiązywania z nimi kontaktu, pozostawała muzyka. Muzyka z rytmiką pomaga również w uspołecznianiu dzieci upośledzonych umysłowo, łagodzi, bowiem pierwsze, a ułatwia kolejne kontakty z rówieśnikami. Muzyka narzucając w czasie ćwiczeń wszystkim dzieciom jednakowe tempo, rytm, a także nastrój, niweluje indywidualne, wypływające z upośledzenia i zaburzeń, zachowania, reakcje i pomaga we współdziałaniu.
Specjalną odmianą rytmiki jest logorytmika, której zadaniem jest dobór i prawidłowe wykorzystywanie ćwiczeń muzyczno-ruchowych w logopedii korekcyjnej.[17]...
ziaaa