Pojęcie i kryteria upośledzenia umysłowego.doc

1. Pojęcie i kryteria upośledzenia umysłowego

Upośledzenia umysłowego to pojęcie złożone i trudne do zdefiniowania ze względu na różne uwarunkowania, obraz kliniczny, dynamikę, przebieg, prognozę  oraz aktualny stan wiedzy. Dlatego ciężko jest zdefiniować, opisać, zakwalifikować poszczególne zaburzenia które są objęte wspólną nazwą niedorozwoju umysłowego.

Pojecie upośledzenie umysłowe jest bardzo szeroko rozumiane zarówno ze względu na zróżnicowane stopnie upośledzenia umysłowego, jak również ze względu na zaburzenia sprawności motorycznej, zaburzenia zachowania, emocjonalności, uwagi, pamięci, myślenia i dysfunkcje jakie mu towarzyszą. Odnosi się ono nie tylko do sfery poznawczej człowieka, ale do całej jego osobowości.

Istnieje wiele definicji upośledzenia umysłowego, które wiążą się z przyjętymi odpowiednio kryteriami.

Według J. Kostrzewskiego upośledzenie umysłowe to niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się i wiążący się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym.

J. Kierenko uważa, że upośledzenie umysłowe nie jest określoną jednostką chorobową, lecz zespołem skutków, różnych w swojej etiologii stanów chorobowych i uszkodzeń centralnego układu nerwowego, spośród których najważniejszymi objawami są zaburzenia zarówno w funkcjonowaniu procesów poznawczych, jak i zdolności przystosowawczych. (Kierenko J. Parchomiuk M., 2006, s. 13)

Natomiast R. Kościelak  przyjmuje następująca definicję: Upośledzenie umysłowe jest to istotnie niższy od przeciętnego (co najmniej o 2 odchylenia standardowe) poziom funkcjonowania intelektualnego o charakterze globalnym wraz z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego, spowodowany przez czynniki genetyczne i egzogenne na podłożu względnie trwałych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym (Kościelak R., 1989, s. 11).

W definicjach upośledzenia umysłowego, jak łatwo można zauważyć, główny nacisk kładzie się na deficyt intelektualny oraz upośledzenie przystosowania społecznego, jako charakterystyczne dla tego stanu.

Termin upośledzenie umysłowe używa się często zamiennie z terminem niedorozwój umysłowy, niepełnosprawność intelektualna, oligofrenia, obniżenie sprawności umysłowej, mimo tego, że zarówno w treści jak i w zakresie tych pojęć zachodzą znaczne różnice.

Obniżona sprawność umysłowa odnosi się tylko do kategorii upośledzenia umysłowego, które nastąpiło dopiero w okresie postnatalnym, kiedy można porównać stan obecny z poprzednim, a więc kiedy nastąpiło wyraźne zahamowanie lub cofnięcie w rozwoju. Określenie to nie obejmuje osób które są upośledzone umysłowo od urodzenia.

Oligofrenia obejmuje przypadki upośledzeń wrodzonych oraz nabytych we wczesnym dzieciństwie do 3 roku życia. Zakres tego terminu nie obejmuje upośledzeń umysłowych nabytych w późniejszym życiu, dlatego też nie należy określać mianem oligofreników wszystkich upośledzonych umysłowo.

Kryteria upośledzenia umysłowego

K. Kirejczyk (1981, s.71) wyróżnia następujące kryteria według których rozpoznaje się upośledzenie umysłowe:

1. Kryterium psychologiczne – uwzględniana jest cała osobowości człowieka. Badane są głównie procesy regulacji, do których zalicza się procesy orientacyjno – poznawcze, intelektualne, emocjonalne, motywacyjne, mechanizmy kontroli, procesy wykonawcze oraz ważne społeczne cechy osobowości. W badaniach stosuje się standaryzowane i znormalizowane techniki pomiaru, dzięki którym można stwierdzić istotne odchylenia od normy. Badania te pozwalają na odróżnienie upośledzenia ogólnego poziomu intelektualnego od częściowych deficytów.
2. Kryterium ewolucyjne – porównywany jest poziom rozwoju czynności procesy orientacyjno – poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych, wykonawczych, w tym poziom rozwoju mowy, rozwoju motorycznego itp. badanego dziecka z poziomem wymienionych czynności prawidłowo rozwijającego się dziecka. Stosowane są tu techniki, które umożliwiają obliczenie wieku rozwoju poszczególnych procesów np. rozwoju percepcji wzrokowej, słuchowej, pamięci trwałej, logicznej, mechanicznej, pamięci słów, zdań, cyfr, figur geometrycznych, melodii, rytmu, mowy czynnej, myślenia przyczynowo – logicznego, rozwiązywania problemów itp. Badania pozwalają także na obliczenie ilorazu rozwoju danego procesu u danej jednostki. 
3. Kryterium społeczne – brana jest pod uwagę ogólna zaradność jednostki, jej wzrastająca w miarę upływu lat niezależność od innych, samodzielność, odpowiedzialność, uspołecznienie. Za pomocą miedzy innymi Skali Dojrzałości Społecznej E. D. Dolla, czy  Skali Zachowania Przystosowawczego dla Dzieci, Młodzieży i Dorosłych K. Nihiry bada się np. zdolność radzenia sobie w różnych sytuacjach życiowych i społecznych.
4. Kryterium pedagogiczne – uwzględnia :

·         zasób wiadomości i umiejętności przewidzianych programem nauczania, w tym umiejętność rysowania, malowania, liczenia, czytania, pisania itp. stosownie do wieku życia i grupy lub klasy;

·         rodzaj i stopień trudności w nauce przedszkolnej lub szkolnej;

·         tempo uczenia się , tempo nabywania określonych wiadomość i umiejętności przedszkolnych lub szkolnych. Tempo to jest różne u osób o różnym stopniu upośledzenia umysłowego i normalnych o jednakowym wieku życia.

Realizację tego kryterium umożliwia: szczegółowa analiza tempa nabywania wiadomości i umiejętności, pomiar zasobu wiadomości i umiejętności dziecka za pomocą testów osiągnięć szkolnych, pomiar tempa uczenia się przy zastosowaniu szeregu różnych testów.

5. Kryterium lekarskie – bierze pod uwagę:

·         wyniki badań somatycznych;

·         wyniki badań neurologicznych, psychiatrycznych, okulistycznych itp.;

·         wyniki badań biochemicznych;

·         wyniki badań cytogenetycznych.

Należy podkreślić, że podczas badań pedagogiczno – psychologiczno – lekarsko – klinicznych dziecka podejrzanego o upośledzenie umysłowe należy uwzględniać wszystkie przedstawione kryteria.

3