rysunek.pdf

mgr Kornelia Czerwińska Wykład wprowadzający do specjalności Tyflopedagogika

Wprowadzenie

Niemal od chwili narodzin przed człowiekiem otwiera się dziś świat obrazów: już

bardzo małe dziecko ogląda otaczające je reklamy, ilustracje w czasopismach i książkach –

które kartkuje, nie umiejąc jeszcze czytać – ekran telewizora czy komputera (S. Tisseron,

2006, s. 7). Rozwijające się dziecko w naturalny sposób zapoznaje się z szeregiem różnego

typu form graficznych, które uczy się rozpoznawać, porównywać z ich odpowiednikami w

postaci trójwymiarowych obiektów, nazywać i samodzielnie rysować. Otoczenie bogate w

wykonane w ogólnie przyjętych konwencjach symbole rysunkowe odpowiednio

przygotowuje dziecko do sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie, w którym kod

obrazkowy należy do jednych z najczęściej wykorzystywanych (K. Czerwińska, 2008, w

druku).

Rysunek był więc i nadal jest obecny w różnych dziedzinach życia społecznego, w

tym, w obszarze edukacji, gdzie różnego typu formy obrazkowe często znajdują zastosowanie

jako pomoce dydaktyczne usprawniające proces nauczania-uczenia się. Wizualne materiały

naukowe sprzyjają upoglądowieniu procesu kształcenia, wywołują pozytywną motywację u

uczniów, ułatwiają zdobywanie nowych wiadomości, usprawniają rozwijanie praktycznych

umiejętności, a samą naukę czynią atrakcyjną i przyjemną. Aktualnie dostępne podręczniki i

książki ćwiczeń, zwłaszcza te przeznaczone dla uczniów będących na początkowych etapach

edukacji, zawierają mnóstwo elementów graficznych: obrazków, zdjęć, map, rebusów,

komiksów, krzyżówek, wykresów. Tylko nieliczne spośród tych symboli pełnią funkcję

ozdobną, sprawiając, że podręcznik jest kolorowy i bardziej interesujący dla ucznia;

większość z nich stanowi podstawę niezbędną do wykonania konkretnych ćwiczeń. Uczeń,

który nie potrafi odczytać informacji zawartych w rysunkach, napotka więc na szereg

trudności w realizacji zadań szkolnych, tak na lekcji, jak i podczas pracy własnej w domu.

Szczególnego znaczenia nabiera więc podejmowanie wszelkich działań, jakie mogą ułatwić

naukę osobom mającym problemy w korzystaniu z graficznych środków dydaktycznych. Do

grupy tych uczniów należą uczniowie z niepełnosprawnością wzrokową: niewidomi i słabo

widzący.

Rysunek może stanowić ważne i cenne źródło informacji zarówno dla uczniów słabo

widzących, jak i całkowicie niewidomych, jednak musi on uwzględniać specyficzne potrzeby

odbiorcze tych uczniów wynikające bezpośrednio z uszkodzenia wzroku. Podstawą

wykonania poprawnej adaptacji materiału graficznego dla uczniów słabo widzących jest

znajomość ich możliwości wzrokowych, gdyż tylko w oparciu o funkcjonalną diagnozę

widzenia można stwierdzić, które elementy danego obrazka będą trudne w odbiorze

wzrokowym. Istnieją również ogólne zasady przygotowywania ilustracji dla osób słabo

widzących, które mają charakter uniwersalny i ułatwiają korzystanie z rysunku prawie

każdemu uczniowi z osłabionym widzeniem. Doświadczenia praktyczne wskazują, iż próby

udostępnienia grafiki uczniom całkowicie niewidomym generują zdecydowanie więcej

trudności. Poprawnie wykonany rysunek przeznaczony dla uczniów z tym typem

niepełnosprawności musi bowiem być czytelny w percepcji dotykowej, co oznacza, iż

wzrokowy materiał graficzny należy poddać znacznym modyfikacjom obejmującym m.in.

zastosowanie innego sposobu przedstawienia obiektu czy odmiennej niż popularnie przyjęto

konwencji rysunkowej. K. Czerwińska (2006, s. 324) podkreśla, iż niewłaściwie zredagowany

rysunek wypukły nie tylko nie spełni swej roli dydaktycznej, ale może spowodować

wytworzenie nieadekwatnego do rzeczywistości wyobrażenia o danym obiekcie czy zjawisku.

Ponadto kontakt z niepoprawnie wykonaną grafiką prowadzi na ogół do frustracji,

zniechęcenia i obniżenia motywacji do poznawania, a w konsekwencji sprawia, że uczeń

niewidomy nie docenia wartości grafiki dotykowej jako pomocy naukowej. Warto zatem

pamiętać o postulacie wielokrotnie przypominanym przez E. Więckowską (2003a, s.85; 2004,

APS Warszawa

Rysunek wypukły w nauczaniu dzieci niewidomych

mgr Kornelia Czerwińska Wykład wprowadzający do specjalności Tyflopedagogika

s. 45) zgodnie z którym, konieczne jest ustalenie i przestrzeganie zasad redagowania ilustracji

dla niewidomego czytelnika; przyjęte zasady powinny mieć rangę standardów, a więc ich

ustalenie powinno być podjęte w sposób równie obowiązujący, jak w przypadku notacji

brajlowskich.

Jak właściwie przygotować rysunek wypukły?

Analiza dostępnej literatury przedmiotu (m.in. E. Więckowska, 2001; Kondyjowska-

Ogórek, 2002; A. Lamant, 2003; E. Więckowska, 2003a, 2003b; Z. Kazanowski i B.

Kazanowska, 2004) pozwala na wyodrębnienie następujących właściwości prawidłowo

opracowanej grafiki dla niewidomych:

1) czytelność (inaczej prostota) - ze względu na właściwości fizjologiczne dotyku

opuszkowego, który wykorzystywany jest podczas odczytywania tyflografiki, konieczne jest

przedstawienie danego obiektu w ujęciu najbardziej korzystnym dla obserwacji dotykowej,

m.in.: główne części powinny być wyraźnie widoczne, a poszczególne elementy nie mogą na

siebie zachodzić (patrz: zdjęcie 1 i 2). Zdaniem E. Więckowskiej (2001, s. 59) nie jest

celowym stosowanie rysunków perspektywicznych, aksonometrycznych czy ideogramów,

gdyż są to konwencje zbyt trudne w odbiorze dotykowym 1 . Ważne jest, aby zachowany został

prawidłowy kształt i proporcje obiektu, który powinien zostać zaprezentowany w sposób jak

najbardziej zbliżony do rzeczywistego – za niewłaściwe uznaje się stosowanie konwencji

bajkowych czy filmowych (patrz: zdjęcie 3). Na rysunku wypukłym nie można zamieścić tak

dużej ilości informacji, jaka zawarta jest w jego wzrokowym odpowiedniku, gdyż nadmiar

szczegółów sprawia, że grafika w odbiorze dotykowym staje się nieczytelna – niewidomy nie

rozpoznaje, co znajduje się na rysunku (patrz: zdjęcie 4). J. Kondyjowska-Ogórek (2002, s.

245), przedstawiając własne doświadczenia w opracowywaniu rysunków wypukłych

obrazujących treści programowe z biologii, postuluje, aby liczba elementów została

zredukowana, gdyż zbyt dużo szczegółów wprowadza „szum informacyjny” i odwraca uwagę

ucznia od istotnych treści. Użyteczną staje się więc tutaj zasada – maximum treści, minimum

szczegółów, oznaczająca, iż w rysunku wypukłym można pominąć te informacje, które nie są

istotne z punktu widzenia celu merytorycznego, któremu ten rysunek ma służyć. Wybór

wiadomości, które mają zostać przekazane niewidomemu poprzez tyflografikę, nie zawsze jest

prosty. A. Lamant (2003, s. 54) podpowiada kilka możliwych strategii służących rozwiązaniu

tego problemu: usunięcie niektórych informacji; dokonanie kilku adaptacji oryginalnego

rysunku i przedstawienie ich uczniowi do wyboru; wykonanie kilku zaadaptowanych

rysunków stanowiących różne fazy przekazu informacji o oryginale – czytający musi na koniec

nałożyć zawarte w nich wiadomości na siebie w celu odtworzenia dokumentu wyjściowego.

Należy pamiętać, iż uproszczenie rysunku nie może oznaczać wykonania schematu

sprowadzającego poszczególne elementy prezentowanego obiektu do kształtu podstawowych

1 O procesie przyswajania konwencji rysunkowych pisze H. R. Schaffer (2005, s. 265-268), który m.in. analizuje

wyniki badań porównawczych nad rysunkami wykonanymi przez dzieci widzące i niewidome: (…) w przypadku

wszystkich reprezentacji istnieją pewne konwencje kulturowe, które dzieci muszą poznać – konwencje, które w

przypadku rysunku stają się jasne dopiero wtedy, gdy porównamy malowidła takich społeczności, jak Starożytni

Egipcjanie i Chińczycy, z naszymi własnymi. Jako dorośli nie zawsze zdajemy sobie sprawę, jak powszechne są

te konwencje i jak ważne jest to, by dzieci miały okazję je poznać. Nam te konwencje wydają się „naturalne” i

według nas nie trzeba zbytniego wysiłku, by je sobie przyswoić. Jedną z takich konwencji jest ustawienie postaci

pionowo na kartce, by pokazać, że ona stoi, a poziomo, by pokazać, że leży. Początkowo dzieci nie zwracają na

to uwagi, ale jeśli doświadczają deprywacji doznań wzrokowych, jak w przypadku dzieci niewidzących, mogą nie

przyswoić sobie tych nawyków. Zapoznając się z wynikami badań opisywanych przez H. R. Schaeffera, warto

zwrócić uwagę na dane wskazujące na stosunkowo szybkie przyswajanie przez niewidome dzieci dotychczas im

nieznanych konwencji rysunkowych, które są popularnie stosowane w świecie ludzi widzących np. zaznaczanie

podłoża, na których stoi postać, jako poziomej kreski równoległej do dolnej krawędzi kartki.

APS Warszawa

mgr Kornelia Czerwińska Wykład wprowadzający do specjalności Tyflopedagogika

figur geometrycznych, gdyż zaburzony zostaje wówczas właściwy obraz przedstawianego

obiektu (np. kot jako zestaw figur geometrycznych: głowa-koło, tułów-prostokąt, nogi, uszy i

ogon-trójkąty). Dbałość o czytelność tyflografiki wyraża się również zapewnieniem

odpowiednio dużej wypukłości, wyraźnego konturu i zróżnicowanej faktury (patrz: zdjęcie 5),

natomiast przy zastosowaniu techniki kolażu doborem materiałów, które odpowiadają

właściwościom dotykowym danego obiektu.

2) atrakcyjność - zaleca się, aby rysunki wypukłe przygotowywane były z wykorzystaniem

materiałów preferowanych przez ucznia oraz technik przyjaznych dotykowo; tylko spełnienie

tego warunku gwarantuje, że będą one budziły zainteresowanie i pozytywną motywację, które

w czytaniu grafiki dotykowej są szczególnie istotne, gdyż jest to umiejętność wymagająca

wiele wysiłku i ćwiczeń.

3) trwałość – niewidomy czytelnik powinien mieć możliwość wielokrotnego i swobodnego

zapoznawania się z materiałem tyflograficznym; do nieprawidłowo opracowanych zalicza się

więc takie pomoce, które ulegają uszkodzeniu podczas prawidłowej obserwacji dotykowej

(patrz: zdjęcie 6). Stopień trwałości jest ściśle związany z zastosowaną techniką: najbardziej

trwałe są rysunki wykonane przy użyciu zaawansowanych technologii, specjalistycznego

sprzętu i materiałów, najmniej zaś – sporządzone ręcznie techniką kolażu czy zwykłego

wybrajlowienia.

4) konsekwencja – stosowanie tych samych oznaczeń w obrębie danej tematyki i techniki

ułatwia odbiór i zrozumienie informacji zawartych na rysunku.

śród wymienionych powyżej cech poprawnej tyflografiki najistotniejszą i

jednocześnie najtrudniejszą do uzyskania jest czytelność, która stanowi podstawę praktycznej

użyteczności rysunków dla osoby niewidomej. Redagowanie czytelnych rysunków wymaga

wielu kompetencji, w tym m.in. wiedzy na temat psychicznych właściwości odbioru

dotykowego, wiedzy merytorycznej z obszaru, którego dotyczy dany materiał graficzny,

zdolności plastycznych, umiejętności obsługi specjalistycznego sprzętu, znajomości

funkcjonalnych możliwości niewidomego czytelnika, dla którego przygotowywany jest

konkretny rysunek. Wykonaniu poprawnych obrazków z pewnością sprzyjać więc będzie praca

w zespole np. nauczyciel przedmiotowy i tyfloinformatyk.

Istotnym elementem właściwego opracowania materiałów graficznych jest trafny dobór

techniki, która pozwoli przedstawić dane zagadnienie w sposób możliwie jak najbardziej

komunikatywny. Obok tematyki wśród innych czynników, które najczęściej zostają

uwzględnione w wyborze techniki, znajdują się: jakość uzyskanej adaptacji (głównie

czytelność i trwałość), czas i koszty wykonania, dostępność specjalistycznych urządzeń, wiek

odbiorcy i jego dotychczasowe doświadczenia w korzystaniu z grafiki, w tym preferencje

dotykowe oraz znajomość określonej techniki.

M. Jakubowski wyróżnił ok. 25 sposobów wykonywania materiałów tyflograficznych,

w tym rysunek kreślony bezpośrednio na ręku niewidomego, haft ręczny, sitodruk wypukły,

wybrajlowienie itp. Do najczęściej spotykanych w Polsce technik tyflograficznych należą:

- kolaż - w rysunku wykorzystuje się albo naturalne elementy np. do sporządzenia rysunku

drzewa służą kora, gałązki, listki itp. (patrz: zdjęcie 7a i 7b) albo materiały o właściwościach

dotykowych możliwie jak najbardziej zbliżonych do rzeczywistego obiektu np. futerko do

przedstawienia kota (patrz: zdjęcie 8). Według Z. i B. Kazanowskich (2004) należy w miarę

możliwości unikać stosowania naturalnych obiektów do tworzenia ilustracji dotykowych,

zwłaszcza części roślin, gdyż wykonane w ten sposób rysunki są szczególnie nietrwałe i mogą

stanowić zagrożenie dla dziecka. Powyższa opinia wydaje się być słuszna, jednak z drugiej

strony doświadczenia praktyczne wskazują na niezwykłą wartość reprezentacji zawierających

elementy naturalne, zwłaszcza na początkowym etapie edukacji graficznej; tak przygotowane

rysunki bardzo ułatwiają dziecku płynne przejście od reprezentacji trójwymiarowej

angażującej dotyk obejmujący do przedstawienia dwuwymiarowego poznawanego dotykiem

opuszkowym. Dzięki tego typu obrazkom niewidome dziecko uczy się rozumienia, czym jest

APS Warszawa

mgr Kornelia Czerwińska Wykład wprowadzający do specjalności Tyflopedagogika

rysunek. Technika kolażowa jest czaso- i pracochłonna, zapewnia stosunkowo niewielką

trwałość adaptacji, jednak przekazuje dużą ilość informacji o prezentowanych obiektach i jest

atrakcyjna dla odbiorcy.

- technika eksplozyjna - popularnie nazywana rysunkiem na pęczniejącym papierze została

uznana przez tyflopedagogów-praktyków podczas konferencji w Laskach 28. 05. 2004r. za

podstawową techniką ilustrowania podręczników i arkuszy egzaminacyjnych; do zalet tej

metody zaliczono możliwość wykonywania w krótkim czasie wielu kopii rysunku,

przyjazność dotykową oraz uniwersalny charakter. Ograniczenia w stosowaniu tej techniki

mogą wynikać z kosztów papieru i urządzenia termokopiującego, jednak w chwili obecnej

sprzętem do wykonywania takich rysunków dysponują już wszystkie specjalne ośrodki

szkolno-wychowawcze dla uczniów z niepełnosprawnością wzrokową. Opracowanie ilustracji

polega na odręcznym lub kserograficznym naniesieniu na papier pęczniejący (inaczej

puchnący albo kapsułkowy) rysunku wykonanego czarnym tuszem, a następnie umieszczeniu

kartki w urządzeniu, w którym pod wpływem ogrzewania miejsca zaczernione stają się

miękkie i wypukłe 2 .

- formowanie termoplastyczne – uznawane jest przez E. Więckowską (2001, s. 64-65) za

jedną z najbardziej wartościowych metod powielania rysunku dotykowego ze względu m.in.

na możliwość uzyskania powierzchni wypukłych i płasko-wypukłych, bogactwo

przekazywanych odbiorcy informacji, szybkie kopiowanie obrazka. Do wykonania rysunku

konieczna jest matryca z materiału odpornego na wysoką temperaturę, którą nakrywa się

arkuszem folii i ustawia w urządzeniu termozgrzewającym. Technika ta znana jest już od

kilkudziesięciu lat, a ośrodek dla niewidomych w Laskach posiada duży zbiór matryc

brajlonowych mogących stanowić wzór do skopiowania rysunków.

2 Wskazówki praktyczne pomocne podczas posługiwania się tą techniką zostały zawarte w artykule nauczycielki

biologii pracującej w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym dla Niewidomych i Słabo Widzących w

Krakowie, J. Kondyjowskiej-Ogórek, Nauczanie biologii młodzieży z uszkodzonym wzrokiem, Szkoła Specjalna ,

2002, 4, 242-245.

APS Warszawa

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: